Hoorcollege 4. De externe rechtspositie van gedetineerden
Prof. mr. S. Meijer
Literatuur
RSJ, Goed bejegenen. Beginselen voor het overheidsoptreden tegenover mensen die een
justitiële straf of maatregel ondergaan, 2012
Beginselen van goede bejegening: waarom, waartoe en voor wie?
Bejegenen, wat is dat?
Bejegenen heeft als essentie het actief optreden voor en jegens de aan haar zorg
toevertrouwde ingeslotenen. Mensen die een justitiële straf of maatregel ondergaan,
hebben te maken met ‘de overheid’ die deze uitvoert. In deze bijzondere relatie tussen
overheid en individu speelt bejegening een rol.
Onder het begrip bejegenen verstaat de Raad de uitvoering van een straf of maatregel in al
zijn aspecten.
‘Ingeslotene’
Met ingeslotene wordt iedere persoon bedoeld die in een justitieel kader een
vrijheidsbeneming of vrijheidsbeperking ondergaat.
De beginselen bevatten verschillende situaties waarin de overheid iemand met een
rechterlijk mandaat de vrijheid ontneemt of beperkt.
Waarom goed bejegenen?
De Raad voor Strafrechtstoepassing en Jeugdbescherming heeft als missie om door advies en
rechtspraak op onafhankelijke wijze erop toe te zien dat de overheid sancties correct en
volgens beginselen van goede bejegening uitvoert. Hiervoor staan goede bejegening en
rechtspositie centraal. Het doel is dat de overheid niet alleen ‘volgens de regels’ handelt,
maar bovendien fatsoenlijk, met oog voor het individu en gericht op maatschappelijke re-
integratie.
Voor wie zijn deze beginselen bedoeld?
De overheid’ is verantwoordelijk voor de inrichting en uitvoering van sancties. In de praktijk
hebben tal van instituten en personen op een of andere manier deel aan deze
verantwoordelijkheid. De beginselen van goede bejegening zijn van betekenis voor het doen
en laten van al deze mensen. De Raad draagt in dit geheel een verantwoordelijkheid als
rechtsprekende en adviserende instantie. De Raad adviseert de staatssecretaris van Justitie
tot het verbeteren van de tenuitvoerlegging.
Aard van de beginselen
Wetten en regels beschermen de ingeslotene tegen machtsmisbruik en willekeur, ze
schrijven de overheid voor hoe de tenuitvoerlegging vorm en inhoud moet krijgen.
Verdragen, wetten en rechtspraak geven daar ‘harde’ regels voor. Daarnaast bestaat er ‘soft
law’ van internationale en nationale aanbevelingen, die richting geven aan de omgang met
ingeslotenen. Goed bejegenen is meer dan het handhaven van rechten en plichten die in de
regels staan. Achter het (detentie) recht liggen universele waarden en ethische principes. De
,beginselen zijn eerder uitgangspunten dan harde beoordelingscriteria. Zij geven geen harde
juridische criteria en normen die één op één bruikbaar zijn om concrete situaties te
beoordelen.
De beginselen maken expliciet wat in het werk met en voor ingeslotenen veelal impliciet
aanwezig is. Op deze manier worden waarden werkzaam, ter oriëntatie, inspiratie en
motivatie.
De beginselen vormen uitgangspunt van denken bij een beoordeling van concrete situaties.
Ze helpen om ertegen te waken dat regelingen en praktijken op een minimumniveau blijven
steken. Ze kunnen aanzetten tot verbeteringen maar ook fungeren als handvatten voor
positieve beoordeling van de kwaliteit van de bejegening. In de eerste plaats gaat het om het
voortdurend streven naar verbetering, een positieve intentie, een flexibele houding. Het
zinvol invullen van sancties kost geld; personeelskosten vormen een belangrijke post op het
budget van uitvoerende diensten.
De waarden en normen die in de beginselen worden uitgedrukt, moeten worden
geïnterpreteerd in de context van de betreffende sanctie of uitvoeringssituatie. Een niveau
van bejegening (e.g. activiteitenaanbod) dat in een detentiesituatie ‘goed’ is, kan voor een
tbs-behandeling ontoereikend en dus ‘niet goed’ zijn.
De beginselen
Grondbeginsel: bejegening moet goed zijn
Goede bejegening als grondnorm draagt de overheid, van regelgeving tot aan praktijk, op
om voortdurend te letten op situaties waarbij de kwaliteit, correct handelen en
menswaardigheid in het geding komen.
De Nederlandse beginselenwetten en uitvoeringsregelingen bepalen de ondergrens van wat
ingeslotenen aangeboden horen te krijgen, waar zij rechtens aanspraak op maken. Goede
bejegening gaat verder dan de geschreven normen en regels. Het is de positieve intentie
waarmee, de menswaardige manier waarop met iemand wordt omgegaan, die het verschil
maakt tussen goed bejegenen en het voldoen aan rechten en plichten. Er wordt voortdurend
gestreefd naar verbetering. Goed bejegenen is het voortdurend herijken van wetten,
regelingen en procedures, op basis van maatschappelijke ontwikkelingen, wetenschappelijke
inzichten en veranderingen in kenmerken van ingeslotenen. En het praktisch toepassen van
deze regels en procedures op een manier die tegemoetkomt aan de situatie van individuele
ingeslotenen.
Goed bejegenen is naar het individu kijken in plaats van naar de standaard, verantwoord
inspelen op een onverwachte situatie, kunnen improviseren waar de regels ophouden.
Het beginsel van fatsoenlijke omgang: kwaliteit van de dagelijkse bejegening
De dagelijkse bejegening, het contact met ingeslotenen, voldoet aan eisen van kwaliteit,
professionaliteit, fatsoen en ethiek.
Goed bejegenen staat en valt met de kwaliteit van de dagelijkse praktijk en de manier
waarop medewerkers daar inhoud aan geven. Iedere medewerker laat zich onder alle
omstandigheden leiden door uitgangspunten van fatsoen (correctness): zijn gedrag is
passend, gematigd en met aandacht voor de situatie van de afzonderlijke ingeslotene.
Behandel ingeslotenen zoals je zelf wilt worden behandeld als je ingesloten zou zijn, zo kan
dit beginsel ook worden verwoord.
, Van de medewerker mag worden verwacht dat hij professioneel en zonder aanzien des
persoons optreedt. Een professional schat in waarom iemand zich op een bepaalde manier
gedraagt of uitdrukt en houdt daar rekening mee. Een professional stelt ook grenzen aan
welk gedrag acceptabel is, zowel tegenover hemzelf als tegenover de andere ingeslotenen.
De manier van optreden van de medewerker is dus vaak een reactie op het gedrag van de
ingeslotene in al zijn vormen: goedwillend, passief, manipulatief, storend.
Bij het persoonlijk contact heeft de ingeslotene zelf ook een belangrijke rol en
verantwoordelijkheid. Twee uitspraken van de Klachtencommissie Reclassering laten zien
hoe het gedrag van een reclasseringcliënt meeweegt bij de beoordeling van de bejegening
(cursivering RSJ):
- De klachtencommissie is enerzijds van mening dat de reclassering meer rekening had
moeten houden met de werktijden van klager bij het maken van afspraken dan zij heeft
gedaan, maar anderzijds acht de klachtencommissie het ook heel begrijpelijk dat de
reclassering door de formele en deels starre opstelling van klager in de contacten met de
reclassering daarop achteraf bezien minder adequaat dan wenselijk is, heeft gereageerd.
- Dergelijk gedrag ten opzichte van een van haar medewerkers behoefde de reclassering –
ook als deze zou zijn voortgekomen uit boosheid en kwaadheid over een in de ogen van
klager te verregaande bemoeienis van de reclassering met zijn leven – niet te tolereren
en mocht haar doen besluiten om het toezicht op klager aan de officier van justitie terug
te sturen.
In een detentiesituatie wordt de ingeslotene tot deelname aan activiteiten en (re-integratie)
programma’s gemotiveerd. Een ingeslotene die geen motivatie toont, wordt niet om die
reden minder positief of respectvol bejegend. Medewerkers proberen in het dagelijkse
contact hem te leren beseffen dat hij zichzelf hiermee te kort doet.
In een therapeutisch milieu staat de gehele bejegening en dus ook het motiveren tot
activiteiten in het teken van het behandeldoel. In een jeugdinrichting heeft de groepsleider
nadrukkelijk de functie van professioneel opvoeder.
Good practices
- Medewerkers zijn opgeleid voor de omgang en begeleiding van specifieke doelgroepen,
kunnen zorgbehoefte onderkennen en passende actie ondernemen.
- De medewerker gaat er niet vanzelfsprekend van uit dat zijn boodschap over komt maar
overtuigt zich ervan dat betrokkene informatie, aanwijzingen en mededelingen verstaat
en begrijpt. Dit geldt in het bijzonder bij cultuurverschillen.
- De bejegening biedt openingen voor het oplossen van problemen tussen personeel en
ingeslotenen en tussen ingeslotenen onderling. Het (voort)bestaan van dergelijke
problemen of doen van beklag door de ingeslotene leidt niet tot een minder positieve of
respectvolle bejegening.
- Lag in het verleden nadruk op beheersing en strikte naleving van geldende regels, meer
en meer is het accent verschoven naar een flexibele, persoonsgerichte aanpak.
Het beginsel van perspectief, resocialisatie en nazorg
De tenuitvoerlegging is gericht op de re-integratie van de ingeslotene in de samenleving.
Nazorg is systematisch geborgd.
Tijdelijke vrijheidsbeneming eindigt met terugkeer in de samenleving. Een systeem van
toenemende verantwoordelijkheid en vrijheden is een vast onderdeel van
vrijheidsbeneming. De overheid zorgt voor een actief systeem van maatschappijgewenning,
