Psychopathologie les 1: een
helikopterblik op onze
geestelijke gezondheidszorg
De geschiedenis van de psychiatrie: een kort
overzicht
Krankzinnig – bezeten – zot
Geestesziek – gevaarlijk
Ziek
Periode 1:
o Prehistorie:
De oorzaak van ziektes lagen bij geesten die men had beledigd
Probeerden de zieken te genezen door met schedelboringen de boze
geesten uit de gekwelde lichamen te bevrijden
o Oudheid:
2 personen grote invloed op de GGZ: Hippocrates en Galenus van Pergamon
Hippocrates, de vader van de geneeskunde:
Zegt: ‘Ziekte is NIET het gevolg van de invloed van een boze geest,
WEL door een onjuiste mengeling van de 4 belangrijkste
lichaamsvochten: bloed, slijm, gele gal en zwarte gal
Beschouwde krankzinnigheid als een hersenziekte; behandeling via
koude en warme baden, rust en dieet
Galenus van Pergamon:
Verdeelde mensen in 4 types naargelang de overheersing van 1 vd
lichaamsvochten
o Overheersing bloed= sanguinisch type levendig en
hartelijk
o Overheersing slijm= flegmatisch type kalm en
bedachtzaam
o Overheersing zwarte gal= melancholisch type
droefgeestig, angstig en pessimistisch
o Overheersing gele gal= cholerisch type opvliegend
Einde van de oudheid: ook de christelijk geïnspireerde levenshouding
tegenover zieken en armen kreeg een ruime verspreiding. Gelovigen
moesten het lot van zieken, armen en gehandicapten verzachten
1
, Periode 2:
o 300 na christus tot 1600
o Treurigheid of melancholie (nu: ‘depressie’)= slechte gedachte of bekoring
treurigheid werd toegevoegd als 8e slechte gedachte of bekoring (anderen zijn:
gulzigheid, luiheid, hebzucht, wellust, toorn, ijdelheid en hoogmoed)
o Paus Gregorius stelde later de definitieve lijst op van de 7 hoofdzonden: voegde
afgunst toe, versmolt hoogmoed en ijdelheid, schrapte treurigheid/melancholie
o Mensen met een geestelijke stoornis (= zotten) hadden een eigen positie in de
gesloten agrarische maatschappij later verminderde de tolerantie tav afwijkend
en zonderling gedrag stedelingen beschouwden hen als bezeten en verstoorders
van de openbare orde
o Lastige en onrustige mensen werden opgesloten in dolhuizen
o Zieke mensen proberen genezen door ‘kwade stoffen’ uit het lichaam te laten
genezen dmv drankjes om te braken, purgeermiddelen en aderlatingen ook
kei- of steensnijdingen tegen een ‘insect in het hoofd dat verandert in een kei dat
krankzinnigheid veroorzaakt’ (= vervanging van schedelboringen); vergelijking met
het dol worden van paarden wanneer horzel in oor kruipt
o Door de opkomst vd kerk: geesteszieken kregen meer recht op leven; kloosterorden
stonden in voor de opname en verzorging ze bleven de medemens zien achter het
waanzinnige gedrag maar slechts in beperkte schaal want sinds middeleeuwen
geloof in bezetenheid en hekserij (foltering, verbranding, verbanning, vervolging,…)
o Psychiatrische gezinsverpleging: geesteszieken verbleven in Geel en worden
ondergebracht in gezinnen
o Eind ‘16e eeuw: krankzinnigen werden voor het eerst aansprakelijk en
toerekeningsvatbaar gesteld = ontstaan ve nieuwe visie
Periode 3:
o 1600 tot 1800
o ‘Onrustige of razende krankzinnigen, gekken of dollen’
o Donkere tijd voor de gekken gekenmerkt door een interneringsgolf en gestichten
met erbarmelijke leefomstandigheden (kettingen, ongezonde voeding, slechte
hygiëne, vastketeningen aan de vloer of muur,…)
2
, o Niet langer meer opsluiting vanuit liefdadige ingesteldheid, maar een brutale
afsluiting van de samenleving
o Burgers konden de krankzinnigen als dieren en konden hen bezoeken tegen betaling
o Krankzinnigen droegen volgens de bevolking zelf de schuld van hun ziekte
o Grote invloed van René Descartes: denken is volgens hem de essentie en daarom
moet onze geest onderscheiden worden van ons lichaam (= cartesiaans dualisme)
basis voor de neuropsychologie
Periode 4:
o 19e eeuw
o Belangrijke omwenteling dankzij Franse Revolutie en industriële revolutie:
geesteszieken werden beschouwd als lichamelijk zieke personen met recht op
specifieke medische verzorging – band religie en psychiatrie stopte definitief
o Kritiek op de onmenselijke praktijken in de dolhuizen; geleidelijk aan werden deze
vervangen door krankzinnigengestichten + een einde aan bepaalde technieken zoals
aderlating en purgering (dankzij Philippe Pinel)
o België – Guislain: behandeling vd geesteszieken met basering op Pinel hij
bevrijdde geesteszieken die in mensonterende omstandigheden waren opgesloten
en ijverde voor een humane behandeling van de patiënten + bouwde het eerste
gesticht op volgens moderne concepten sinds 1986 museum dr. Guislain in Gent
(= volledig gewijd aan de geschiedenis vd psychiatrie)
o Nederland – Schroeder van der Kolk: grote verbetering van de verpleging van
geesteszieken, eerste krankzinnigenwet in Nederland (regelde de opname, het
ontslag en het toezicht door de staat op de zorg), geesteszieken mochten niet langer
meer in gevangenissen worden opgenomen
o Nederland – Dokter Everts: gesticht Meerenberg dat specifiek gericht is op de
psychiatrische gezondheidszorg (met bakkers, boerderijen, kleermakers etc. voor een
autonoom bestaan)
o ‘Psychiater’ bestond niet artsen voor de behandeling van psychiatrische
patiënten= aliëntisten
o Volgens Breuer en Freud: een neurose het gevolg van belevingen die verdrongen
worden naar het onderbewuste de basis voor de psychoanalyse
o Collocatiewet: regelde de gedwongen opnames
o Vooral de Kerk regelde via religieuze congregaties initiatieven op het gebied van de
zorg voor patiënten met een psychiatrische aandoening (bv. Broeders van Liefde)
3
, Periode 5:
o 1e helft van de 20e eeuw
o Dilemma: enerzijds konden patiënten met een psychiatrische aandoening terecht in
steeds groter wordende instellingen in de hoop dat ze spontaan zouden herstellen –
anderzijds beschikten psychiaters over de mogelijkheden van psychoanalyse, een
behandeling die toen alleen haalbaar was voor meer vermogende patiënten die naar
meer zelfinzicht streefden omdat deze behandeling te duur was voor gewone
mensen, gingen psychiaters op zoek naar alternatieven (bv. koortskuren, slaapkuren,
schockkuren, coma’s, bedverpleging, badtherapie, elektroshocks,…)
o Shockkuren: patiënten insuline inspuiten tot ze in een diepe slaap vielen die overging
tot een coma patiënt kon ontwaken dmv toediening van een suikeroplossing
o Chirurgie ter behandeling v geesteszieken bijna volledig verbreken van de
verbinding vh voorhoofdsgedeelte en de rest vd hersenen + het zenuwstelsel gaf
aanleiding tot grondige emotionele veranderingen door de insnijding wordt het
emotionele brein van de hersenschors losgekoppeld toepassing op geesteszieken
kende geen echte doorbraak omwille van de beperkte resultaten en de ethische
kritiek techniek gestopt sinds psychofarmaca
o Liggende houding in bedverpleging: doel= zenuwstelsel doen rusten
o Badtherapie: doel= onrustige patiënten kalmeren
o Toedienen elektroshocks: verminderen van hallucinaties
o Ontdekking van het elektro-encefalogram (EEG): ruim verspreid diagnosetoestel in
de neurologie
o Psychiatrische instellingen stonden lange tijd onder het toezicht vh ministerie v
justitie nadien kwam de bevoegdheid bij het ministerie van Volksgezondheid
psychiatrische stoornis werd niet langer gezien als een juridisch aan te pakken
fenomeen hierdoor kregen patiënten met een psychiatrische aandoening recht op
behandeling
o In nazi-Duitsland: eugenetica en het totalitaire denken vonden elkaar
homoseksuelen, zigeuners, joden, mensen met psychische problemen, beperkingen
etc. werden beschouwd als nutteloos en bijgevolg overbodig met ijzingwekkende en
verbijsterde gevolgen ‘uitroeiing van psychiatrische patiënten’, nadien Holocaust
= ‘psychogenocide’
4
, Periode 6:
o 2e helft 20e eeuw tot 2010
o Psychofarmaca veranderde de psychiatrie op ingrijpende wijze
1e antipsychoticum: enorme doorbraak id psychiatrische behandeling! Hoge
doseringen v chloorpromazine bleken doeltreffend te zijn om hallucinaties,
wanen en angsten te temperen
De komst vd medicamenteuze therapie wordt omschreven als ‘de tweede
revolutie in de psychiatrie’ (1e= dankzij benadering van Pinel)
Dankzij psychofarmaca konden patiënten met schizofrenie ook een
ambulante behandeling krijgen idpv langdurige opname in psychi. ziekenh.
o In de sociale en culturele context : losbreken van een antipsychiatrische golf
kenmerkend was de eerste grote vermindering vh aantal psychiatrische
ziekenhuisbedden + door opname van psychiatrische ziekenhuizen in de
ziekenhuiswet: wettelijke basis voor open afdelingen:
A-diensten: observatie en intensieve zorgen
T-diensten: resocialisatie en re-integratie
Ontstaan van psychiatrische diensten in algemene ziekenhuizen (PAAZ-
diensten) + partiële hospitalisatievormen (dag of nacht)
o Opkomst van therapeutische gemeenschappen
o Opstart Belgische Bond Geesteshygiëne – deze bond vormde belangrijke
uitgangspunten: we moeten mensen met ernstige psychische stoornissen bereiken
met ambulante en multidisciplinaire + goedkope hulp, GGZ is een recht
o De start van preventieve en vroegtijdige aanpak van psychiatrische aandoeningen
o Intrede biologische psychiatrie: combinatie geneesmiddelen + nieuwe vormen v
psychotherapie
o Groeiende overtuiging dat langdurig geesteszieken behoefte hadden aan alternatieve
opvangvormen buiten het psychiatrisch ziekenhuis:
Opkomst van patiënten -en familieverenigingen die een klankbord wilden
zijn voor patiënten met een psychiatrische aandoening en hun familie ; zowel
naar de samenleving als naar het beleid (bv. Similes als familievereniging en
Uilenspiegel of Ups & Downs als patiëntenvereniging)
Eerste reconversie in de psychiatrische ziekenhuizen: verschillende
ziekenhuisbedden werden afgebouwd en gereconverteerd naar
psychiatrische verzorgingstehuizen en initiatieven beschut wonen meer
focus op zorg ‘care’ dan behandeling ‘cure’
5
, Collocatiewet werd vervangen door een nieuwe wet voor de gedwongen
opnames met veel meer rechtszekerheid voor de patiënten en een finale
beslissing door de vrederechter
Later terug nieuwe belangrijke ontwikkelingen: tweede vrijwillige
reconversie, meer aandacht voor doelgroepen volgens leeftijdscategorie en
specifieke groepen. Innoverende proefprojecten zoals dagactiviteitencentra,
psychiatrische zorg in de thuissituatie, overlegfuncties rond de patiënt
Verschijning ve belangrijke wet inzake de patiëntenrechten: veranderde de
relatie tussen hulpverlener en patiënt (= gelijkwaardiger) ; medemogelijk
dankzij de opkomst van het internet (bv. medicatie opzoeken)
De psychiatrie vandaag: een nieuw paradigma
Behandelen-, verzorgen -en begeleiding krijgt een ruime invulling
Van residentieel naar ambulant, van aanbod -naar vraaggestuurde zorg
Meer participatie van patiënten en hun netwerk (rol laten opnemen in eigen zorgproces!)
Ervaringsdeskundigen in de geestelijke gezondheidszorg
Concrete beweging in nieuw paradigma: HERSTELGERICHTE BENADERING:
o Herstel ≠ genezing leert zijn talenten/ competenties/ sterke punten/… kennen
geen klinisch herstel waarbij we symptomen gaan stabiliseren, wel sociaal herstel (=
functioneren in een samenleving) en persoonlijk herstel (= eigen identiteit,
emotioneel-sociaal welbevinden)
Behandeling (= klinisch herstel): terugdringen vd stoornis en symptomen
Sociaal herstel/ rehabilitatie: leven in eigen handen nemen en de
maatschappelijke rol (opnieuw) zoveel mogelijk opnemen
o Succes van de herstelgerichte benadering hangt voor een belangrijk deel af van de
hulpverleners en de samenleving = een benadering die kadert binnen de triade
van behandelen-, maatschappelijk functioneren -en persoonlijk herstel = het
proberen leiden van een hoop -en zinvol leven met de beperkingen als gevolg van
een psychiatrische aandoening; focus ligt op de krachten, talenten en competenties
(idpv zwaktes en beperking) herstel is een proces van bewustwording
o Vanuit de herstelvisie krijgt de zorgvragen een gedeeld eigenaarschap of een deel
van het eigenaarschap dat teruggegeven wordt dit teruggeven is niet zo evident!
o Herstellen als patiënt met een psychiatrische aandoening gebeurd via professionele
hulpverleners én steun van de omgeving (familie, vrienden, lotgenoten,…) ze
moeten geholpen worden om hun identiteit terug te vinden, zodat ze een
betekenisvol en bevredigend leven kunnen uitbouwen steun van omgeving is
hierbij belangrijk! Geen steun = meer risico op mislukking in het herstel
6
, o Patiënten hebben meer inspraak, kunnen verwachtingen en doelen meegeven,
mogen zelf initiatief nemen,…
o Niet problem-focused maar gefocust op herstel! Veel positievere insteek!
o Kwartiermaken:
= een overgenomen militaire term; betekend ‘het klaarmaken van een
bivakplaats van het leger op het einde van de dag’ kwartiermakers gaan
op zoek naar een veilige plek met eten en warmte etc. in deze context
dus: een veilige en warme plek creëren voor psychisch kwetsbare personen
om een zo normaal mogelijk leven te kunnen leiden tussen de anderen
Psychiatrische patiënten worden als volwaardige burgers beschouwd!;
kwartiermakers proberen plaatsen te creëren waar deze mensen hun
talenten, competenties en sterke punten kunnen gebruiken om zo opnieuw
baas te kunnen worden over hun eigen leven
Kwartiermaken is een levenshouding, geen ideologie!
De focus van kwartiermaken ligt op degene die psychiatrische patiënten
uitsluit, en niet op degenen die worden uitgesloten
“Kwartiermaken behoort tot de verantwoordelijkheid van elke hulpverlener,
elke voorziening of elk centrum binnen de zorgsector”
Doelstelling= veilige en warme plek creëren voor psychische kwetsbare
personen zodanig dat zij zo een normaal mogelijk leven kunnen hebben
weg van de focus op het medische denken, meer denken rond sociale
betrokkenheid in beweging brengen (= bijdragen tot een solidaire en
gastvrije samenleving)
Kwartiermaken verandert de maatschappij: we hebben een maatschappij
nodig dat georganiseerd is om een zorgzaam en solidair te zijn hier zijn
kwartiermakers enorm met bezig (bv. alternatieve munt ‘torekes’ in Gent om
bv. vlees of brood te kunnen kopen)
Kwartiermaken is zeer outreachend: je gaat op stap met mensen om andere
mensen buiten de GGZ aan te spreken om daar ruimte te creëren voor
mensen met psychische kwetsbaarheid (= stap verder dan gewoon het
outreachende)
Rol van presentie bij kwartiermaken: wij moeten als kwartiermaker ook de
buurten nabij zijn (= “buurtwerker”) presentie is hierbij de basishouding;
mensen nabij blijven ongeacht wat er gebeurd
Hoop geven is ook heel belangrijk! Maar maak hier dan ook werk van!
o Herstelacademie
Voorziet een open cursusaanbod rond diverse thema’s die te maken hebben
met mentaal welzijn (regie nemen over eigen leven, iemand helpen bij zijn of
haar herstel, een stap verder zetten in je herstelproces,…)
Basiscursussen | Thematische cursussen omtrent slaap verbeteren-,
depressie beter begrijpen-, veerkrachtig ouderschap-, iets al dan niet
zeggen-, samen een herstelvriendelijke omgeving creëren,… | Doe cursussen
| Infosessies | Cursussen voor trainers | …
Ander thema binnen nieuw paradigma: ERVARINGSKENNIS INZETTEN:
7
,o Ervaringsdeskundigen in de GGZ zijn mensen die zelf psychisch ziek zijn geweest en
het vaak nog zijn/ kwetsbaar blijven, en die hun ervaringsdeskundigheid via vorming
en bijscholing ontwikkelen tot een zinvolle bijdrage in de zorg voor anderen
(beroepsmatig of als vrijwilliger)
o Goed contact/ uitwisseling met ervaringswerkers (= lotgenoten, mensen die de
problematiek kennen door ze persoonlijk ervaren te hebben) = heel essentieel
component binnen herstelgerichte zorg (= empowerende zorg, geeft regie).
Succesverhalen en horen hoe anderen het stelden geven moed en hoop om een
behandeling te volgen of voort te zetten
o Ervaringskennis kan een cruciale expertise/ ervaring vormen dat heel complementair
kan zijn met deskundigen/ professionele zorgverleners (geen of-of-verhaal) een
goede samenwerking tussen patiënten en hulpverleners kan bijdragen tot betere
zorg (voornamelijk op vlak van kwaliteit van leven)
o Van een ervaringsdeskundige wordt verwacht een positieve bijdrage te leveren in de
zorg aan anderen en ook de zelfzorg niet te vergeten het stilzwijgen na een
behandeling/ begeleiding doorbreken! Naar buiten komen met een positief verhaal!
kan zorgen dat de samenleving zich een objectiever en genuanceerde beeld vormt
over wat zich afspeelt binnen de GGZ ; destigmatisering vd GGZ en personen met een
psychiatrische aandoening
o Patiënten hebben na een opname en behandeling een eigen ervaring opgebouwd
het zoeken naar gemeenschappelijke en praktijktheorieën achter die eigen ervaring
leidt tot ervaringskennis het toepassen van die kennis zorg voor
ervaringsdeskundigheid
o Ervaringswerkers kunnen zich in het professionele netwerk ook aansluiten in
multidisciplinaire teams en hier opleidingen rond volgen
o “Als ervaringsdeskundige moet je je eigen verhaal overstijgen. Het gaat ook over de
ervaringen van al die anderen. Het is een vorm van gedeelde kennis (= belangrijk
besef!). als ervaringsdeskundige leer je ook het systeem achter de zorg kennen.
Daarmee kan je zorgverleners ontschulden. Het is zeker niet zo dat de hulpverlener
het altijd fout doet, het systeem faalt regelmatig.”
o “Als ervaringsdeskundige moet je in staat zijn tot zelfreflectie. Maar er zijn veel meer
mensen die dat kunnen, dan je op het eerste zicht zou denken.”
o “Het is een leerproces. Hoe ga je om met je verhaal? Hoever geef je je bloot? Wat
vertel je wel en niet? Het is belangrijk om je verhaal in eigen beheer te houden. We
raden iedereen aan om het vooraf te proberen. Vertel je verhaal in een kleine groep,
dan voel je snel hoe het bij anderen binnenkomt.”
o “Hoop geven is belangrijk. Als mensen naar de praatgroep komen zijn ze soms na 3/4
maanden heel andere mensen. Ze krijgen een veel positievere houding.”
8
, Thema binnen nieuw paradigma: UITROL VAN MOBIELE TEAMS:
o Via art. 107 verschuiving van middelen van residentiële sector naar
gemeenschapszorg (meer mobiele ondersteuning; art. 107 heeft hierin rol gespeeld)
Art. 107 is samen met de vermaatschappelijking en herstelvisie een
duidelijke breuk met het verleden van de GGZ
o 2e uitrol mobiele teams: besloten in een conferentie dat de personeelsomkadering
van bedden/ plaatsen die buiten gebruik wordt gesteld, ook mag ingezet worden om
bepaalde diensten te intensifiëren
o Erkende projecten in verschillende regio’s
o residentiële behandeling zal voor de meer complexe problemen nodig blijven met
een nog intensievere behandeling dan vandaag het geval is; maar aantal opnames en
vooral opnameduur zullen dalen
o zie de functies van de geestelijke gezondheidszorg voor volwassenen
De functies van de geestelijke gezondheidszorg
voor volwassenen
Om een oplossing te bieden voor alle geestelijke gezondheidsbehoeften die bij de bevolking
leven in dat gebied ; functies die zich gaandeweg zullen ontwikkelen binnen een netwerk
Via ‘Gids naar betere geestelijke gezondheidszorg’
1) Preventie, vroegdetectie en vroeginterventie:
o Betrokkenheid en integratie vd GGZ in de eerstelijnszorg is essentieel (vorming +
supervisie van de gespecialiseerde zorg)
o Vanuit de centra voor GGZ wordt de outreachfunctie opgenomen naar belendende
sectoren
2) Acute en langdurige zorg door ambulante behandelteams:
o Mobiele teams (snelle toegankelijkheid + zorg bieden in thuisomgeving/
thuisvervangende situatie alternatief voor (psychiatrische) ziekenhuisopname)
3) Herstel en sociale inclusie:
o Integratie in de samenleving en het beroepsleven
4) Acute en langdurige zorg in opname (bij ernstige fase v problematiek):
9
