Hoofdstuk 3 Sociale cognitie
Paragraaf 3.1
De sociale denker
Mensen zijn bijzonder goed in sociale cognitie , dit is de manier waarop mensen over zichzelf
en de sociale wereld denken.
Sociaal psychologen hebben ontdekt dat we de neiging hebben om een paar fascinerende
fouten te maken, ondanks ons cognitief vermogen. Deze werken in veel gevallen ook
uitstekend samen.
We moeten onderscheid maken tussen 2 typen sociale cognitie:
1 automatische sociale cognitie = manier van denken die snel en automatisch is (eerste
indruk en automatisch denken).
2 gecontroleerde sociale cognitie = manier van denken die meer inspanning vergt en is meer
weloverwogen.
Paragraaf 3.2
Op automatische piloot: denken zonder inspanning
We vormen snel en moeiteloos een indruk over mensen en rijden met gemak over onbekende
wegen. We kunnen dat doen omdat we op basis van onze ervaring en kennis de omgeving
automatisch analyseren.
Automatisch denken = een onbewust, onopzettelijk, onwillekeurig proces dat geen
inspanning kost. VB reflexen, impulsen en gewoontegedrag.
3.2.1
Mensen als alledaagse theoretici: automatisch denken met schema’s
Automatisch denken helpt ons nieuwe situaties te begrijpen, doordat we ze in verband
kunnen brengen met eerdere ervaringen. We gebruiken schema’s; mentale structuren
waarmee we onze kennis over de sociale wereld organiseren. Deze mentale structuren
beïnvloeden vervolgens de informatie die we opmerken, waarover we nadenken en die we
ons herinneren.
Zo’n schema over een gebeurtenis wordt ook wel script genoemd. Net als bij een filmscript
verstaat men in de sociale psychologie onder een script de beschrijving van hoe een bepaalde
gebeurtenis gewoonlijk verloopt. Onze schema’s bevatten in elk geval onze basiskennis en de
indrukken die we gebruiken om onze kennis over de sociale wereld te organiseren en om
nieuwe situaties te interpreteren. Ook helpen ze bij het opvullen van gaten in onze kennis.
Syndroom van Korsakov zorgt ervoor dat mensen het vermogen verliezen om nieuwe
herinneringen te vormen, waardoor ze elke situatie moeten benaderen alsof ze die voor het
eerst meemaken. Continuïteit ervaren en in staat zijn om nieuwe ervaringen te koppelen aan
schema’s uit het verleden is zo belangrijk dat mensen die de vaardigheid kwijt zijn
(syndroom van Korsakov hebben), zelfs schema’s verzinnen als die er niet zijn.
Schema’s zijn in het bijzonder belangrijk als we geconfronteerd worden met informatie die
we op verschillende manieren kunnen interpreteren; ze helpen ons om ambiguïteit te
reduceren. Hoe dubbelzinniger de informatie, hoe meer we geneigd zijn om de lege plekken
in te vullen met behulp van schema’s.
Welke schema’s gebruiken we? Toegankelijkheid en priming
De sociale wereld wemelt van de ambigue informatie die op vele manieren geïnterpreteerd
kan worden. Het schema dat in je opkomt en dat bepaalt welke indruk je krijgt van een
,persoon, kan beïnvloed worden door toegankelijkheid. Met deze term duiden we de mate aan
waarin schema’s en concepten zich op de voorgrond van ons bewustzijn bevinden, waardoor
het waarschijnlijker is dat we ze gebruiken bij onze oordelen over de sociale wereld.
Er zijn 2 soorten toegankelijkheid:
1 schema’s die blijvend toegankelijk zijn door de eerdere ervaringen. Deze schema’s zijn
constant actief en gereed voor gebruik bij interpreteren van ambigue situaties.
2 schema’s die tijdelijk toegankelijk zijn, omdat het bijvoorbeeld gerelateerd is aan een doel
dat we op dat moment hebben.
Het kan ook zijn dat dit schema tijdelijk toegankelijk is door recente ervaringen. Dit betekent
dat een specifiek schema of kenmerk op een bepaald moment op de voorgrond staat door iets
waarover je hebt nagedacht of wat je vlak voor de ambigue gebeurtenis hebt gedaan.
Priming = het proces waarbij recente ervaringen de toegankelijkheid van een schema,
kenmerk of concept vergroten. Priming is een goed voorbeeld van van automatisch denken
omdat het snel, onwillekeurig en onbewust gebeurt. Als we anderen beoordelen, zijn we ons
gewoonlijk niet bewust van het feit dat we concepten of schema’s toepassen waar we, om
welke reden dan ook, eerder aan dachten.
De hardnekkigheid van weerlegde schema’s
Soms horen we iets over een onderwerp of een persoon wat later niet waar blijkt te zijn.
Perseveratie-effect = de bevinding dat de opvattingen die mensen hebben over zichzelf en de
sociale wereld aanhouden, ondanks de bewijzen van het tegendeel.
Onze opvattingen zijn dus vasthoudend, zelfs als we dat niet willen en zonder dat we ons
bewust zijn van het gebrek aan logica erbij. Het is echter niet altijd zo dat we informatie over
het tegendeel negeren. Bevindingen uit onderzoek duiden erop dat opvattingen na
ontkrachtend bewijs juist ook geheel kunnen omslaan.
Het bestraffingseffect = de bevinding dat positieve opvattingen over de sociale wereld
waarvan bewezen wordt dat ze onjuist zijn, kunnen omslaan naar zeer negatieve opvattingen.
Zorgen dat schema’s uitkomen: de selffulfilling prophecy
Mensen zijn niet altijd passieve ontvangers van informatie; vaak heeft de manier waarop ze
op basis van hun schema’s handelen invloed op de mate waarin deze schema’s worden
bevestigd of ontkracht.
Selffulfilling prophecy (zichzelf waarmakende voorspelling)
1) heeft een verwachting over iemand anders
2) verwachting beïnvloedt de manier waarop ze zich tegenover diegene gedragen
3) diegene gaat zich consistent met de verwachting gedragen
4) verwachting komt uit
Het Pygmalioneffect = een positieve Selffulfilling prophecy: als er een positieve verwachting
is van mensen, gaan zij ook beter presteren.
3.2.2
Soorten automatisch denken
Er zijn verschillende andere vormen van automatisch denken die ons helpen de sociale
wereld te interpreteren en beslissingen te nemen zonder dat we noodzakelijkerwijs de
intentie hebben om dat te doen.
Automatisch doelen nastreven
,Bij het stellen van persoonlijke doelen, zoals op het gebied van onze carrière, gaan we vaak
zorgvuldig en bewust te werk en overwegen we enige tijd wat we willen doen. Dit is echter
niet de enige manier waarop we doelen kiezen die we willen nastreven. In ons dagelijks leven
kunnen doelen elkaar in de weg zitten; welk doel we nastreven, kan een automatische keuze
zijn. Je kunt verschillende mogelijkheden bewust tegen elkaar afwegen, maar vaak blijft ons
onderbewuste de keuze voor ons te maken. Voor een deel baseert ons onderbewuste zich
daarbij op uitgangspunten die onlangs zijn geactiveerd of geprimed. Onderzoeken tonen aan
dat doelen geactiveerd kunnen worden en mensen kunnen beïnvloeden zonder dat ze dat
weten.
Eenmaal geactiveerde, maar nog niet voltooide doelen blijken ons automatisch denken te
blijven beheersen. Dit wordt het Zeigarnikeffect genoemd (vernoemd naar psychologe Bluma
Zeigarnik). Onderzoek ging over obers die de bestelling onthouden zonder op te schrijven
(geactiveerde maar niet voltooide doel) totdat er is afgerekend ( doel gehaald dus kan het uit
het werkgeheugen).
Automatisch beslissen
En hoe gaat het in zijn werk als we een belangrijke beslissing moeten nemen, zoals het kiezen
van een huurhuis of een auto? Onderzoek laat zien dat te veel bewust nadenken over een
keuze een goede beslissing in de weg kan staan, en dat soms een periode van afleiding ons
juist helpt de beste keuze te maken. Afleiding helpt het meeste wanneer de beslissing van ons
vraagt veel complexe informatie te integreren, zoals de voor- en nadelen van 10
appartementen. In dit geval is ons onbewuste verstand beter in staat de informatie door te
spitten en het beste alternatief te bedenken. De beste benadering is dus de beide delen van
ons verstand gebruiken ( bewust en onbewuste).
Een andere manier om tot een goede beslissing te komen kan ook zijn dat je er letterlijk een
nachtje over slaapt. Uit een Duits onderzoek bleek dat de uitleg ( door onderzoeker aan
object) een denkproces in gang zette dat tijdens het slapen was voortgezet en dat dit had
bijgedragen aan het vinden van de oplossing.
3.2.3
Automatisch denken en metaforen over lichaam en geest
Mensen in ambigue situaties vallen terug op schema’s en ervaringen waartoe ze toegang
hebben in hun hoofd. Uit onderzoek is gebleken dat de mate waarin mensen vreemden
vertrouwen, toeneemt bij de geur van iets schoons en zij dan ook eerder bereid zijn om
anderen te helpen. Ook fysieke reacties kunnen een rol spelen ( moe of energiek zijn). Dit
toont aan dat niet alleen schema’s zo geprimed kunnen worden dat ze ons gedrag en oordeel
beïnvloeden, ook priming van metaforen kan dat. We zijn ons hier niet van bewust, het is een
automatisch proces.
3.2.4
Mentale strategieën en snelle aannames: beoordelingsheuristieken
Een andere vorm van automatisch denken is de toepassing van specifieke regels en snelle
aannames wanneer we over de sociale wereld denken. Deze snelle aannames zijn meestal
bijzonder nuttig, maar zoals je zult zien, leiden ze soms tot verkeerde veronderstellingen over
de wereld. Zoals we hebben gezien gebruiken we bestaande schema’s wanneer we nieuwe
situaties moeten begrijpen. In plaats van helemaal blanco te beginnen als we onze opties
, onderzoeken, passen we vaak onze reeds bestaande kennis en schema’s toe. We bezitten veel
schema’s, maar voor sommige keuzes of beoordelingen hebben we misschien geen schema
bij de hand. Op dat soort momenten gebruiken mensen vaak beoordelingsheuristieken; dit
zijn mentale aannames die mensen gebruiken om snel en efficiënt te kunnen beoordelen.
Hoe gemakkelijk komt het voor de geest? De beschikbaarheidsheuristiek
De beschikbaarheidsheuristiek = mentale aanname waarbij mensen een oordeel baseren op
het gemak waarmee ze zich iets voor de geest kunnen halen. Dit kan wel tot foute conclusies
leiden, omdat het eerste waar je aan denkt niet altijd typerend of toepasselijk is op de situatie
van dat moment.
Paragraaf 3.3
3.3.1
Culturele determinanten van schema’s
Alle mensen gebruiken schema’s om het leven te kunnen bevatten, maar cultuur kan de
inhoud van die schema’s beïnvloeden. Schema’s spelen een belangrijke rol bij de wijze
waarop cultuur invloed uitoefent. Vanuit de cultuur waarin iemand opgroeit worden mentale
structuren ingegeven die de manier waarop we de wereld interpreteren en begrijpen
beïnvloeden. De schema’s die we vanuit onze cultuur aanleren sterk beïnvloeden wat we
waarnemen en ons herinneren over de wereld.
Voorbeeld: Bantoe (stam) had schema’s aangeleerd vanuit diens cultuur waardoor ze goed
konden onthouden hoeveel vee verkocht was en voor hoeveel geld. Terwijl de westerse dat
minder goed kunnen, omdat die betere schema’s hebben voor het onthouden van
songteksten of uitslagen.
3.3.2
holistisch versus analytisch denken
De cultuur waarin we opgroeien beïnvloedt onze denkwijzen op verschillende fundamentele
manieren. Vaak wordt de analogie van een gereedschapskist gebruikt, ieder mens beschikt
over dezelfde instrumenten uit de gereedschapskist, maar de cultuur waarin zij opgroeien
bepaalt welke instrumenten zij het vaakst gebruiken.
De cultuur beïnvloedt ook de automatische denkwijzen die mensen ontwikkelen en die hen
moeten helpen om hun sociale omgeving te doorgronden. Het gaat met name om de wijze
waarop mensen de wereld waarnemen en opvatten.
Er is vastgesteld dat mensen in de westerse cultuur er een analytische denkwijze op na
houden. Zij concentreren zich op de kenmerken van objecten en besteden geen aandacht aan
de omgeving of context waarin deze objecten zich bevinden.
In oost-aziatische culturen houden mensen er eerder een holistische denkwijze op na. Zij
focussen zich op de context, in het bijzonder op de wijze waarop objecten zich verhouden tot
elkaar.
Deze verschillen hebben ook invloed op onze perceptie van emoties van anderen. (westerling
let op gezicht van student en aziaat let op de gezichten van de medestudenten in de omgeving
om te begrijpen hoe die zich voelt).
Hoe ontstaan deze verschillen? Ze kunnen worden toegeschreven aan de verschillende
filosofische tradities in de westerse en oosterse wereld (volgens Richard Nisbett). Dus
Westerling denkt aan zichzelf, terwijl de Oosterling denkt aan anderen (context).
