Methodiek Maatschappelijk Werk
Hilde Delabie
PowerPoints + notities + boeken (social casework in de 21e eeuw & contextuele hulpverlening)
Inhoud
Boek social casework in de 21e eeuw
1. Inleiding ....................................................................................................................................... 7
2. Welke waarden inspireren en sturen social casework? .............................................................. 7
2.1. Inleiding .................................................................................................................................... 7
2.2. De internationale definitie als vertrekpunt .............................................................................. 7
2.3. Een gewijzigde maatschappelijke context................................................................................ 8
2.3.1. Het prille begin ...................................................................................................................... 8
2.3.2. De verzorgingsstaat ............................................................................................................... 8
2.3.3. De activeringsstaat en de actieve welvaartsstaat ................................................................. 8
2.3.4. Het nieuwe debat voor het sociaal werk............................................................................... 9
2.3.5. Actuele maatschappelijke veranderingen ............................................................................. 9
2.4. Waarden in het sociaal werk vroeger en nu ............................................................................ 9
2.4.1. Verandering in de vraag ........................................................................................................ 9
2.4.2. Veranderingen aan de kant van het beleid ........................................................................... 9
2.4.3. Veranderingen aan de kant van de wetenschappelijke fundering van sociaal werk ............ 9
2.4.4. Veranderingen aan de kant van de hulpverlener ................................................................ 10
2.5. Waarden in het sociaal werk .................................................................................................. 10
2.5.1. Zorg als centrale waarde ..................................................................................................... 10
2.5.2. Respect en dialoog .............................................................................................................. 10
2.5.3. Empowerment ..................................................................................................................... 10
2.5.4. Spanningsvelden zijn evident in sociaal werk ..................................................................... 11
2.5.5. Ethiek ................................................................................................................................... 11
2.6. Vragen en opdrachten i.v.m. waarden ................................................................................... 11
3. Hoe verloopt het proces (niet) in social casework? .................................................................. 11
3.1. Inleidende begrippen ............................................................................................................. 11
3.1.1. Wat is sociaal werk? ............................................................................................................ 11
3.1.2. Wat is maatschappelijk werk? ............................................................................................. 11
3.1.3. Wat is social casework? ....................................................................................................... 12
1
, 3.1.4. Wat is een methode? .......................................................................................................... 12
3.2. Op zoek naar een werkbaar procesmodel ............................................................................. 13
3.2.1. Een driestappenmodel ........................................................................................................ 13
3.2.2. De keuze voor het EDDA-model .......................................................................................... 13
3.3. De EDDA-actoren in het proces .............................................................................................. 14
3.3.1. De cliënt als actor ................................................................................................................ 14
3.3.2. Spanningen bij actor cliënt .................................................................................................. 14
3.3.3. De omgeving van de cliënt als actor.................................................................................... 15
3.3.4. Spanningen bij actor omgeving ........................................................................................... 15
3.3.5. De actor hulpverlener/social caseworker ........................................................................... 15
3.3.6. Spanningen bij actor hulpverlener/social caseworker ........................................................ 15
3.3.7. De actor organisatie ............................................................................................................ 15
3.3.8. Spanningsvelden bij de organisatie ..................................................................................... 16
3.3.9. De actor verwijzer ............................................................................................................... 16
3.3.10. Spanningen bij de actor verwijzer ..................................................................................... 16
3.3.11. De actor maatschappelijke context ................................................................................... 16
3.3.12. Spanningen bij de actor maatschappelijke context .......................................................... 16
3.4. De relatie als voedingsbodem of vehikel voor het proces ..................................................... 16
3.4.1. Wat is een relatie?............................................................................................................... 16
3.4.2. Historische betekenis van de relatie ................................................................................... 17
3.4.3. De relatie in het actuele social casework ............................................................................ 17
3.4.4. Relationele competentie: inzicht, vaardigheden en attitudes ............................................ 17
3.4.5. Relatie, werkalliantie, chatalliantie in de toekomst ............................................................ 17
3.5. Nuttige procesinstrumenten .................................................................................................. 18
3.5.1. Stroomdiagram .................................................................................................................... 18
3.6. Vragen en opdrachten i.v.m. proces ...................................................................................... 19
4. Exploreren in het social casework ............................................................................................. 19
4.1. Inleiding .................................................................................................................................. 19
4.2. Wat is exploreren? ................................................................................................................. 19
4.3. Exploratie als proces ............................................................................................................... 19
4.3.1 EDDA-actoren in het exploratieproces ................................................................................. 19
4.3.2. De maatschappelijk werker als explorerende actor ............................................................ 20
4.3.3. De hulpverlenende organisatie als explorerende actor ...................................................... 20
4.3.4. De potentiële hulpvrager en diens omgeving als explorerende actoren ............................ 20
4.3.5. De verwijzer als explorerende actor.................................................................................... 20
4.3.6. De maatschappelijke context als explorerende actor ......................................................... 20
2
, 4.3.7. Fasen in het exploratieproces ............................................................................................. 21
4.4. Exploreren in de proloog ........................................................................................................ 21
4.5. Exploreren tijdens het onthaal ............................................................................................... 21
4.5.1. Wat wordt bedoeld met onthaal? ....................................................................................... 21
4.5.2. Hoe het onthaal faciliteren? ................................................................................................ 21
4.6. Exploreren tijdens de aanmelding.......................................................................................... 22
4.6.1. Wat wordt bedoeld met aanmelding? ................................................................................ 22
4.6.2. Taak van de social caseworker bij de aanmelding .............................................................. 22
4.6.3. Exploratie-items tijdens de aanmelding .............................................................................. 22
4.7. Exploreren tijdens het intakegesprek..................................................................................... 23
4.7.1. Wat is intake? ...................................................................................................................... 23
4.7.2. Intake in taakgericht casework............................................................................................ 23
4.7.3. Intake bij crisissituaties ....................................................................................................... 23
4.7.4. Het structureren van de intake door de social caseworker ................................................ 23
4.7.5. 6 klassieke exploratiethema’s tijdens de intake ................................................................. 24
4.7.8. Vuistregels over het hanteren van deze thema’s in de dagelijkse praktijk ......................... 24
4.8. Exploreren als vaardigheid ..................................................................................................... 25
4.8.1. De explorerende taal van de intake .................................................................................... 25
4.8.2. Vaardigheden as balancerende duo’s ................................................................................. 26
4.9. Nuttige exploratie-instrumenten ........................................................................................... 27
4.9.1. Exploratiechecklist ............................................................................................................... 27
4.9.2. Aanmeldingsformulier ......................................................................................................... 28
4.9.3. Intakeformulier.................................................................................................................... 28
4.9.4. Life-eventlijn ........................................................................................................................ 28
4.9.5. Ecogram ............................................................................................................................... 29
4.9.6. Genogram ............................................................................................................................ 29
4.10. E-uitdagingen voor EDDA-factoren ...................................................................................... 31
4.10.1. Uitdagingen voor de hulpvrager/cliënt ............................................................................. 31
4.10.2. Uitdagingen voor de social caseworker ............................................................................ 31
4.10.3. Uitdagingen voor de organisatie ....................................................................................... 31
4.10.4. Uitdagingen voor de verwijzer .......................................................................................... 31
4.11. Vragen en opdrachten i.v.m. exploreren ............................................................................. 31
5. Dialogisch Diagnosticeren in het social casework ..................................................................... 31
5.1. Inleiding .................................................................................................................................. 31
5.2. Wat is dialogisch diagnosticeren? .......................................................................................... 32
5.2.1. Probleemanalyse, diagnosestelling en indictiestelling: definities....................................... 32
3
, 5.2.2. Dialogisch diagnosticeren .................................................................................................... 32
5.3. Dialogisch diagnosticeren als proces ...................................................................................... 33
5.3.1. EDDA-actoren in het dialogisch diagnostisch proces .......................................................... 33
5.3.2. Een dialoog met de cliënt en zijn omgeving ........................................................................ 34
5.3.3. Een dialoog met de maatschappelijk werker ...................................................................... 35
5.3.4. Een dialoog met de organisatie ........................................................................................... 35
5.3.5. Een dialoog met de verwijzer .............................................................................................. 36
5.3.6. Een dialoog met de maatschappelijke context ................................................................... 36
5.3.7. Een dialoog met theorieën en referentiekaders ................................................................. 37
5.4. Dialogisch diagnosticeren als vaardigheid.............................................................................. 39
5.4.1. Inleiding ............................................................................................................................... 40
5.4.2. Inzicht krijgen en bijbrengen als vaardigheden................................................................... 40
5.4.3. Uitzicht krijgen en geven op gewenste verandering ........................................................... 41
5.4.4. Vooruitzicht ontwikkelen op gerichte actie .................................................................. 42
5.4.5. Dilemma’s bij dialogisch diagnosticeren ....................................................................... 43
5.5. Nuttige dialogisch-diagnostische instrumenten................................................................ 43
5.6. DD-uitdagingen voor de EDDA-factoren ................................................................................ 44
5.7. Vragen en opdrachten i.v.m. dialogisch diagnosticeren ........................................................ 44
6. Actie in het social casework ...................................................................................................... 45
6.2. Wat is actie? ........................................................................................................................... 45
6.2.1. Begripsomschrijving ...................................................................................................... 45
6.2.2. Uitgangspunten ............................................................................................................. 45
6.3. Actie als proces ....................................................................................................................... 47
6.3.1. EDDA-actoren in het actieproces ........................................................................................ 47
6.3.2. Een keuzeproces van strategieën ........................................................................................ 48
6.3.3. Een proces met cliënt en/of omgeving ......................................................................... 48
6.3.4. Een keuzeproces in kerntaken....................................................................................... 49
6.3.5. Een proces dat balanceert tussen draaglast en draagkracht ........................................ 52
6.3.6. Een proces dat balanceert tussen autonomie en verbondenheid ................................ 53
6.4. Actie als vaardigheid.......................................................................................................... 53
6.4.1. Ondersteunende vaardigheden .................................................................................... 53
6.4.2. Direct beïnvloedende vaardigheden ............................................................................. 54
6.4.3. Beschrijvende en ventilerende vaardigheden ............................................................... 55
6.4.4. Inzicht bijbrengende of reflectieve vaardigheden ........................................................ 55
6.4.5. Signalerende vaardigheden ........................................................................................... 56
6.4.6. Managementvaardigheden ........................................................................................... 57
4
, 6.4.7. Creatieve vaardigheden ...................................................................................................... 57
6.5. Nuttige actie-instrumenten .................................................................................................... 58
6.5.1. De actie-checklist................................................................................................................. 58
6.5.2. Ecogram en genogram......................................................................................................... 58
6.5.3. Huiswerkopdrachten ........................................................................................................... 58
6.5.4. Creatieve hulpmiddelen en instrumenten .......................................................................... 58
6.6. A-uitdagingen voor de EDDA-actoren ............................................................................... 59
6.7. Vragen en opdrachten i.v.m. actie ......................................................................................... 59
7. Woordenlijst. Welke woorden gebruiken sociaal werkers?...................................................... 60
Boek social casework in de 21e eeuw
1. Het begrip context ..................................................................................................................... 67
1.1. Inleiding ............................................................................................................................. 67
1.2. Genogrammen........................................................................................................................ 67
1.3. Overdracht binnen families .................................................................................................... 67
1.4. Ten slotte ................................................................................................................................ 68
2. Relationele ethiek en de vier dimensies ................................................................................... 68
2.1. Inleiding ............................................................................................................................. 68
2.2. Geven en ontvangen ......................................................................................................... 68
2.3. De vier dimensies van de relationele werkelijkheid.......................................................... 69
2.4. Ten slotte ........................................................................................................................... 70
3. erkenning ....................................................................................................................................... 70
3.1. Inleiding .................................................................................................................................. 70
3.2. Erkenning van onrecht ........................................................................................................... 70
3.3. Erkenning van verdienste ....................................................................................................... 70
3.4. Erkenning vanuit de context................................................................................................... 70
3.5. Ten slotte ................................................................................................................................ 70
4. De dialoog ...................................................................................................................................... 71
4.1. Inleiding .................................................................................................................................. 71
4.2. De dialoog ............................................................................................................................... 71
4.3. Het gebruik van hulpbronnen ................................................................................................ 71
4.4. Mogelijke vragen .................................................................................................................... 71
4.5. Ontschuldigen......................................................................................................................... 72
4.6. Ten slotte ................................................................................................................................ 72
5. intergenerationele verbondenheid ............................................................................................... 72
5
, 5.1. Inleiding .................................................................................................................................. 72
5.2. Meerdere generaties ......................................................................................................... 72
5.3. De historiciteit van de problematiek ................................................................................. 73
5.4. Familie-erfgoed: legaten en delegaten ............................................................................. 73
5.5. Ten slotte ........................................................................................................................... 73
6. Meerzijdige gerichte partijdigheid ............................................................................................ 74
6.1. Inleiding .................................................................................................................................. 74
6.2. Meerzijdige gerichte partijdigheid ......................................................................................... 74
6.3. Mogelijke valkuilen ............................................................................................................ 74
6.4. Ten slotte ........................................................................................................................... 74
7. Het begrip loyaliteit ....................................................................................................................... 74
7.1. Inleiding .................................................................................................................................. 74
7.2. Existentiële loyaliteit .............................................................................................................. 75
7.3. Verworven loyaliteit ............................................................................................................... 75
7.4. Gespleten loyaliteit ................................................................................................................ 75
7.5. Loyaliteitsconflicten ............................................................................................................... 75
7.6. Onzichtbare loyaliteit ............................................................................................................. 75
7.7. Over-loyaal zijn ....................................................................................................................... 76
7.8. Ten slotte ................................................................................................................................ 76
8. Passend en niet-passend geven .................................................................................................... 76
8.1. Het belang van geven ............................................................................................................. 76
8.2. Passend geven ........................................................................................................................ 76
8.3. Vormen van destructieve parentificatie................................................................................. 77
8.5. Ten slotte ................................................................................................................................ 78
6
, Boek social casework in de 21e eeuw
1. Inleiding
Social casework in de 21e eeuw
• Wijzigend hulpverleningslandschap
o Kleinschalige organisaties werden gedwongen zich te groeperen in grote fusies die
streven naar eenvormigheid en gestroomlijnde processen.
o Zorgt voor dilemma’s: welke hulpvragen kunnen wel, niet langer of af en toe nog door
het sociaal werk beantwoord worden? Hoelang mag hulpverlening duren?
o Steeds meer outreachend werken, zelf initiatief nemen.
• Van kwaliteitsdenken naar effectiviteit
o Evidence based practices: de kennis en theorieën waarop het sociaal werk zich baseert
in kaart brengen.
o Wachtlijsten: doet ons vaker nadenken over de verhouding tussen ingezette middelen,
tijd en bereikte effecten.
• De rol van (praktijk)onderzoek voor methodiekontwikkeling
o Naast universitair onderzoek ook praktijkonderzoek.
• Een gewijzigd onderwijslandschap
o Meer geïnspireerd door de internationale definitie van sociaal werk.
• Eclectisch kader als uitgangsvisie
• De spiraal als symbool
o Een proces kent geen rechtlijnig verloop, eerder chaotisch.
o Elk proces gebruikt 3 soorten basisinterventies: EDDA: exploreren, dialogisch
diagnosticeren en actiegericht.
2. Welke waarden inspireren en sturen social casework?
2.1. Inleiding
• Methodiek en ethiek in het sociaal werk zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden.
• Methodiek is niet louter een technisch-instrumenteel over het wat en het hoe, het bevat ook
een normatief niveau over het goed en verantwoord handelen.
• Sociaal werk is altijd waardegeladen.
• Waarden evolueren voortdurend met de maatschappelijke context.
• Het concept ‘zorg’ is een fundamentele waarde in het sociaal werk.
2.2. De internationale definitie als vertrekpunt
• De waarden die vermeld staan in de internationale definitie van sociaal werk als vertrekpunt:
“De sociaal werker bevordert sociale verandering, probleemoplossingen in menselijke relaties,
empowerment en bevrijding van mensen met het oog op bevorderen van hun welzijn. Door gebruik te
maken van theorieën over menselijk gedrag en sociale systemen intervenieert sociaal werk daar waar
mensen met hun omgeving in interactie treden. Mensenrechten en sociale rechtvaardigheid zijn in het
sociaal werk essentieel “
7
, • Sociaal werk is een contextgebonden benadering van sociale problemen, met als doel het
realiseren van sociale verandering in concrete situaties, wat moet leiden tot meer menselijke
waardigheid.
• Sociaal werk streeft naar een wereld met meer rechtvaardigheid, met mensen die vrijer en
sterker zijn. Maar wat moet hiervoor veranderen? Het volstaat niet de persoon te veranderen
als de maatschappij hem structureel marginaliseert.
• Sociaal werk op 4 assen:
o Zorg en recht
o Sociaal politieke keuzes en sociale praktijken
o Aanbod en vraag
o Beheersing en emancipatie
• Een waarde in het sociaal werk is geen individuele keuze op microniveau, maar verdient altijd
een doordenken op het ruimere samenlevingsniveau.
2.3. Een gewijzigde maatschappelijke context
2.3.1. Het prille begin
• 20e eeuw: toenemende armoede bij immigranten en slachtoffers van de economische crisis
die vooral via liefdadigheid en paternalistische initiatieven werden geholpen.
• Vrijwilligers gaven materiële steun + relationele, pedagogische adviezen.
• Invoeren ‘geen steun zonder onderzoek’ i.p.v. geven en geen vragen stellen’.
o Vrijwilligers deden gesprekken om de cliënt te leren kennen
o Vrijwilligers werden vervangen door geschoolde professionals die met meer
systematiek sociaal onderzoek verrichten.
• Van de waarden vriendelijkheid, persoonlijk contact en individualiseren naar systematiek en
professionaliteit.
2.3.2. De verzorgingsstaat
• Kwam er na WO2
• Trachtte de ongelijke economische positie te corrigeren zodat meer burgers een menswaardig
bestaan konden leiden: maakbare samenleving.
• Meer rechtvaardige herverdeling tussen rijken en armen
• Meer sociale integratie van burgers door het organiseren van openbare dienstverlening.
• 5 functies:
o Verzekeren (van inkomen bij sociale risico’s)
o Verzorgen (mensen met een beperking)
o Verbinden (sociale cohesie)
o Verheffen (via onderwijs)
o (Her)verdelen (solidariteit, social rechtvaardigheid)
• Sociaal werk belangrijke rol: dwong sociale rechten af voor arbeiders, hielp burgers aan hun
sociale rechten, gaf beleidsprojecten een menselijk gelaat…
2.3.3. De activeringsstaat en de actieve welvaartsstaat
• De samenleving bleek niet zo maakbaar als gedacht.
• Steeds meer taken voor de overheid overgelaten.
• Netwerkvorming en participatie zijn de nieuwe waarden.
• Sociaal werk leidt mensen niet alleen tot hun rechten, maar wijst hen ook op hun plichten.
• Verzorgingsstaat had het oplossingsgerichte vermogen van de burgers gesmoord.
• Activering als nieuwe vorm van solidariteit & disciplinering.
• Zelfverantwoordelijkheid en medeverantwoordelijkheid als nieuwe waarden.
8
, 2.3.4. Het nieuwe debat voor het sociaal werk
• Participatie als van bij aanvang een leidraad voor het sociaal werk.
o Wordt nu meer ingevuld als empoweren i.p.v. het creëren van voorzieningen.
• We leven in een transitiemaatschappij.
o Dis-embedding: het los moeten komen uit de industriële samenleving en de
traditionele leefverbanden. Het individu moet zelf keuzes maken en kan niet langer
terugvallen op de voorgeschreven levensweg. Meerkeuzemaatschappij.
o Re-embedding: een plaats en betekenis zoeken in de nieuwe samenleving. Het oude
model geldt niet langer en het nieuwe is nog te onbekend en risicovol.
o Belangrijke rol sociaal werk: benaderen en begeleiden van onzekere, zoekende
personen.
o Nieuwe netwerken moeten gevormd en gestimuleerd worden.
2.3.5. Actuele maatschappelijke veranderingen
• Steeds meer indringende economische problemen: financiële crisis, stijgende werkloosheid…
• Kloof tussen laaggeschoolden en hooggeschoolden vergroot.
• Demografische veranderingen: aantal huwelijken daalt, echtscheidingen stijgen, meer
alleenwonenden…
• Digitalisering zorgde voor een gigantische verschuiving in het kennislandschap. Maar
vertrouwen en wederkerigheid zijn moeilijke waarden in deze context. Internet is duur en
moeilijk, velen vallen uit de boot.
2.4. Waarden in het sociaal werk vroeger en nu
2.4.1. Verandering in de vraag
• Cliënten, burgers worden mondiger. Via internet zijn ze beter geïnformeerd.
• Cliënten verwachten hulp op maat. Ze hebben een directe vraag.
• Ze willen een toegankelijke dienstverlening die inspraak toelaat en aanmoedigt.
• Zeggenschap van de cliënt kan de ruimte van de professionele autonomie van de sociaal
werker beperken.
2.4.2. Veranderingen aan de kant van het beleid
• Beleidsmakers en overheidsinstanties verlangen dat de hulpverlening haar effectiviteit en
efficiëntie aantoont: alles verantwoorden en registreren.
• Meer zakelijkheid, no-nonsense hupverlening.
• Kortere processen rond afgebakende problemen met meetbare, zichtbare resultaten.
• MAAR sociaal werk is vooral bezig met trage processen waarvan de effecten niet altijd
zichtbaar zijn.
• De overheid spreekt burgers meer aan op hun verantwoordelijkheid. Professionals moeten
vooral de aandacht hebben voor burgers die geen ondersteuning uit hun netwerk krijgen.
2.4.3. Veranderingen aan de kant van de wetenschappelijke fundering van sociaal werk
• Evidence based practice: praktijken waarvan aantoonbaar is dat ze grote(re) kans hebben op
effect.
• Practice based evidence: niet alleen wetenschap, maar ook dagelijkse praktijkervaringen
leveren het bewijs van effectiviteit.
• Niet de interventie, wel de manier waarop de interventie door de sociaal werker wordt
toegepast, geeft meer kans op een gunstig effect.
• Sociaal werk wordt boeiender maar wel ingewikkelder.
9
, 2.4.4. Veranderingen aan de kant van de hulpverlener
• In plaats van begeleiding van cliënten en problem solving zullen sociaal werkers in een
activerende staat worden ingezet voor bemiddeling.
• Sociaal werk activeert de betrokkenen om met elkaar tot een haalbaar, leefbaar compromis te
komen.
• Inzet op preventie en vroegdetectie van problemen. Via signaalfunctie, proactieve werking,
outreachend en aanklampend hulpverlenen.
• Sociaal werk staat altijd voor een waardenkeuze of waardenconflict. Hoe omgaan met
o De verhouding tussen individu en samenleving?
o De verhouding tussen autonomie en vrijheid & solidariteit en wederkerigheid?
2.5. Waarden in het sociaal werk
2.5.1. Zorg als centrale waarde
• Zorg dragen voor mensen en hun context vanuit een diep respect voor de unieke mens en
diens sociale verhoudingen.
• 4 dimensies van zorg, die echter niet te scheiden zijn
o Caring about. Het zorg hebben voor iets, betrokken zijn bij iets vanuit attentiveness of
aandacht.
o Taking care of. Voor iets/iemand zorg opnemen vanuit een verantwoordelijkheid.
o Care giving. Het voorzien in een behoefte aan zorg vanuit competentie.
o Care receiving. Het vermogen om zich te verplaatsen in de positie van de ander. De
zorgvrager vanuit wederkerigheid.
• Waarden zoals aandacht en respect zijn al dan niet verbonden met verantwoordelijkheid.
• Actieve inzet is een must voor elke social caseworker.
2.5.2. Respect en dialoog
• Dialoog is in het sociaal werk fundamenteel en vertrekt vanuit respect.
• Brugfunctie.
• Kunnen vanuit een integrale visie meerdere perspectieven innemen, ruimte voor verschillen.
• Voorwaarde is transparantie in weging en besluitvorming.
2.5.3. Empowerment
• = Een proces van versterking waarbij individuen, organisaties en gemeenschappen greep
krijgen op de eigen situatie en hun omgeving en dit via het verwerven van controle, het
aanscherpen van kritisch bewustzijn en het stimuleren van participatie.
• Empowermentparadigma steunt op 2 belangrijke waarden die aan elkaar gekoppeld zijn:
o Autonomie IN
o Verbondenheid
• Om dit te verwezenlijken, moet je aan 5 criteria voldoen:
o Een krachtenperspectief innemen
o Een hulpverleningsrelatie opbouwen o.b.v. betrokkenheid, gelijkwaardigheid en
wederkerigheid.
o Een ondersteunende hulpverlener zijn
o Een competente organisatiecontext realiseren
o Een vraaggestuurd cliëntoverleg garanderen.
• Sociaal werkers stellen de mens centraal, niet de pathologie.
• Sterk geloof in de krachten van de cliënten, help de cliënt zichzelf te helpen.
10
