Bestuurskunde
Deel 1: Situering van de bestuurskunde
Hoofdstuk 1: Introductie tot de bestuurskunde: sferen in de samenleving
Hoofdstuk 2: De bestuurskunde als discipline
Bestuurskunde = Instituut vr de Overheid / Public Governance Institute
- Opdracht = onderzoek, onderwijs & vorming en dienstverlening
Belang van de 4 sferen verschilt in tijd en ruimte
• Vb. Rol vd staat nu en vroeger
• Vb. Rol vd staat in Westerse samenleving en Afrikaanse landen
• Vb. Toenemend belang vd markt door privatisering
• Vb. Democratische vs. autoritaire staten
• Verhouding tss de sferen verandert in de tijd:
o Staat >< markt
▪ Staat maakt regels vr de markt
o Staat >< civil society
▪ Staat maakt regels vr civil
o Staat >< gemeenschap
▪ Staat bestraft zaken als huiselijk geweld
o Markt >< civil society
• In die sferen zijn we onszelf < zeer persoonlijk, privé, informeel van aard en nt gericht op winst
• Sferen zijn zeer sterk met elkaar verweven
• Maatschappelijke problemen laten zich nt besturen door de overheid (government) alleen, mr ook nt door
de markt alleen of door de civil society alleen
• Ze zijn in verschillende combinaties vn verantwoordelijkheden en rollen met mekaar verweven en die
verwevenheid is de governance
• Samenleven = politiek georganiseerde verbanden, met alle noodzakelijke relativering over de territoriale
grenzen & over het door elkaar lopen van politieke gemeenschappen
o Meest brede invulling: wereld/globale samenleving
o Ook gemeente & een buurt
o Elke SL die politiek georganiseerd verband vormt, bestaat uit verhoudingen uit vier sferen obv 3
dimensies
▪ Elke sfeer heeft eigen kenmerken & verhoudingen die ervoor zorgen dat de SL’en vn elkaar
verschillen
1
, Gemeenschappen Markt Staat Civil Society
Private sfeer Private sfeer Publieke sfeer Private sfeer
=> Ideaal: gn dwang, in
praktijk wel
Informeel Formeel Formeel Formeel
Liefde, loyaliteit Ruil, exit Dwang, voice Zorg, vertrouwen
Sfeer waar mensen met Burger is consument Vb.: ‘Financietoren’ – stad Betreffende het
elkaar omgaan, gezin Er functioneren bedrijven Antwerpen – Brussel – maatschappelijke
stichten, deel zijn van (= profit-organisaties DUS NMBS middenveld
sociale netwerken… wil winst maken!)
We nemen opnieuw
Wij als individu lid v/e Gericht op winst maken; formele rol op; mr in
gemeenschap; wij nemen wij nemen formele rol op tegenstelling tot markt, nt
een informele rol op (bedrijven) gericht op winst (vb.: Kom
(familiale/privésfeer) op tegen Kanker,
vakbonden en vzw’s:
Unizo,
werkgeversorganisaties,
VOKA, VWO…
Mutualiteiten,
ziekenfondsen,
onderwijskoepels, LOKO,
Kerk…)
- Alles wat nt tot
markt, staat of
gemeenschappen
behoort
- Nt gericht op
winst maken!!!
- Sferen kunnen verschillen en kunnen soms heel uitgebreid zijn; soms verdringt staat de andere sferen in de SL
- Verschuivingen tss de sferen
- Toepassing: “De energiecrisis”
o Staat? De overheid, de minister vn Energie: Tine Van der Straeten, Fluvius
(overheidsorganisatie)
o Markt? Engie, Luminus (en andere energieproducenten)
o Civil Society? Vakbonden, Gezinsbond, Test Aankoop (middenveldorganisatie)
o Gemeenschap? Ikzelf
Staat = geheel vn overheden en instellingen die optreden vr het algemeen belang & die ons kunnen verplichten,
stimuleren, ondersteunen of hinderen in wat we willen doen mr die we als burgers & als SL ook mee vormgeven. =>
=> Overheden & hun instellingen
- Hoe vrij we zijn, w vr een groot deel bepaald door de overheid
- Overheid = politieke systeem op alle niveaus (verkiezingen, WM, UM), de administratie die beslissingen
voorbereiden en uitvoeren, de RM
o Overheid = openbare besturen
▪ Belangrijkste kenmerk: aspect vn dwang; overheid kan ons dingen laten doen die we zelf nt
altijd willen (Bv.: Belastingen betalen, opgelegde regels naleven…)
▪ Overheid heeft monopolie op legitiem geweld
▪ MAAR overheidsoptreden moet wel steeds gecontroleerd w door checks&balances
2
, • Dit is in onze Westerse staten veel minder: “Mensen beschermen TEGEN de
overheid in de VS”
▪ Overheid(sorganisaties) = publieke sfeer
o De staat neemt beslissingen & kan daarbij dus dwingend optreden < Dwang is exclusieve
bevoegdheid vd staat + Ze kan ook belastingen heffen
Voice = uitdrukken via verkiezingen wat voorkeur is vr het beleid vd staat & aangeven wie de staat moet besturen
Door deze beslissing kan de staat groeien of verkleinen & haar focus(sen) verleggen
We kunnen dus letterlijk onze stem laten horen in een democratisch systeem - We kunnen nt uit de overheid
stappen, mr je kan wel je stem laten horen (Bv.: Op bep partij stemmen)
Exit = consumenten kunnen een markt verlaten door gn producten meer te kopen
Maatschappelijke middenveld = geheel vn organisaties opgericht door burgers waarin zij zich verenigen = Civil
Society
- Ze steunt op vertrouwen van burgers: Sociaal kapitaal (= burgers vertrouwen elkaar)
- Belang:
o Verenigen vn mensen met gelijkaardige problemen of in gelijkaardige problemen
o Versterkt mensen individueel
o Bundelt verlangens & eisen vn mensen t.o.v. de overheid & versterkt die door vereniging
- Ze oefent dus druk uit op private sfeer, markten & staat, mr deze oefenen ook druk uit op de civil society
De staat & andere sferen
o Gemeenschap
o Bepaalt rechten & vrijheden
o Grijpt in in de private sfeer & beperkt/verruimt de vrijheid van mensen
o GW beschermt burgers tegen een te opdringere staat
o Democratische landen: staatmacht bewust ingeperkt
o Autoritaire staat: staat is instrument vn machthebbers gebruikt vr totale controle
o Markt
o Staat maakt regels waar bedrijven zich aan moeten houden
o Reguleert markten => bepaalt gedrag van bedrijven
o Deregulering, liberalisering & privatisering overheidsondernemingen; materies vermarkten
o Onder druk van civil society; gedrag aanpassingen
Markt: bestaat uit allerlei bedrijven die gericht zijn op winst maken
- Biedt goederen en diensten aan & in ruil daarvoor betalen wij
- Overheid doet dit ook (soms dezelfde goederen en diensten als de markt)
o Bv.: Onderwijs, de post en pakjesverdeling (concurrentie), elektriciteit, Telecom, Belfius (op dit moment
een overheidsbank en in concurrentie treedt met de markt), publieke omroep VRT private omroep
(en ontvangen soms kritiek omdat ze ook geld halen uit reclame, zoals privé dat doet) …
Discussiepunt: “Hoe groot is je overheid en wat krijg je daarvoor terug?”
Hoe groter je overheid, hoe groter de verhouding vd uitgaven
Overheidsambtenaren brengen wel op, want je krijgt goederen en diensten vr terug MAAR miss te weinig?
o Civil Society
o Staat ondersteunt financieel delen vn civil society & maakt door regels mogelijk/moeilijker om mensen
te laten verenigen
o Middenveld kan door staat gebruikt worden/kan zich aanbieden om publieke taken te vervullen
‘Civil Society’/Middenveldorganisatie: veld waarin we als burgers samenkomen
3
,- Kan bestaan uit hele machtige, grote organisaties (onderwijsaanbieders, mutualiteiten, organisatoren vn allerlei
zorgfuncties, Boerenbond…)
- Merendeel zijn kleinere burgerorganisaties (taalopleidingen geven aan vluchtelingen, vzw’s…)
- Nt per se omdat het burgerorganisaties zijn, dat dit betekent dat ze minder professioneel zijn…
- Verschil met markt = nt gericht op winst maken
- Sector w gesubsidieerd door de staat, want inkomsten zijn onvoldoende om mensen en diensten volledig zelf te
financieren
De markt & andere sferen
o Private sfeer
o Manier waarop werkorganisatie in bedrijven is geregeld, bepaalt vr groot deel het patroon vn ons
dagelijkse leven & stuurt onze keuzes
o Staat
o Lobbying vr belangen
o Overheden onder druk zetten om keuzes te maken in het algemeen belang
o Middenveld
o Bedrijven & sectoren komen op vr hun belangen & beïnvloeden acties vd staat & middenveld
o Ook tendensen tot vermarkting: middenveldorganisaties komen in concurrentie met elkaar te staan
→ Kan ook zijn dat middenveldorganisatie w overgenomen door privaat bedrijf
Publieke/Private Sfeer
o Publieke sfeer = staat
o Private sfeer = individuen die organisaties of bedrijven oprichten: middenveld & markt
o Klassiek liberale onderscheid is mr één manier om onderscheid te maken
Formele/informele organisatievormen
o Formeel = organisaties hbb een juridisch statuut waardoor ze rechten & plichten hbb ➔ Alle organisaties in de
publieke sfeer, vb. gemeentebestuur
o Private sfeer = informeel
Profit-organisatie/non-profitorganisatie
o Profit-organisatie = organisatie met als doel winst vr de mensen die het bedrijf hbb opgericht of er aandelen in
hbb
o Non-profitorganisatie = organisatie met als doel opbrengst uit activiteiten te halen & die laten bijdragen tot het
algemeen belang of tot het doel waarvoor ze is opgericht
Governance
o In een land is er nooit totale dominantie vn één enkele sfeer; combinatie van sferen
o In beleidsuitvoering zijn de 3 sferen vervlochten door regelgeving, financiering…
o Arrangementen van governance = stelsels gevormd door combinatie vd sferen, verbanden tss organisaties in
deze sferen, mensen die in interactie staan & die samen vormgeven aan maatschappelijke domeinen of aspecten
vh dagelijkse leven
o Arrangementen = dynamisch
Government door één sfeer
Bestuurskunde als discipline
o Bestuurskunde = maatschappijwetenschap = wetenschap die zich bezighoudt met relaties tss mensen onderling
o Kenobject = het openbaar bestuur en praktische problemen/thema’s
o Case het asieldossier
4
, o In feite hbb asielzoekers volgens de wet recht op opvang. Fedasil moet hervoor zorgen, mr medio 2008 kon Fedasil
deze opdracht nt meer aan en ontstond er opvangtekort. Dit kwam door enerzijds door de opvangwet en
anderzijds door de in de media breed aangekondigde regularisatiecampagne die dan ook in het regeerakkoord
Leterme I werd ingeschreven. Door het tekort plaatsten ze ook vele mensen in hotels. Mr toch heeft in 2010
Fedasil zo’n 6000 mensen nt kunnen toewijzen. Hierdoor stapten sommigen nr de arbeidsrechtbank met grote
dwangsommen tot gevolg. Legerkazernes werden een optie, mr ook hierover ontstond er onenigheid tss de
burgemeesters, staatssecretaris Courard en De Crem. < Vervolg van dit hoofdstuk zullen we deze case gebruiken
om de # aspecten uit de definitie van bestuurskunde te illustreren
Definitie bestuurskunde
• “De bestuurskunde bestudeert…”
o Bestuurskunde = vakgebied/discipline
o Synoniem: bestuurswetenschap
o Kernobject: openbaar bestuur = het geheel vn organisaties en activiteiten die primair gericht zijn
op de besturing vd maatschappij
▪ Twee luiken:
• Geheel van organisaties:
o Het openbaar bestuur dekt een veelheid aan instellingen en diensten (bv.
Ministeries, overheidsbedrijven, PPS’en)
o De bestuurskunde zal zich minder toeleggen op organisaties die behoren tot de
wetgevende of rechterlijke macht
• Proces van besturen vh maatschappelijke bestel:
o Een aaneenschakeling vn verschillende activiteiten om binnen de SL gewenste
ontwikkelingen en effecten te bewerkstelligen
o Strikte zin: organisaties die verbonden zijn met de UM. Bevolkt door
ambtenaren & aan het hoofd staat een politicus
o Ruime zin: ook semi-overheidsorganisaties & particuliere organisaties
• …Houdt zich bezig met inrichting & werking van openbare besturen
o Inrichting: mensen vh openbaar bestuur – organisatie
o Werking: processen – hoe het in zijn werk gaat
• Ook (be)sturen van het maatschappelijke bestel => aaneenschakeling van verschillende activiteiten om binnen
de SL gewenste ontwikkelingen & effecten te bewerkstelligen
o Besturing/Het vormgeven vd maatschappij
▪ Moderne visie: breder dan “de overheid”
▪ Focus op overheidsorganisaties en andere organisaties, die we wel afzonderlijk zien vd publieke
sfeer
o Openbaar bestuur:
▪ Vb.: de gemeente, de federale overheid (overheidsdiensten: departement volksgezondheid
ministerie vn defensie…), OCMW (lokaal niveau), NMBS (federaal niveau), De Lijn (Vlaams
niveau), VRT, de provincies (provinciaal onderwijs, de provinciale sportdomeinen…), De
Bibliotheek, Dienst Burgerzaken…
▪ Diensten, agentschappen, allerlei instellingen die we rekenen tot het openbaar bestuur
▪ “Organisaties en activiteiten die primair gericht zijn op de besturing vd mts”
▪ Vb. prof: Wetstraat; werkplaats vd 1ste minister – Europees Parl (Straatsburg) – gemeentehuis
Leuven
▪ Het openbaar bestuur kan allerlei vormen aannemen
• Openbare besturen zijn op verschillende niveaus georganiseerd & zijn sterk vervlochten met elkaar => Multi-
level governance
o Government => Governance
▪ Maatschappelijke problemen laten zich nt meer (be)sturen door overheid alleen (= Government)
5
, ▪ Verwevenheid/afhankelijkheid tss overheid en andere actoren in de mts vr oplossing problemen
(= Governance; wederzijds afh tss overheid en alle andere mts factoren die bevoegd zijn vr het
oplossen vn problemen; bredere kijk)
▪ Multi-level Governance
• Heeft naast een horizontale, ook een verticale dimensie
• Coördinatie tss die verschillende levels = belangrijk!
• Variërend vh lokale/gemeentelijke niveau tot het provinciale, tot het regionale, tot het
nationale, Europese en internationale niveau = verticaal!!!
▪ 1 overheid opereert nt in een vacuüm, mr is afh van allerlei anderen!
• Andere manieren waarop ons overheidsstelsel is georganiseerd:
o Federaal, Vlaams niveau
o Ook belangrijke rol vr kabinetten
▪ Kabinet? Kabinetsleden helpen het werk vd ministers uitvoeren
▪ Nt elk land heeft dit en ze doen het werk vn een ambtenaar
▪ Vormen brug tss de politiek verantwoordelijke (minister) en andere instanties
• Bevoegdheden zijn in ons land gescheiden: federaal – regionaal – … staan naast elkaar ipv onder elkaar!
• Bestuurskunde als studie “governance-arragement”
o Evolutie definities bestuurskunde
o Evolutie studieobject
▪ Richt zich nu ook meer tot de burger
o Aandacht vr andere organisaties/actoren
Omgeving van het openbaar bestuur
= alle aspecten die een grote impact hbb op de inrichting & werking van het openbaar bestuur
1) Politiek-institutioneel
o België:
• Constitutionele monarchie
• Parlementaire democratie
• Kiesstelsel: evenredige vertegenwoordiging
• Indien gn parlementaire meerderheid: coalitieregering (< Moeilijkere besluitvorming)
• Ministeriële verantwoordelijkheid over ambtenaren
• Federale staat < Grotere complexiteit
• Gemeenten/provincies verankerd in GW
o Lokale besturen kunnen macht uitoefenen op de besluitvorming onder meer via de
vertegenwoordiging vn lokale bestuurders in Parlement
• Politiek partijen vertegenwoordigen een sterkte macht: Belangrijke rol weggelegd vr politici en
politieke partijen => machtige factor in het beleid; wij leven in een particratie: democratie
gedomineerd door politieke partijen
• Partijen zijn niet unitair mr regionaal georganiseerd
o Openbare bestuur hangt af vd Regering
o Rechtstaat:
• WM bepaald tot hoever openbaar bestuur in de SL rijkt, welke omgeving ze heeft & welke
actiemiddelen ze tot haar beschikking heeft vr uitvoering & afdwinging
• Rule of Law = legaliteitsbeginsel = Vr het bestuursoptreden moet wettige machtiging
voorhanden zijn en er kan uitsluitend conform deze machtiging w opgetreden
• Burgers beschikken over grondrechten, ingeschreven in een GW < Bieden bescherming tegen
overheid
2) Maatschappelijke omgeving
o Openbare dienstverlening = producten & diensten moeten ten bate vd maatschappij zijn = ook afh vd
mts
6
