Communicatiewetenschappen
Volledig samengevat
2022
Inhoudsopgave
Inleiding........................................................................................................................................................ 6
1. Doelstellingen..................................................................................................................................................6
1.1 Overzicht en kennismaking (breed en evoluerend veld)..........................................................................6
1.2 Hedendaags belang...................................................................................................................................6
1.3 Wetenschappelijke en kritische benadering.............................................................................................6
Hoofdstuk 1: Bouwstenen van een discipline en een praktijk.........................................................................7
Inleiding: Wat is communicatie?.........................................................................................................................7
1. Het teken als basis voor betekenisvol communiceren.....................................................................................7
1.1 Semiotiek, basisconcepten (intensie, extensie!)......................................................................................7
2. Elementen van het communicatieproces.......................................................................................................11
2.1 Communicator.........................................................................................................................................11
2.2 Boodschap...............................................................................................................................................12
2.3 Encoderen en decoderen (Hall)..............................................................................................................13
2.4 Transmissie, kanaal en medium..............................................................................................................14
2.5 Ontvanger................................................................................................................................................15
3. Communicatiemodellen........................................................................................................................... 16
3.1 Communicatiemodel van Lasswell (1948)..............................................................................................17
3.2 Communicatiemodel van Shannon & Weaver (1949)............................................................................18
3.3 Balansmodel of ABX-model van Newcomb (1953).................................................................................18
3.4 Communicatiemodel van Schramm (1954).............................................................................................19
3.5 Communicatiemodel van Gerbner (1956)..............................................................................................19
3.6 Communicatiemodel van Jakobson (1960).............................................................................................20
3.7. Het procesmodel van Oomkes...............................................................................................................21
4. Verschillende visies op het communicatieproces...........................................................................................22
4.1 Transmissievisie.......................................................................................................................................22
, 4.2 Rituele visie of het expressiemodel........................................................................................................22
4.3. Attentievisie of het publiciteitsmodel....................................................................................................23
4.4 Receptievisie...........................................................................................................................................23
4.5 Twee theoretische scholen.....................................................................................................................24
5. Vormen van communicatie............................................................................................................................24
5.1 Intrapersoonlijke communicatie.............................................................................................................24
5.2 Interpersoonlijke communicatie.............................................................................................................24
5.3 Massacommunicatie...............................................................................................................................25
5.4 Non-verbale communicatie (metataal, metacommunicatie).................................................................25
Hoofdstuk 2: The Young and the restless..................................................................................................... 27
1. Status.............................................................................................................................................................27
2. Ontstaan en ontwikkeling van communicatiewetenschappen......................................................................28
2.1 De voorlopers in het denken over communicatie..................................................................................28
2.2. Institutionalisering van de communicatiewetenschappen....................................................................29
2.3 Founding Fathers.....................................................................................................................................29
2.4 Administratief en kritisch onderzoek......................................................................................................30
3. Theorie en paradigma’s.................................................................................................................................30
3.1 Het paradigmabegrip..............................................................................................................................31
3.2 Communicatiewetenschappelijke theorievorming.................................................................................33
Hoofdstuk 3: Coming of age......................................................................................................................... 35
1. De massamaatschappij..................................................................................................................................35
1.1 Contextualisering....................................................................................................................................35
FASE 1............................................................................................................................................................35
1.2 Radio en de macht van de media............................................................................................................36
1.3 Concepten en ideeën in het denken over de massamaatschappij.........................................................36
1.4 Massamaatschappijtheorie.....................................................................................................................37
1.5 Kritieken & evaluatie...............................................................................................................................38
2. Propaganda...................................................................................................................................................39
2.1 de propagandatheorie van Laswell.........................................................................................................39
2.2 Het paradigma van kritische propagandastudies...................................................................................40
2.3 Paradigmatische strijd.............................................................................................................................41
Hoofdstuk 4: Mainstreamparadigma........................................................................................................... 42
1. De mosterd van communicatiewetenschappen: leentjebuur bij andere disciplines.....................................43
1.1 Functionalisme en functionalistische mediatheorie...............................................................................43
1.2 De actiegerichte benaderingen en interpretatieve theorie....................................................................46
1.3 Psychologie en cognitieve dissonantie....................................................................................................48
2. Relatie media en publiek................................................................................................................................52
2.1 Een gelimiteerde macht van de media...................................................................................................52
FASE 2............................................................................................................................................................52
2.2 Sturende macht media: Powerful media reconsidered..........................................................................55
FASE 3............................................................................................................................................................55
2.3. ‘Negotiated’ media-invloed...................................................................................................................57
FASE 4............................................................................................................................................................57
,Hoofdstuk 5: Het alternatieve kritische paradigma.......................................................................................57
1. Marxistische benaderingen...........................................................................................................................58
1.1 Basiselementen.......................................................................................................................................58
1.2 Onderbouw en bovenbouw....................................................................................................................59
1.3 Media......................................................................................................................................................60
1.4 Kritieken..................................................................................................................................................60
2.1 Origine en onderzoeksprogramma.........................................................................................................62
2.2 De culturele dimensie en het functioneren van de cultuurindustrie.....................................................62
2.3 De politieke dimensie en de teloorgang van de publieke sfeer..............................................................63
2.4 Kritieken..................................................................................................................................................65
3. Politieke economie.........................................................................................................................................65
3.1 Kritische politieke economie...................................................................................................................66
3.2 Focus en onderzoeksdomeinen..............................................................................................................66
3.3 Onderzoeksprogramma..........................................................................................................................66
3.4 Kritieken..................................................................................................................................................67
4. Cultural studies..............................................................................................................................................68
4.1 Oorsprong...............................................................................................................................................68
4.2 Twee paradigma’s...................................................................................................................................68
4.3 Onderzoeksprogramma..........................................................................................................................70
4.4 Kritieken..................................................................................................................................................71
5. Post-benaderingen.........................................................................................................................................71
5.1 Poststructuralisme..................................................................................................................................72
5.2 Creatieve consumptie.............................................................................................................................73
5.3 Postmodernisme.....................................................................................................................................74
Hoofdstuk 6: Nieuwe tijden, nieuwe media en nieuwe theorieën?...............................................................75
1. Media en communicatietechnologie/ICT.......................................................................................................76
2. Mediumtechnologische benaderingen:.........................................................................................................78
2.1 De Toronto School...................................................................................................................................78
2.2 Mediumdeterministisch: The medium is the message...........................................................................78
3. Informatiemaatschappijtheorie.....................................................................................................................80
3.1. Verschillende invalshoeken op informatiemaatschappij.......................................................................80
3.2 De netwerkmaatschappij........................................................................................................................82
4. ‘Nieuwe’ mediatheorieën..............................................................................................................................82
4.1 Practice theory........................................................................................................................................82
4.2 New media theory...................................................................................................................................83
4.3 Mediatization..........................................................................................................................................84
Hoofdstuk 8: Geschiedenis van media en communicatie(wetenschappen)...................................................85
1. Historische evolutie/mediageschiedenis.......................................................................................................85
1.1 Voorlopers van communicatie- en mediatechnologieën: orale en schriftelijke cultuur........................86
1.2 Printmedia...............................................................................................................................................88
1.3 Beelden en beeldmedia..........................................................................................................................91
1.4 Het tijdperk van telecommunicatie........................................................................................................92
1.5 Hedendaagse communicatie: Het tijdperk van digitalisering, convergentie en globalisering...............95
Hoodstuk 9: een mediasociologisch perspectief op mediaorganisaties, gatekeepers en professionals...........97
, 1. Een mediasociologisch perspectief op de communicator..............................................................................97
1. Centrale thema’s in de communicatiewetenschappen..................................................................................97
1.1 Macht......................................................................................................................................................97
1.2 Sociale integratie en identiteit................................................................................................................99
1.3 Sociale verandering en de dubbele dimensie van media.....................................................................100
1.4 Ruimte en tijd (gewoon lezen)..............................................................................................................101
2. Cultuur.........................................................................................................................................................102
2.1 Definitie.................................................................................................................................................102
2.2 Cultuur en communicatie......................................................................................................................102
2.3 Cultuur, subcultuur en identiteit...........................................................................................................103
3. Communicatorstudies..................................................................................................................................104
3.1 Media-instelling en mediaorganisatie...................................................................................................104
3.2 Mediasystemen.....................................................................................................................................104
4. Gatekeeping en gatewatching.....................................................................................................................106
4.1 De tweede generatie van gatekeeping-onderzoek...............................................................................107
3.2 Nieuwswaarden en selectiefactoren....................................................................................................107
5. De beroepsrol en professionalisering van de communicator......................................................................109
Hoofdstuk 10: Basisbeginselen van media-economie.................................................................................110
1. Economische basisprincipes van media.......................................................................................................110
1.1 Gebruiks- en ruilwaarde........................................................................................................................110
1.2 Tweezijdige markten.............................................................................................................................111
1.3 Bijzondere kenmerken van mediaproducten.......................................................................................112
1.4 Mediakostenstructuur (=risky business)...............................................................................................112
1.5 ‘Economies of scale’ en ‘economies of scope’......................................................................................112
2. Antwoorden en strategieën tegenover de ‘risky media business’...............................................................113
2.1 Publieksmaximalisering en het opbouwen van een cultureel repertorium.........................................113
2.2 Creëren van artificiële schaarste...........................................................................................................113
2.3 Controle over distributie (=productiefase)...........................................................................................114
2.4 Concentratie en integratie (‘Big is beautiful’).......................................................................................114
3. Nieuwe media-economie.............................................................................................................................114
3.1 De wetten van Moore en Metcalfe.......................................................................................................115
3.2 Mogelijkheden van de (theorie van de ) ‘long tail’...............................................................................115
3.3 Meerzijdige markten en platformisering..............................................................................................115
3.4 Continuïteit............................................................................................................................................115
Hoofdstuk 12: Mediaboodschap en representatie......................................................................................116
1. Representatie, beeldvorming, media...........................................................................................................116
1.1 Representatie: weerspiegeling/vertekening.........................................................................................117
1.2 Stereotypering & categorisering...........................................................................................................118
1.3. Belang beeldvorming in de media.......................................................................................................119
1.4 Framing en Framing-analyse.................................................................................................................120
2. Vormen van media-inhoud..........................................................................................................................121
3. Inhoudsanalyse (niet kennen, behalve framing hierboven)........................................................................122
1.1 Kwantitatieve inhoudsanalyse..............................................................................................................122
1.2 Kwalitatieve inhoudsanalyse.................................................................................................................122
,Hoofdstuk 11: Normatieve perspectieven en beleid...................................................................................122
1. Normatieve modellen..................................................................................................................................122
1.1 ‘Four Theories of the Press’..................................................................................................................122
1.2 Aanvullende concepten (+-modellen)...................................................................................................124
2. Mediabeleid.................................................................................................................................................124
2.1 Mediabeleid als resultaat van de I, I & I mix.........................................................................................125
2.2 Spanningsvelden van mediabeleid........................................................................................................125
3. Normatieve aspecten van media.................................................................................................................125
3.1 Bronnen van normatieve verwachtingen.............................................................................................125
3.2 Media en het algemeen belang............................................................................................................126
3.3 Verantwoordingsrelaties en -kaders.....................................................................................................126
Hoofdstuk 13: Publieksperspectief/de ontvanger (publieksonderzoek en persuasieve comm.)..................126
1. Ontvanger....................................................................................................................................................127
2. Publieksonderzoek.......................................................................................................................................127
3. Persuasieve communicatie..........................................................................................................................128
3.1 Begripsverduidelijking...........................................................................................................................128
3.2 Basismodellen van persuasieve communicatie....................................................................................129
4. Mediawijsheid..............................................................................................................................................131
Hoofdstuk 7: samenvatting mediatheorieën............................................................................................... 131
Data niet vanbuiten, wel ongeveer kennen.
,Theorie en ontwikkeling van de discipline
Inleiding
Wat is communicatiewetenschappen?
Communicatiewetenschappen = wetenschappelijke studie van relatie tussen media
of communicatieprocessen en de samenleving.
1. Doelstellingen
1.1 Overzicht en kennismaking (breed en evoluerend veld)
Ontwikkeling van de disclipline, mediageschiedenis. Deze discipline wordt nog maar
echt erkend van na WO2 (vanaf daar razendsnel). Er wordt chronologisch gewerkt.
1.1.1 Klemtoon op massacommunicatie
De nadruk ligt op gemedieerde communicatie = comunicatieprocessen via een
technologisch medium. Face-to-face is echter ook belangrijk.
Echter opgelet voor mediacentrische of technologisch deterministische verklaringen
o = technologische veranderingen hebben een eigen logica (grotendeels los van
de menselijke wil) en zijn de drijvende kracht achter sociale veranderingen.
1.1.2 Multidisciplinariteit
Media en communicatie zijn dus verbonden met andere maatschappelijke processen,
actoren, …
Gemedieerde communicatie in een complex van op elkaar inwerkende discipilines.
o Bv. invloed uit politieke wetenschappen is noodzakelijk om de politieke
communicatie te bestuderen. Het loont ook om echt de dialoog over
bepaalde onderwerpen aan te gaan met andere disciplines. kruisbestuiving
1.2 Hedendaags belang
Rol van media in maatschappelijk leven
o Communicatiewetenschappen, Politicologie, Sociologie, Economie,
Psychologie, Gezondheidsbevordering, …
o Actuacase 2: media, maatschappij en effect
1.2.1 Belang van historische en maatschappelijke context
Het is belangrijk dat men kan verklaren waarom iets op een bepaald moment in de
tijd gezegd of gedacht wordt, dus in een bepaalde context in de media aan bod komt.
1.3 Wetenschappelijke en kritische benadering
Het boek wil een inzicht verschaffen in de communicatiewetenschappen als
wetenschappelijk onderzoeksdomein over media (breed overzicht).
Het biedt een basis naar verder onderzoek.
, Ook een kritische houding is van groot belang (veel afwegen en vragen stellen).
Slide: structuur van de cursus
i Theorie en ontwikkeling van de discipline
1. Bouwstenen
2. Communicatiewetenschappen als discipline
3. Opkomst en institutionalisering
4. Mainstream-paradigma
5. Alternatief paradigma
6. Nieuwe media, nieuwe theorie?
ii Onderzoeksvelden of perspectieven
1. Historisch perspectief
2. Sociologisch perspectief
3. Economisch perspectief
4. Normatief perspectief en beleid
5. Inhoudelijk perspectief
6. Publieksperspectief
Hoofdstuk 1: Bouwstenen van een discipline en een
praktijk
1. Teken en betekenisvol communiceren
2. Elementen van het communicatieproces
3. Communicatiemodellen
4. Visies en vormen van communicatie
Inleiding: Wat is communicatie?
Communicatie = meer dan communiceren; het gaat ook gepaard met gevoelens ,
rituelen, emoties en sociaal handelen.
Bouwen met bouwstenen (= concepten) -> huis = communicatiemodel.
Kernvraag: hoe ontstaat betekenis?
= overdragen van betekenis van een persoon naar een andere persoon
1. Het teken als basis voor betekenisvol communiceren
Eerst ingaan op de kleinste component van ieder communicatieproces: het teken.
1.1 Semiotiek, basisconcepten (intensie, extensie!)
Semiotiek = Leer van de tekens, de wijze waarop tekens functioneren en betekenis
doen onstaan.
, o De Saussure (EU) gebruikte semiologie en beklemtoonde de sociale functie
van een teken
o Peirce (VS) gebruikte semiotiek en focuste meer op de formele, logische
functie van tekens.
o Tegenwoordig zijn semiologie en semiotiek synoniemen van elkaar.
Semiotiek is een overkoepelende term voor 4 subdomeinen:
1. Fonologie: Studie van tekens, de klanken en de letters
2. Syntaxis: volgorde tekens, zinsbouw, linguïstische studie van taalconventies,
betekenisvolle patronen van tekens
3. Pragmatiek: Studie van de relatie tussen betekenis en de gebruiker van het teken
4. Semantiek: Relatie tussen het teken en de betekenis dat aan het teken wordt
toegekend. Hier wordt onderscheid gemaakt in de intensie en de extensie van een
woord. Opdeling in: (vb. horrorfilm)
o Intensie = Het geheel van criteria of kenmerken dat bepaalt of een term
wel kan worden toegepast (vb. “horrorfilm”: elementen als bv.
spannend, moordenaar en slachtoffers etc.)
o Extensie = Klasse van zaken waarop de term correct is toegepast (vb.
concrete horrorfilms zoals Halloween, Paranormal activity)
3 centrale domeinen van de studie van tekens:
1. De tekens zelf en hun indeling in soorten
2. Codes of systemen waarbinnen de tekens georganiseerd zijn
3. De brede cultuur waarbinnen de tekens en codes opereren
1.2 Teken
De Saussure:
Betekenaar = signifiant/-fier, betekenisdrager
= verwijst naar het materiële, de fysieke
verschijningsvorm van het teken
Vb.: signifiant = beeld
(foto/tekening), klank, woord
(woord ‘stoel’ in schema)
Betekende = signifié/signified
= het mentale concept, het beeld of idee waar naar de betekenisdrager verwijst
Vb.: Signifié = het idee van een voorwerp om op te zitten met 4 poten dat
‘stoel’ bij ons oproept.
, Het fysieke object is de referent, maar niet iedereen geeft er echter dezelfde
betekenis aan. Bij verschillende mensen kan bij eenzelfde betekenaar een andere
betekende opgeroepen worden.
Bv. bij foto glas bier denkt de ene aan Stella en de andere aan Jupiler
Bv. idee bij het woord hond (poedel/pitbull/labrador/...)
Referent zelf = het eigenlijke object waar we naar verwijzen,
Bv. een ‘auto’ hoeft niet per sé aanwezig te zijn om erover te communiceren
Relatie tussen beide: o.b.v. afspraak: = arbitrair
Afspraken gemaakt o.w.v sociale behoefte om te communiceren met elkaar. (Zie:
ceci n’est pas une pipe)
Bv. Noot “la” (notenleer voor bepaalde klanken):
o Betekenaar/signifiant: het teken en de klank van ‘la’
o Betekende/signifié: muzieknoot ‘la’
Bv. “Auto” -> woord, letters, … Signifiant
o -> betekenis van auto =signifié
o -> Referent: verschillend idee over auto (Ferrari vs. Minicooper)
2 betekenisniveaus (Roland Barthes):
1. Denotatie: (primair niveau) de letterlijke betekenis, hangt samen met het
betekende, is voor elke gebruiker hetzelfde, bestaat sociale consensus over.
2. Connotatie: (secundair niveau) subjectieve, bijbetekenis, hangt samen met
betekenaar. Opgesplitst in:
o Evaluatieve lading: goed, slecht of neutraal?
o Referentiële lading: verschilt in betekenis per persoon, tijdstip, cultuur.
Verwijzing: bv. vuur -> gezelligheid in ene context en gevaar in de andere
1.3 Tekensystemen
i Tekensysteem van Peirce:
(geïnteresseerd in het beeld dat men geeft aan bepaalde
concepten, meer focus op het filosofische en psychologische)
3 componenten:
1. Representamen/tekenvorm: het teken zelf, woord
2. Object: voorwerp waarnaar teken verwijst
3. Interprenant (+/- signifié): Betekenis die aan het
woord wordt gegeven (mentale concept dat wordt
opgeroepen bij iemand wanneer men een woord
hoort/ziet)
, Gevolg van relatie tussen teken en object -> determineert de betekenis die eraan
gegeven wordt
ii Tekensysteem van De Saussure:
(meer taalkundig)
• Betekenis van een teken/woord komt tot stand uit de verhouding v/e teken tot een
ander teken -> betekenis van een teken ligt voornamelijk in zijn tegengestelde
• Fundamenteel onderscheid betekenaar en betekende
o In tekensysteem van de Saussure wordt de betekende v/e bepaald teken,
telkens een betekenaar (dus een betekenisdrager) voor een ander teken
o => Zo wordt de betekenis v/e teken bepaald door de wijze waarop het
zich onderscheidt van andere tekens: arbitrair (‘signs acquire their meanings
not in isolation, but in relation to other signs’)
bv: een appel is een
appel omdat het geen
banaan is. OF bv.
‘peuter’ t.o.v. ‘tiener’
• Rol van de tekengebruiker
• Indelen en categoriseren
2 onderlinge soorten relaties tussen tekens:
1. Syntagma: Een betekenisvolle combinatie of keten van tekeneenheden volgens een
bepaalde volgorde. Horizontale relatie, de woorden moeten in de goeie volgorde
staan (bv. voorgerecht, hoofdgerecht, dessert, combinatie of bv. een zin)
2. Paradigma: Woorden die behoren tot
dezelfde selectie/paradigma. Verticale
relatie, het woord moet uit het onderwerp
komen om uit te kiezen (je kunt water of bier
drinken maar geen tafel). Deze relatie wordt
gekenmerkt door selectiviteit. (bv. water,
koffie, limonade, cola (soorten dranken,
behoren tot hetzelfde paradigma, selectie)) -
> vervangbaar, keuze woorden
1.4 Tekenindelingen
i Peirce
Peirce verdeelt 3 soorten tekens:
o Icoon: Vertoont visueel of auditief een gelijkenis/imitatie met het object
