Hoofdstuk 1 – basisstructuur van het recht
1.1 de basisstructuur van het recht
Recht kan gezien worden als het totaal aan rechtsregels. Rechtsregels ordenen de
samenleving en het leven van het individu binnen de samenleving. Een kenmerk van
rechtsregels is dat nakoming van deze rechtsregels in principe afgedwongen kan worden.
Rechtsregels zijn te herkennen aan het feit dat ze:
- normen stellen met vaak een gebod of verbod
- uitsluitend menselijk en uitwendig gedrag regelen
- algemeen en onpersoonlijk zijn
1.2 objectief en subjectief
Het objectieve recht is het totaal van alle rechtsregels. Zowel de geschreven als de
ongeschreven rechtsregels. Aan de hand van het objectieve recht (de rechtsregel) wil de
burger zijn subjectieve recht (de rechten en/of plichten) vaststellen. Als het rechtssubject
(de persoon) tot de conclusie komt dat hij niet krijgt waar hij recht op heeft kan de
rechter ingeschakeld worden. Deze kan met een juridische sancties komen.
1.3 doel van objectief recht
Een belangrijk doel van rechtsregels is om de samenleving te ordenen en richting te
geven aan het handelen (de functie) van de overheid. De functies van de overheid
bestaan uit wetgeving, bestuur en rechtspraak.
Het is belangrijk dat een rechtsregel zo duidelijk mogelijk geformuleerd wordt. Dan of er
geen meningsverschil over de ontstaan (rechtszekerheid) en kan de rechtsregel in
dezelfde situaties op dezelfde manier worden toegepast (rechtsgelijkheid).
Doordat de samenleving aan de hand van rechtsregels geordend wordt:
- kunnen belangentegenstellingen overbrugd worden
- kan eigenrichting voorkomen worden
- kan bepaald gewenst gedrag afgedwongen worden
1.4 ordening van rechtsregels
Het recht ordent enerzijds de samenleving als totaal en anderzijds het leven van het
individu binnen de samenleving. Rechtsregels kunnen gerubriceerd worden op
rechtsgebied, op thema’s en op moment van toepassing.
1.4.1 ordening naar rechtsgebieden
Rechtsregels worden in verschillende rechtsgebieden onder gebracht. In totaal zijn er 4
rechtsgebieden:
- burgerlijk recht (civiel recht/privaatrecht)
- strafrecht
- administratief recht (bestuursrecht)
- staatsrecht
1.4.1.1 burgerlijk recht (civiel recht/privaatrecht)
Een privaatrechtelijke rechtsregel heeft als belangrijk kenmerk dat de rechtsrelatie
tussen burgers onderling centraal staat. In een rechtsrelatie gaat om rechter en plichten.
Vaak zijn deze rechten op geld waardeerbaar, vaak ook niet. Afhankelijk van het
onderwerp kunnen de rechtsregels binnen het burgerlijk recht van elkaar worden
onderscheiden. Het burgerlijk recht wordt opgesplitst in:
- natuurlijk personenrecht (personen- en familierecht)
- rechtspersonenrecht
- vermogensrecht
,In het natuurlijk personenrecht gaat het om de rechtsregel die de positie
- van de persoon zelf,
- de persoonlijk in relatie tot zijn familie, of
- de persoon in relatie tot zijn levenspartner bepaalt.
Deze rechtsregels worden samen het personen- en familierecht genoemd. Met een
natuurlijk persoon wordt de mens bedoeld. De mens is een rechtssubject: bevoegd tot
het dragen van rechter en plichten. Allen die zich in Nederland bevinden zijn
rechtssubject. Iedereen is dus rechtsbevoegd.
Rechtsbevoegdheid is iets anders dan handelingsbekwaamheid. Iets mogen is iets anders
dat iets kunnen. Bij handelingsbekwaamheid gaat om de wettelijke geschiktheid om voor
zichzelf rechtshandelingen te verrichten.
In het rechtspersonenrecht gaat het om een organisatievorm waardoor de organisatie net
als een natuurlijk persoon aan het rechtsverkeer kan deelnemen. De organisatie heeft
eveneens rechten en plichten. Ook een organisatie kan dus een rechtssubject genoemd
worden.
In het vermogensrecht staan de op geld waardeerbare rechten en plichten centraal. Tot
iemands vermogen worden alle rechten en plichten gerekend die op geld waardeerbaar
zijn. Het vermogen is uit verschillende rechten opgebouwd. Het eigendomsrecht is zo’n
recht.
Het betreft vaak een stoffelijk object, een zaak. Rechten die een zaak betreffen, behoren
tot het goederenrecht.
Personen kunnen op grond van een overeenkomst rechten en plichten ten opzichte van
elkaar hebben. Dit gedeelte van het vermogensrecht heet het verbintenissenrecht. Een
verbintenis kan ook op grond van een bepaald feit ontstaan. De wetgever geeft aan op
grond van welke feiten dat het geval is. In dat geval wordt er gesproken over een
verbintenis uit de wet.
Rechten en plichten die op grond van een bepaalde rechtsregel ontstaan, worden niet
altijd nagekomen. Daarom zijn er ook rechtsregels nodig die aangeven welke procedure
(voor de rechter) gevolgd kan worden als mensen van mening verschillen over het al dan
niet hebben van bepaalde rechten. Deze rechtsregels worden eveneens tot het burgerlijk
recht gerekend.
1.4.1.2 strafrecht
In de rechtsregels die tot het strafrecht gerekend worden, vallen vaak als eerste de
geboden of verboden op. Een gebod of verbod wordt tot het strafrecht gerekend als de
wetgever het naleven van deze geboden en verboden zo belangrijk vindt, dat de rechter
bij niet-naleving een straf mag opleggen.
Naast rechtsregels met geboden en verboden bevat het strafrecht ook rechtsregels die de
uitgangspunten van het strafrecht omschrijven, de zogeheten algemene bepaling. In
deze bepalingen worden onder andere de straffen benoemd die opgelegd kunnen worden.
Niet altijd houdt een rechtssubject zich aan de rechtsregels van het strafrecht. Daar kan
tegen opgetreden worden. Er zijn rechtsregels die precies omschrijven onder welke
omstandigheden en voorwaarden dat mag gebeuren. Dit zijn de procedureregels. Ook
deze rechtsregels worden tot het strafrecht gerekend.
1.4.1.3 administratief recht/bestuursrecht
Het administratief recht bevat de meest recent ontstane rechtsregels. Het bestuursrecht
hoort bij een actief optredende overheid.
,De rechtsregels die tot het bestuursrecht behoren, geven het juridische kader voor de
actieve overheidsbemoeienis met het maatschappelijk leven. Overheidsorganen krijgen
via deze regels inzicht in hun bevoegdheden en de wijze waarop zij hun bevoegdheden
moet uitoefenen. Organisaties en burgers kunnen aan de hand van deze rechtsregels
nagaan waar ze tegenover de overheid aanspraak op kunnen maken en op welke wijze
ze hun recht kunnen halen.
Ook de rechtsregels over de wijze waarop een organisatie of burger mag reageren als
deze zich tekort gedaan voelt (procedureregels), vallen onder het bestuursrecht.
1.4.1.4 staatsrecht
Belangrijke thema’s die binnen het staatsrecht geregeld worden, zijn:
- de staatsorganen en hun bevoegdheden
- de grondrechten die door de overheid geëerbiedigd moeten worden
- de wijze waarop burgers invloed kunnen uitoefenen op de samenstelling van de
staatsorganen: het gaat dan om het kiezen en gekozen kunnen worden
In plaats van staat worden ook termen als openbaar bestuur en overheid gebruikt. De
staat is een rechtspersoon. Als rechtspersoon heeft hij de bevoegdheid om
rechtshandelingen te verrichten. Bestuursorganen mogen namens deze rechtspersoon
optreden.
1.4.1.5 publiekrecht
De drie rechtsgebieden strafrecht, bestuursrecht en staatsrecht worden samen het
publiekrecht genoemd. In het publiekrecht dient de overheid het algemeen belang. Het
recht van de burger moet daar soms voor wijken. De overheid moet daar dan wel een
bijzondere reden voor hebben.
1.4.2 ordening naar thema’s
De rechtsregels die naar thema’s worden geordend, hebben gemeenschappelijk dat ze
over hetzelfde thema gaan. Verschillende rechtsgebieden kunnen binnen 1 thema terug
te vinden zijn.
1.4.3 ordening naar moment van toepassing
Als iedere burger zijn rechten tegenover de andere burger of tegenover de overheid
direct geldend maakt of zich in de maatschappij gedraagt zoals de overheid verwacht,
kan de samenleving met heel wat minder rechtsregels toe dan op dit moment het geval
is. Er zijn dan bijna alleen rechtsregels nodig die tot het materieel recht gerekend
worden. De spelregels van het maatschappelijk gedrag worden daarin bepaald.
Rechten worden echter wél geschonden, het nakomen van plichten wordt wél verzuimd,
geboden worden wél overtreden en verboden worden wél genegeerd. Voor die gevallen
zijn rechtsregels nodig die aangeven welke weg via de rechter bewandeld kan worden om
onder zijn druk alsnog het recht te innen, schadevergoeding of een straf te krijgen. Deze
rechtsregels behoren tot het handhavingsrecht. Ze maken samen het formeel recht uit.
Het gaat om de rechtsregels die spelregels van het procederen bepalen.
De rechtsregels van het privaatrecht en publiekrecht zijn, uitgezonderd het staatsrecht,
op te splitsen is enerzijds materieel recht en anderzijds het formeel recht.
Het staatsrecht bevat alleen materieel recht, omdat het eigenlijk alleen staatsorganen
beschrijft en bevoegdheden toekent. Als de staat vanuit zijn bevoegdheid richting een
burger gaat optreden, valt hij in de relatie tot de burger onder de rechtsregels van het
bestuursrecht.
1.5 aard van rechtsregels
, Om de aard van een bepaalde rechtsregel aan te geven worden termen als dwingend,
aanvullend en semidwingend recht gebruikt.
1.5.1 dwingend recht
Bij dwingend recht gaat het om rechtsregels waarvan burgers absoluut niet mogen
afwijken. Dit is vaak het geval als de rechtsregel juist de positie van de zwakkere
beschermt. Als partijen er toch van proberen af te wijken door middel van een
overeenkomst, is die overeenkomst nietig.
Ook rechtsregels die te maken hebben met bepaalde waarde, die algemeen in de
samenleving gedeeld moeten worden, zijn van dwingendrechtelijke aard.
1.5.2 aanvullend recht
Als de aard van een rechtsregel slechts aanvullend is, geldt deze rechtsregel alleen als
partijen zelf geen regeling hebben getroffen. Als partijen zelf een regeling hebben
gemaakt, gaat deze zelfgemaakte regeling voor de wettelijke regeling. Partijen kunnen
dus met hun afspraak de rechtsregels opzijzetten.
1.5.3 semidwingend recht
Als er van een rechtsregel mag worden afgeweken en daarbij aangegeven wordt via
welke vormen er dan moet worden afgeweken, is er sprake van semidwingend recht.
1.6 rechtsbronnen
Rechtsbronnen betreft zowel de geschreven als de ongeschreven rechtsregels.
1.6.1 rechtsbronnen van geschreven rechtsregel
De rechtsbronnen van geschreven rechtsregels zijn de wet en het verdrag.
Rechtsregels die door de wetgever zijn gemaakt, zijn te vinden in de wet (wetgeving in
materiële zin). De wetgever kan zowel de landelijke als de provinciale of gemeentelijke
wetgever zijn.
Een verdrag bevat rechtsregels die resultaat zijn van een overeenkomst tussen
verschillende landen of van een overeenkomst tussen landen en internationale
organisaties. Dit kan het gevolg hebben dat een nationale rechtsregel die in strijd is met
een direct verbindende internationale rechtsregels, voor deze internationale rechtsregel
moet wijken.
1.6.2 rechtsbronnen van ongeschreven rechtsregels
De rechtsbronnen van ongeschreven rechtsregels zijn de gewoonte en de jurisprudentie.
Gewoonten zijn in sommige gevallen ongeschreven rechtsregels. Dit is bijvoorbeeld zoals
de gewoonte echt ingeburgerd is en door veel mensen als objectief recht ervaren wordt.
Daarnaast moet in de kring waar de gewoonte heerst, afwijking van de gewoonte als
onbehoorlijk ervaren worden.
Ongeschreven gewoonten worden zelfs vastgelegd in richtlijnen, codes, protocollen en
standaarden. Deze regels worden wel pseudowetgeving genoemd.
Bij jurisprudentie gaat het om rechtsregels die door de rechter gevormd zijn naar
aanleiding van een gerezen conflict dat door de partijen aan de rechter is voorgelegd. De
rechter kan met name rechtsregels vormen als de rechtsregel die hij moet toepassen
onduidelijk is. De rechter gaat dan via bepaalde interpretatiemethodes te werken. Er zijn
verschillende interpretatiemethodes, zoals:
- de grammaticale interpretatie
o wat staat er taalkundig nu echt
- de historische interpretatie
