Wetenschapstheoretische grondslagen van de pedagogiek 2020-2021
Wetenschapstheoretische grondslagen van de pedagogiek
Les 1: Inleiding
Wat zijn grondgedachten, basisideeën als het gaat over wetenschap? Op zoek naar de essentie van
wetenschap. Het is theorie van de wetenschap. We zetten een wijsgerige en een filosofische bril op
om te kijken naar de historisch pedagogische traditie.
A. Wat is wetenschap? = overkoepelende vraag
B. Wat zijn sociale wetenschappen? = onderdeel
C. Wat zijn pedagogische wetenschappen? = kleiner onderdeel
Situering
Het gaat over de wijsgerige en historisch pedagogische traditie → grondgedachten en basisideeën over
wetenschap (wetenschapsfilosofie). Betekent dat we een stukje terug gaan in de tijd. Heeft te maken
met het feit dat er meer dan de afgelopen 100 jaar mensen hebben rondgelopen die iets interessants
te vertellen hadden. De meeste van de theorieën in de filosofie kunnen niet weerlegd worden. Dus
vandaag nog steeds relevant (uiteraard binnen een andere context).
Met andere woorden, het is eigenlijk een algemene inleiding in de wetenschapsfilosofie. Daar gaat ook
het eerste deel over.
Dit vak bouwt verder op methodologische opleidingsonderdelen. Hoe doe je aan onderzoek? Hoe ga
je wetenschap vergaren? Met andere woorden, interpretatieve onderzoeksmethoden. En ook
statistiek en empirische onderzoeksmethoden.
Als we wetenschappelijk gaan kijken, of vanuit een logisch perspectief, komt dit vak voor methodologie
moeten komen, want dat gaat over hoe gaan we kennis vergaren en wetenschap beoefenen? Dat is
het doel van onderzoek. Dit vak gaat een stuk terug en kijkt niet naar hoe we wetenschap gaan
beoefenen, maar wat wetenschap en kennis is (kennis is deel van een wetenschap). En hoe zijn we
zeker dat als we iets weten dat dan ook effectief weten?
De zoektocht naar kennis avant la lettre, dus niet HOE, maar wel WAT.
Filosofische/ wijsgerige pedagogische bril om naar deze kwesties te kijken (in dit vak)
- Grondslagen
• Vanuit theoretisch niveau (metaniveau) kijken naar wat gebeurt binnen een
wetenschap
• Top-downperspectief
- Historische pedagogiek
• Microniveau
• Bottom-up perspectief
1. Inleiding (van de inleiding)
Filosofisch antropologische benadering vs. pedagogiek als toepassingsdiscipline
- 2 soorten manieren om aan pedagogische wetenschappen te doen, specifieke vormen van
theorie en wetenschapsvorming. Het gaat niet over wat is beter/ slechter → wel: 2 manieren
van wetenschap- en theorievorming
1
,Wetenschapstheoretische grondslagen van de pedagogiek 2020-2021
1.1. Durf denken
Durf denken is het credo van de Universiteit Gent. We moeten denken als we wetenschap of kennis
willen vergaren. Kritische en onafhankelijke breinen studeren, onderzoeken, werken aan de UGent.
We denken te weten wat er te weten valt en dat er geen nieuwe kennis nodig is, waardoor we te
weinig in vraag stellen hoe die wetenschap in elkaar zit en hoe we aan die kennis komen.
We veronderstellen dat we kunnen denken: instrumenten, vaardigheden, kennis, voorbereiding nodig.
We hebben bestaande theorieën/ inzichten nodig om zelf vorm te geven aan kennis die je leert via
onderzoek.
Het bediscussiëren van kennis.
Corona is een goed voorbeeld hiervan: recent fenomeen, er is nog geen 100 jaar onderzoek naar
gedaan. Er is heel wat nieuw onderzoek dat kennis over Corona zou moeten opleveren. We zien dat
we het er niet allemaal over eens zijn en verschillende onderzoeken leiden tot verschillende inzichten.
Soms spreken ze elkaar tegen. Soms komen we terug op bepaalde inzichten. Dan zeggen
wetenschappers we moeten het zo doen, maar dan later toch nee op basis van deze data toch niet (vb.
vaccin van Astra-Zenica). Je moet dan afwegingen beginnen maken. Op basis van wetenschappelijke
kennis maakt men beslissingen, maar dat is niet evident. Wetenschap gaat nooit 100% zeker zijn en de
ruimte om dat te bediscussiëren (van kennis) is betrekkelijk groot.
Als we het hebben over sociale en pedagogische wetenschappen dan is die discussieruimte nog veeel
groter, het gaat ook over waar moeten we onderzoek over doen, hoe doen we dit, voor wie is die
kennis bedoeld?... (Verschil met wiskundige wetenschap).
→ Verschillende vakgebieden, verschillende wetenschappen, verschillende onderzoeksmethoden
Wat is wetenschap in essentie?
- Enige bron van betrouwbare kennis (quality label) → het is wat we zeker weten ter
voorbehouden dat er geen andere onderzoeken meer zouden volgen die dat kunnen
aanpassen
- Systematisch verkregen kennis (niet zomaar, er zit een systematiek achter die verwijzen naar
methodologie)
- Nieuwe dingen leren (doel: dingen die we nog niet weten, toch te weten)
- Wetenschap is een verzameling van alle menselijke kennis over bepaalde gebieden
- Proces van kennisverwerving, want veel dingen zijn we gewoon om te weten, maar ooit wisten
we dat niet. Het is dus wel een proces om tot die kennis (wetenschap) te komen.
1.1.1. De epistemologische vraag
De vraag die centraal staat in deze cursus is de epistemologische vraag van wetenschapsfilosofische
denkers: wat is echt? Wat is waar? Hoe kunnen we nu weten dat wat we weten wel effectief waar is?
Ter illustratie: Freire’s Pedagogy of the Oppressed
“There is no true word that is not at the same time praxis. Thus, to speak a true word, is to transform
the world. To exist, humanly, is to name the World, to change it. Once named, the world in its turn
reappears to the namers as a problem and requires of them new naming. Men are not built in silence,
but in word, in work, in action-reflection” (Freire, p. 75-76).
2
,Wetenschapstheoretische grondslagen van de pedagogiek 2020-2021
Hij stelt zich de vraag: al die woorden die wij gebruiken, al die woordenschat die wij in het
leven hebben geroepen, zou je kunnen zeggen dat al die objecten een naam hebben als er
geen enkele mens er is om de objecten te observeren en van naam te voorzien of hebben ze
inherent een naam op zichzelf? Is kennis iets dat een actie en een reflectie veronderstelt of
bestaat het ook op zijn eigen?
Is de wereld er als er geen mensen zijn om haar te benoemen? Kunnen we spreken van een
realiteit als er geen mensen zijn om die te benoemen? Kunnen we zeggen dat dit ‘stoel’ is als
er niemand is om te zeggen dat dit een stoel is?
Te vertrouwen & waar
Dit opleidingsonderdeel zoekt antwoordEN op vragen zoals: Wat is kennis? Wat is waarheid? Wat is
weten? Er is geen juist antwoord, maar je kan wel voorkeuren hebben. Het gaat om de verschillende
visies hierop. In dit vak gaan we kijken naar mensen die ooit een antwoord hebben proberen geven op
de vraag wat is kennis/ waarheid (en in relatie tot sociale en pedagogische wetenschappen).
Hoe komt het dat er verschillende antwoorden mogelijk zijn? We hebben verschillende soorten
wetenschap. Wat is wetenschap? Wat zijn sociale ws? Wat zijn pedagogische ws?
- Verschillende soorten WS
- Verschillende invullingen in tijd
- Verschillende mensopvattingen (hoe denken we over mensen, samenleven, opvoeden, …). Dit
is sterk gelieerd aan het maatschappelijke debat. Want elk standpunt dat wij innemen (vanuit
elke discipline) zal iets teweeg brengen in dat maatschappelijk debat en is ook een gevolg van
uw eigen context.
Vb. onderzoek naar seksueel misbruik: voor de jaren ’70 was het ondenkbaar dat men daar
sterk mee bezig zou zijn en al zeker op zo’n expliciete manier. Er is één heel belangrijk
onderzoek gebeurd die groundbreaking was waardoor notie van misbruik ingang heeft gekend
in wetenschappelijke wereld, maar ook daarbuiten. Dat maakt dat we ondertussen 40, 50 jaar
later opener kunnen discussiëren over seksueel misbruik en op verschillende manier hier
gevolg aan geven.
1.1.2. Durf denken
1) Wat is wetenschap?
Hoe komen we aan kennis? Wat is waarheid, wat is weten? Filosofie wordt gedurende de 16e en
17e eeuw voornamelijk epistemologie = een zoektocht naar de fundamenten en grenzen van het
weten? We gaan op zoek naar de fundamenten van wat we weten en wat we kunnen te weten
komen. Om deze omwenteling in het wetenschappelijk denken te begrijpen, worden 3 centrale
filosofische stromingen van naderbij besproken:
- Descartes & het rationalisme
- Locke & het empirisme
- Kant & het idealisme
2) Wat zijn sociale wetenschappen?
Vervolgens gaan we kijken naar de sociale ws. Waarom? Omdat het bij de sociale wetenschappen,
ook wel de mens- of geesteswetenschappen genoemd, belangrijk is om te zien waar of hoe dit
verschillend wordt gepositioneerd tov natuurwetenschappen. Als we gaan zoeken naar waar ze
3
, Wetenschapstheoretische grondslagen van de pedagogiek 2020-2021
verschillen, gaan we zien dat er in de sociale ws nog een grote discussie is over het
onderzoeksobject (tussen individueel en sociaal) en onderzoeksmethode (tussen hermeunetische-
interpretatief en causaal-nomologisch).
Deze methodestrijd brengt ons bij het ‘instabiel’ statuut van de sociale wetenschappen
- Net door dat instabiel statuut is er een noodzaak van wetenschapsfilosofie voor de sociale
wetenschappen
- De discussie omtrent de maatschappelijke rol van de sociale wetenschapper
3) Wat zijn pedagogische wetenschappen?
Verschillende stromingen mbt de wetenschappelijke pedagogiek besproken, die zich situeren
tussen een filosofisch antropologische benadering van pedagogiek en pedagogiek als
toepassingsdiscipline.
Via belangrijke denkers uit de 20e eeuw zoals Hannah Arendt, Henri Giroux, Paulo Freire, Martha
Nussbaum en Martinus Langeveld
2. Over feiten, concepten, theorieën, verklaringen en duidingen in de pedagogiek
Er worden verschillende begrippen of concepten gebruikt om kennis aan te duiden. Als je een van die
woorden gebruikt, zeg je al iets over welk soort onderwerp je onderzoek gaat doen.
Filosofisch antropologische benadering VS pedagogiek als toepassingsdiscipline
(wetenschapstheoretische discussie).
Vb. een veel voorkomende vraag van ouders: tot welke leeftijd mag ik met mijn kind in bad? Als
pedagoog kan je daar een specifiek antwoord op geven (vanaf 5 jaar, …), of ga je kijken naar de
filosofisch antropologische benadering (wat zegt dit over de ouder-kind relatie bv, dus niet op zoek
naar de toepassing maar zoektocht naar de vraag op zich).
2.1. Pedagogiek als kwestie
Tegenover alomtegenwoordige facts & figures (dominantie van de exacte wetenschappen).
Men gaat op zoek naar: kunnen we niet zwart op wit bewijzen, bijvoorbeeld hoe het is gesteld met de
kwaliteit van ons Vlaamse onderwijs. Er worden grafieken in beeld gebracht om al die discussies hard
te maken en te zeggen: kijk zo zit het in elkaar. We kunnen wel van alles meten, maar wat meten we?
En op welke manier doen we dat? (Wordt vaak niet in beeld gebracht als cijfers naar buiten gebracht
worden). Enkel focus op kwantitatieve gegevens. Het heeft zijn waarde, maar die dominantie op
kwantitatieve analyses zorgt ervoor dat andere gegevens geen plaats krijgen.
- OECD: Organisation for Economic Co-operation and Development
- OESO: PISA resultaten
- ARWU: academische wereldranglijst van universiteiten (Shanghai ranking)
Focus op kwantitatieve analyses → Iedereen wil één waarheid? (bv. Singapore is beter dan BE?), maar
realiteit is niet altijd zo simpel (zeker niet in de pedagogische wereld).
En dat is een probleem als we kijken naar pedagogiek als kwestie. Want daar moeten we ons die vraag
wat is wetenschap heel duidelijk stellen. Waarom moeten we ons die vraag stellen?
- Maatschappelijk en politiek debat staat bol van de pedagogische vragen. Bijvoorbeeld?
Kinderarmoede, wat is goede opvoeding, sociale media, leeflonen, leerachterstand, integratie
4
