Inleiding Gezondheidspsychologie (PB0502)
Health psychology, biopsychosocial interactions
E.P. Sarafino (2014, 9th edition)
Inhoudsopgave
...................................................................................................................................................................... 4
Geschiedenis van de psychologie................................................................................................................... 5
Het menselijk lichaam.................................................................................................................................... 6
Centrale zenuwstelsel...........................................................................................................................................6
Perifere zenuwstelsel............................................................................................................................................8
Het endocriene systeem.......................................................................................................................................8
Het spijsverteringssysteem...................................................................................................................................8
Het ademhalingssysteem.....................................................................................................................................9
Het cardiovasculaire systeem.............................................................................................................................10
Het Immuunsysteem...........................................................................................................................................12
De interventiecyclus.................................................................................................................................... 14
Stress........................................................................................................................................................... 14
Definitie van stress.............................................................................................................................................14
Beoordeling van stressvolle gebeurtenissen......................................................................................................14
Bronnen van stress.............................................................................................................................................17
Stress, biologische factoren en ziekte........................................................................................................... 18
, Sociale steun.......................................................................................................................................................18
Gevoel van persoonlijke controle.......................................................................................................................18
Rol van persoonlijkheid in stresservaring...........................................................................................................19
Het vijf-factoren model van persoonlijkheid......................................................................................................19
Relatie tussen stress en gezondheid...................................................................................................................20
Psychoneuro-immunologie.................................................................................................................................20
Psychosociale stoornissen..................................................................................................................................21
Omgaan met stress...................................................................................................................................... 21
Functies van coping............................................................................................................................................21
Verminderen van stressgevoeligheid..................................................................................................................22
Verlagen van stressreacties: stressmanagement...............................................................................................22
Gebruik van stressmanagement om de kans op hart- en vaatziekten te verminderen.....................................24
Gezondheid, gedrag en preventie................................................................................................................. 24
Levensstijl, risicofactoren en gezondheid...........................................................................................................24
Interdisciplinaire perspectieven op het voorkomen van ziekte..........................................................................25
Problemen bij het promoten van welzijn............................................................................................................25
Algemene factoren in gezondheidsgerelateerd gedrag.....................................................................................25
Rol van overtuigingen en intenties.....................................................................................................................26
De rol van minder rationele processen...............................................................................................................29
Gebruik en misbruik van verslavende stoffen...............................................................................................29
Processen die leiden tot afhankelijkheid............................................................................................................30
Het roken van sigaretten....................................................................................................................................30
Alcoholgebruik en –misbruik..............................................................................................................................31
Drugs gebruik en misbruik..................................................................................................................................33
Preventie en terugdringen van middelengebruik...............................................................................................34
Voeding, gewichtscontrole, lichaamsbeweging en veiligheid........................................................................36
Voeding...............................................................................................................................................................36
Biologische factoren in gewichtscontrole...........................................................................................................38
Psychosociale factoren in gewichtscontrole.......................................................................................................40
Diëten en behandelingen om gewicht te verliezen............................................................................................41
Anorexia en Boulimia..........................................................................................................................................41
De rol van lichaamsbeweging.............................................................................................................................42
Veiligheid en gezondheid....................................................................................................................................43
Motiverende gespreksvoering...................................................................................................................... 43
Fysieke symptomen, pijn en ongemak.......................................................................................................... 44
Wat is pijn?.........................................................................................................................................................44
Tot stand komen van pijnreacties......................................................................................................................44
2
, Theorieën over pijn.............................................................................................................................................45
De poorttheorie...................................................................................................................................................45
De invloed van biologische, sociale en psychologische aspecten op pijn...........................................................46
Meten van pijn....................................................................................................................................................47
Pijn bij kinderen..................................................................................................................................................48
Omgaan met en controleren van pijn........................................................................................................... 48
Klinische pijn.......................................................................................................................................................48
Medische behandelingen voor pijn.....................................................................................................................48
Cognitieve- en gedragsmethoden voor pijnbestrijding......................................................................................49
Pijnklinieken........................................................................................................................................................50
Ziekte en medische zorg............................................................................................................................... 50
Gebruik van de gezondheidszorg........................................................................................................................50
Interpretatie van en reactie op symptomen.......................................................................................................51
Gebruik en misbruik van gezondheidszorg.........................................................................................................51
Gebruik van complementaire en alternatieve geneeswijzen.............................................................................52
Arts-patiënt relatie.............................................................................................................................................52
Compliance: het opvolgen van medisch advies..................................................................................................53
Factoren die bijdragen aan therapieontrouw....................................................................................................53
Effecten van ziekenhuisopname op patiënten.............................................................................................. 54
Indeling gezondheidszorg Nederland.................................................................................................................54
Wet- en regelgeving...........................................................................................................................................55
Effecten van ziekenhuisopname op patiënten....................................................................................................55
Gebruik van copingstrategieën...........................................................................................................................55
Patiënten voorbereiden op stressvolle medische procedures............................................................................56
Ziekenhuisopname van kinderen........................................................................................................................56
Beoordelen van welbevinden van ziekenhuispatiënten.....................................................................................57
Chronische en terminale ziekten.................................................................................................................. 58
Omgaan met een chronische ziekte...................................................................................................................58
Copingstrategieën voor omgaan met chronische ziekten..................................................................................58
De impact van chronische ziekten......................................................................................................................59
Psychosociale interventies voor mensen met een chronische ziekte.................................................................63
Omgaan met ziekten die dodelijk kunnen zijn....................................................................................................63
Omgaan met een terminale ziekte.....................................................................................................................65
Palliatieve zorg...................................................................................................................................................65
3
,4
,Geschiedenis van de psychologie
Gezondheid volgens WHO
Een toestand van volledig lichamelijk, geestelijk en sociaal welbevinden en niet slechts de afwezigheid van
ziekte of andere lichamelijke gebreken.
Aaron Antonovsky: ziekte en gezondheid op een continuüm
Drie factoren spelen een rol bij ziekte en gezondheid:
1. Biomedische factoren
2. Psychologische factoren
3. Sociale factoren
Gezondheid van mensen is beter naar mate ze een gezondere levensstijl hebben. Impact hiervan is het grootste
bij ouderen en dan met name bij mannen.
Onder een gezonde levensstijl wordt verstaan:
- Dagelijks ontbijten
- Niet/bijna niet eten tussen maaltijden door
- Gezond gewicht (passend bij lengte)
- Niet roken
- Laag tot gemiddeld alcoholgebruik
- Regelmatige lichaamsbeweging
- Voldoende slaap (7 tot 8 uur per nacht)
Er is een link tussen persoonlijkheidseigenschappen en ziekte (in beide richtingen). Mensen met een positieve
en optimistisch kijk op het leven worden niet minder vaak ziek, maar herstellen wel sneller van ziekte.
Mensen worden steeds ouder. Hierdoor neemt het aantal mensen dat lijdt en overlijdt aan chronische ziekten
toe. Die toename en de relatie met gedrag als roken, eten en bewegen, veranderde onze visie op gezondheid
en ziekte. Het ontstaan van gezondheidspsychologie als vakgebied kan worden gezien als een direct gevolg van
die veranderde visie.
Biomedisch model
Ziekte en gezondheid zijn (uitsluitend) een gevolg van fysiologische processen.
Biopsychosociaal model (Engel, 1977)
Rol voor zowel biologische factoren, psychologische factoren als sociale factoren in de vatbaarheid voor, het
ontstaan van, de behandeling van, en het omgaan met ziekte.
5
,Opkomst en rol psychologie
Jaren 30 Psychosomatische geneeskunde
Focus op psycholanalytische verklaringen voor gezondheidsproblemen.
Jaren 70 Twee nieuwe wetenschapsgebieden:
Gedragsgeneeskunde
- Interdisciplinaire aanpak (psychologie, sociologie, verschillende gebieden van geneeskunde).
- Gestoeld op behaviorisme (operante- en klassieke conditionering).
Gezondheidspsychologie (1978)
- Mogelijke psychosociale oorzaken en gevolgen van gezondheid en ziekte.
- Verkrijgen van inzicht in psychologische factoren die een rol spelen bij hoe en waarom mensen
gezond blijven of ziek worden en hoe zij omgaan met ziekte.
- Vier doelstellingen:
1. Gezondheidsbevordering en handhaven van gezondheid.
2. Preventie en behandeling van en goed omgaan met ziekte.
3. Identificatie van oorzaken van ziekte en gezondheid en van diagnostische factoren.
4. Analyseren en verbeteren van gezondheidszorg en gezondheidsbeleid.
Gezondheidspsychologie richt zich op lichamelijke gezondheid en ziekte (ziektegedrag) en op het bevorderen
en bewaken van gezondheid (preventie).
Het menselijk lichaam
Informatieoverdracht via zenuwstelsel
- Zenuwstelsel ontvangt informatie via zintuigen.
- Vertaalt deze in signalen.
- Signalen vertellen onze spieren en andere interne organen hoe te reageren door middel van
neuronen.
Neuronen
- Bestaan uit een cel met vertakkingen (dendrieten) die signalen ontvangen van nabijgelegen neuronen.
- Signalen verplaatsen zich via een axon, welke ook weer vertakkingen heeft aan het einde.
- Deze vertakkingen hebben aan de uiteinden kleine synaptische knobbeltjes.
- Deze ‘knobbeltjes’ maken verbinding met dendrieten van andere neuronen via een met vloeistof
gevulde ‘kloof’: de synaps.
- Wanneer het elektrisch potentieel van een signaal (ionen) voldoende sterk is dan triggert dit een
impuls of elektrisch potentieel waardoor een neurotransmitter wordt vrijgegeven die vervolgens de
dendrieten van het naastgelegen neuron bereikt.
Groei van de hersenen
- Bij de geboorte hebben de hersenen 25% van de omvang van de volwassen grootte.
- Groei ontstaat vooral door toename van gliacellen (voor ondersteunen van neuronen) en myeline
(toename snelheid zenuwimpulsen en tegengaan interferentie van andere signalen).
- Toename van myeline vindt het eerst plaats voor neuronen die het bovenste deel van het lichaam
aansturen (reflecteert motorische ontwikkeling).
- Vanaf vroege volwassenheid nemen de hersenen langzaam af in gewicht.
- Aantal hersencellen neemt niet af, wel het aantal synapsen: daardoor ook afname van mentale en
fysieke functie vanaf ca. 50 a 60 jaar.
Centrale zenuwstelsel
- Bestaat uit hersenen (voorhersenen, cerebellum en hersenstam) en ruggengraat.
- Centrale sturingssysteem.
- Ruggenmerg is belangrijkste verbinding met perifere zenuwstelsel (uitgebreid netwerk van
zenuwcellen door het gehele lichaam).
6
, Voorhersenen
- Meest hooggelegen deel.
- Bestaat uit telencephalon (cerebum en limbisch systeem) en diencephalon (thalamus en
hypothalamus).
- Gebieden aan de bovenkant en buitenkant van de hersenen zijn betrokken bij perceptie, motorische
en conceptuele activiteiten en leren.
- Gebieden richting onderkant en centrum van de hersenen zijn voornamelijk betrokken bij controleren
interne- en automatische lichaamsfuncties en overdracht van informatie uit telencephalon.
Cerebum
- Controleert complexe motorische en mentale activiteiten.
- Grootste deel van de hersenen.
- Bevat de cerebrale cortex (meest buitenste laag).
- Heeft twee hemisferen (helften) die op elkaar lijken, maar verschillende processen controleren.
- Motorcortex van elke hersenhelft controleert motorische bewegingen aan de tegengestelde kant van
het lichaam.
- Elke hersenhelft is onderverdeeld in 4 kwabben:
1. Frontale kwab: controle over skeletspieren (via motorcortex) en mentale activiteiten zoals
plannen, zelfbewustzijn en herkennen van emoties. Schade aan dit gebied kan zorgen voor
verandering in persoonlijkheid en emoties.
2. Temporale kwab: hoofdzakelijk betrokken bij gehoor, maar ook bij zicht en geheugen. Schade
aan dit gebied kan zorgen voor tekortkomingen in begrip van spraak en het bepalen van de
richting van geluid.
3. Occipitalekwab: hier bevindt zich het visuele gebied. Schade aan deze kwab kan zorgen voor
blindheid of de onmogelijkheid om een object te herkennen op basis van zicht.
4. Parietalekwab: is betrokken bij het ervaren van lichaamssensaties zoals pijn, kou, hitte,
aanraking en lichaamsbewegingen.
Limbisch systeem
- Ligt aan de binnenkant van het cerebum en grenst aan het diencephalon
- Belangrijk voor de expressie van emoties zoals angst, boosheid en opwinding
- Bevat twee structuren:
1. Thalamus: schakelstation voor informatieoverdracht van sensorische signalen en visuele
beelden.
2. Hypothalamus: menselijke emoties en motivatie. Heeft effect op eten, drinken en seksuele
activiteit door sensaties als dorst en honger op te roepen of af te remmen. Tevens
verantwoordelijk voor behoud homeostase (temperatuur, hartslag).
Cerebellum
- Ligt aan de achterkant van de hersenen, onder het cerebum.
- Verantwoordelijk voor coördineren van bewegingen en behouden van lichaamsbalans.
- Met zenuwen verbonden aan motorcortex en de meeste zintuigen, waardoor acties precies en goed
gecoördineerd zijn.
Hersenstam
- Laagste deel van de hersenen.
- Bestaat uit vier delen:
1. Middenhersenen:
- Liggen aan de top van de hersenstam, direct verbonden met bovenliggende thalamus.
- Ontvangt signalen van visuele en auditieve systemen.
- Specifiek belangrijk voor spierbewegingen, gelinkt aan ziekte van Parkinson.
2. Pons:
- Grote uitstulping aan de voorkant van de hersenstam.
- Betrokken bij oogbewegingen, gezichtsuitdrukkingen en kauwen.
7
