Samenvatting ‘Het sociologische speelveld: de essentie’
1. Op ontdekkingstocht door een bekend gebied?
Over de eigen aard van de samenleving
Sociologie = ‘samenlevingskunde’/ ‘studie v.d. maatschappij’.
Vindt zijn oorsprong bij Emmanuel Joseph Sieyès – volkssoevereiniteit → sociologie = de
leer die ene rechtvaardige en revolutionaire inrichting van de samenleving voorschrijft. De
verwaarloosde derde stand zou daarin rechten moeten krijgen. Een normatieve benadering v.d.
samenleving gedreven door een ideële voorstelling van ‘hoe de samenleving behoorde te zijn’.
Maar de traditionele wetenschapsgeschiedenis schrijft de uitvinding van sociologie toe aan
Auguste Comte → vond de term ‘sociologie’ opnieuw uit → het is de taak van sociologen om
de samenleving op een objectieve en empirische wijze te doorgronden.
1.1 Een beeld van een titel
De samenleving is een speelveld met spelregels en spelers die samen het samenlevingsspel spelen.
→ het speelveld = de samenleving.
→ de sociale spelregels = wetten & gedragsregels.
→ maatschappelijke spelers = mensen, organisaties en instituties.
Elk spel wordt afgebakend door lijnen waarbinnen spelers lopen die mogen deelnemen, daarbuiten
staan spelers die niet kunnen of mogen mee meespelen. Spelers dienen zich aan (dwingende)
spelregels te houden. Bij overtreding wordt er gestraft naargelang v.d. ernst. Sommige regels zijn
informeel, voor interpretatie vatbaar en andere behoren tot de ‘goede gewoonten’. Ook het
maatschappelijk leven wordt beheerst door geboden en verbonden, door regels allerhande en taboes.
Anders dan in de rechtbank gelden in de samenleving geen formele en procedurele vereisten om van
een geldige regel te kunnen spreken. Ook in de samenleving gelden andere regels voor de publieke
dan voor de particuliere ruimte.
Spelers bekleden specifieke posities. De verzameling van posities is niet onveranderlijk – afhankelijk
v.d. opstelling oftewel de strategie en niet immuun voor de tijd. Ook de samenleving bestaat uit een
stel posities en tussen al die posities bestaat een taakverdeling: de arbeidsdeling. Met die posities gaan
specifieke rollen gepaard. Zo hebben we in de samenleving een verwachting bij sommige beroepen.
Naargelang van hun positie hebben spelers ook een hogere of lagere status. Toch zijn alle spelers even
hard nodig om het spel te spelen – voor de goede werking v.d. samenleving. Tijdens het spel
interageren en communiceren de spelers – ook in het dagelijkse leven zijn we voortdurend bezig met
communiceren en interageren. Er bestaat vak een taakverdeling en hiërarchie tussen de posities – ook
in instellingen, ondernemingen, … zijn er formele en informele leiders.
Formele leiders: komen via officiële kanalen op hun posities terecht – hebben vaak het meeste
gezag.
Conflicten tussen formele en informele leiders maken deel uit van het dagelijkse leven van elke
organisatie. Spelers moeten zich ook nuttig maken. Winnen is het officiële doel van het spel, maar
dikwijls worden de deelnemers ook gedreven door andere (persoonlijke) motieven.
De ruimte rond het speelveld – achter de schermen bepalen mens vaak hoe de deel de deelnemers aan
het maatschappelijke spel zich gedragen. ‘De tribune’ is het meest geschikt om de positie van de
socioloog te kenschetsen → neutrale waarnemers bekijken als met de nodige distantie. Er wordt van
hen verwacht dat ze een volledige beschrijving en analyse leveren voor wat zich afspeelt op het
maatschappelijk speelveld en op zoek gaan naar verklaringen hiervoor. Er wordt van hen verwacht dat
ze zich bewust uitspreken over hun positionaliteit → de factoren die een invloed kunnen hebben op de
neutraliteit van hun onderzoek.
1
,In de sociale werkelijkheid worden spelregels voortdurend gemaakt en afgevoerd, bekleden spelers
tegelijk verschillende posities en vertolken vele en soms tegenstrijdige rollen. We moeten ons aan de
spelregels houden. Door het bestaan van spelregels is er vrijheid → spelregels zorgen voor de
zekerheid en voorspelbaarheid die mensen nodig hebben om hun eigen leven te leiden → de vrijheid
om de regels te respecteren of te overtreden.
1.2 Het dagelijkse leven door de sociologische lens
De sociologische lens → professioneel instrument dat het mogelijk maakt om een beeld te
vormen v.d. structuur van de zichtbare sociale werkelijkheid. We moeten betekenis kunnen
geven aan wat we waarnemen → de sociologische lens is alleen maar nuttig als ze wordt
gehanteerd door iemand die de waarnemingen kan interpreteren → door iemand die
sociologische verbeelding bezit.
Sociologische verbeelding → sociological imagination = “the vivid awareness of the
relationship between experience and the wider society” → het vermogen om te begrijpen dat
iemands individuele ervaringen in verband staan met maatschappelijke krachten en de ruimere
historische context. → 3 componenten van sociologische verbeelding:
o Geschiedenis → totstandkoming en evolutie samenleving;
o Biografie → bevolking samenleving;
o Sociale structuur → behoud van de maatschappelijke orde door de maatschappelijk
dominante instituties.
→ = dus het vermogen om van perspectief te wisselen door afstand te nemen v.d. actuele
toestand en een alternatief standpunt in te nemen. Sociologische kennis overstijgt de
schijnbare vanzelfsprekendheden v.h. dagelijkse leven zodat een nieuw perspectief mogelijk
wordt.
1.2.1 Selectieve waarneming
Routineus denken en handelen zijn diep ingebed in het dagelijks leven → routines in handelen
(gedrag) en denken (common sense) zijn waardevol als middel om ons staande te houden in situaties
waarmee we dagelijks worden geconfronteerd → onvermijdelijk brengt common sense met zich mee
dat we de informatie in een sociale context reduceren, ordenen en interpreteren uit onze eigen positie
in de wereld → onze waarneming wordt selectief.
We zijn niet alleen gebonden aan de materiële ruimte, maar ook aan de sociale ruimte → we nemen de
samenleving waar vanuit een bepaalde sociale positie en daardoor missen of verkrijgen we informatie.
A.d.h.v. onze positie verdedigen we een bepaald belang. Onze waarneming komt tot stand vanuit
kennis die we al hebben. Bovendien zijn positieve of negatieve houdingen sociaal bepaald →
socialisatieproces = een proces waarbij een individu zich in de omgang met anderen de cultuur van
zijn omgeving eigen maakt. Voorkeur of afkeer steunt meestal op verworven esthetische en ethische
categorieën (morele normen) die verschillen in tijd en ruimte.
1.2.2 Referentiekaders
Referentiekader = het raamwerk vanuit eerdere ervaringen dat onze latere ervaringen zal beïnvloeden
→ ‘sociale bril’ → een bepaalde lens waardoor je een wat verschillende kijk krijgt op dezelfde
werkelijkheid.
Al onze waarnemingen gebeuren vanuit hetzelfde referentiekader → maar één sociale bril.
Een referentiekader is stabiel, maar niet onveranderlijk → veranderingen in onze situatie
beïnvloeden na verloop van tijd ook het referentiekader.
Zoveel referentiekaders als individuen in de samenleving.
Gedeelde referentiekaders ontstaan wanneer grote groepen individuen in ongeveer dezelfde
(sociale) omstandigheden opgroeien/werken → maken deel uit van cultuurpatronen = voor een
bepaalde groep kenmerkende combinaties van cultuurelementen.
De gepercipieerde werkelijkheid stuurt even sterk, misschien zelfs sterker, ons handelen als de
zakelijke werkelijkheid → we gaan ons gedragen naar onze perceptie van de werkelijkheid → “als
2
,mensen situaties als werkelijk definiëren, dan worden die ook werkelijk in hun gevolgen” → self-
fulfilling prophecy = mechanisme v.d. zichzelf waarmakende voorspelling → pygmalioneffect:
gedragen naar de verwachting.
Vooroordelen → stereotypes = min of meer gefixeerde en vereenvoudigde voorstellingen over (de
leden van) andere groepen die in een bepaalde groep gangbaar zijn, zonder dat ze op feiten zijn
gebaseerd → vereenvoudiging, vertekeningen en veralgemening. Stereotypes kunnen een hulpmiddel
in de sociale omgeving zijn → vermindert de complexiteit v.d. sociale omgeving. Maar kunnen ook
onschuldige simplificaties betreffen of leiden tot ontmenselijking → de andere herleiden tot een
negatief gewaardeerd kenmerk → hulpmiddel bij het bestendigen van vooroordelen, de eigen
machtspositie en de machteloze positie v.d. andere.
Sociologische verbeelding vraagt dat we onze sociale bril afzetten. Het referentiekader (de bril) dat we
(onbewust) delen met mensen die ongeveer dezelfde maatschappelijke posities, belangen, kennis,
ervaringen en voorkeuren hebben, legt onze sociologische verbeelding aan banden. Onze sociale bril
maakt onze waarneming selectief en voedt vooroordelen en stereotypering. Sociologie streeft,
daarentegen naar een onbevooroordeelde, neutrale beeldvorming v.d. maatschappelijke realiteit en
vereist dat we zoveel mogelijke afstand nemen v.d. ingesleten routines in het dagelijkse leven → de
sociologische verbeelding stelt ons in staat om verder te kijken dan selectieve waarneming die hoort
bij common sense → wanneer we de werkelijkheid door een sociologische lens bekijken tekenen zich
onvermoede sociale structuren en cultuurpatronen af die relatief stabiel zijn, maar zeker niet
onveranderlijk.
Er bestaat niet zoiets als één universele sociologische verbeelding → de sociologische theoretische
duiding van een achterliggend structurele maatschappelijke evolutie kan geen aanspraak maken op
exclusiviteit. Bedenkers van een sociologische theorie dienen zich daarnaast te realiseren dat een
alternatieve zienswijze misschien meer verklarende kracht heeft. De resultaten van sociologische
verbeelding zullen altijd nog sporen bevatten van het cultuurpatroon dat hier en nu geldt. Sociologisch
inzicht is dus een product v.d. tijdsgeest.
Het is de bedoeling van de socioloog om op het eerste gezicht vanzelfsprekende verschijnselen en
gedragingen met enige afstand te beschrijven, analyseren en verklaren. De socioloog heeft
sociologische verbeelding.
1.3 Een stap verder
Common sense heeft de volgende kenmerken:
Is op te vatten als losjes samenhangende kennis.
Is gebaseerd op feiten, waarnemingen, ervaringen, inzichten en received wisdom, door elk van
ons verworven en opgesteld tijdens onze (kortere of langere) levensweg.
Dient om zin te geven aan situaties waarmee we worden geconfronteerd.
Is bedoeld voor praktische, onmiddellijke antwoorden.
→ Dit is nou net waar de wetenschap naar streeft → het zoeken (en vinden) van antwoorden op de
vraag naar het waarom van verschijnselen en het ontdekken van algemene regels (wetten).
Sociologie → Sociaalwetenschappelijke kennis:
Wil het ‘waarom’ van bepaalde situaties achterhalen of algemene wetmatigheden ontwikkelen
die op diverse toestanden van toepassing zijn.
Situeert verklaringen en wetmatigheden in sociale factoren (i.p.v. persoonlijke kenmerken).
Bouwt voort op systematische, empirische waarnemingen.
Durkheim onderzocht welke maatschappelijke factoren samenhingen met zelfdodingsratio’s. De
correlaties die hij vond, verklaarde hij via de gemeenschappelijke factor ‘sociale integratie’, waarbij
zowel een teveel als een gebrek aan sociale integratie tot meer zelfdodingsgedrag leidde. Ook de
desintegratie v.d. groep zelf bleek tot een verhoging v.d. zelfdodingsneiging te leiden, omdat het
individu dan zonder morele en sociale steun wordt gelaten.
3
, Arbeid domineert het dagelijkse leven van veel mensen → werk bepaalt in hoge mate de sociale
positie, sociale status en identiteit van personen. Waar we geneigd zijn om arbeid vandaag als ‘het
hoogste goed’ (arbeidsethos) te beschouwen, werd in vroegere samenlevingen niet altijd even
respectvol naar arbeid gekeken. Max Weber sprak hier van een ontwikkeling van ‘innerweltliche
Askese” → hij toonde aan hoe het samengaan van specifieke interpretaties van een religieus leerstuk
(de predestinatieleer) de fundamenten heeft gelegd van een economisch, wereldomvattend systeem,
met name het kapitalisme → een bepaalde groep gelovigen werkte niet alleen voor de kost, maar ook
voor zijn zielenheil.
Ook vandaag de dag is arbeid veel meer dan gewoon een bron van inkomsten. Het wegvallen van werk
verslechterd niet enkel de financiële positie, maar ook het psychisch welbevinden. Dit is terug te
vinden in het latente deprivatiemodel van Jahoda → arbeid vervult 2 functies:
Manifeste functie = het verwerven van inkomen en andere materiële voordelen
Latente functies → worden niet altijd bewust nagestreefd, maar zijn daarom niet minder
belangrijk voor het welzijn v.h. individu.
o Arbeid structureert de tijd van individuen.
o Arbeid is een belangrijke bron van sociale contacten en ervaringen.
o Arbeid verbindt een individu met doeleinden die de persoonlijke preferenties
overstijgen.
o Arbeid zorgt voor status en identiteit en draagt zo bij tot de definitie van iemands
positie in de samenleving.
o Arbeid dwingt tot activiteit, biedt kansen om te handelen met zichtbare gevolgen en
dwingt ook tot het ontwikkelen en uitdrukken van competenties en vaardigheden.
1.4 Een eerste definitie van sociologie
Sociologie is de wetenschap die:
1. Maatschappelijke patronen en structuren bestudeert in hun ontstaan, voortbestaan en
veranderen
Er zijn twee soorten van patronen in de samenleving:
o Gedragspatronen → positionele structuur → meteen zichtbaar via interactie- en
communicatiepatronen → kan inzicht geven in de positie van personen in een
netwerk. Tussen actoren bestaan relaties van allerlei aard:
nevenschikkend/onderschikkend; strijd/samenwerking.
o Patronen van opvattingen → symbolische structuren = cultuurpatronen → waarden,
normen, doelstellingen en verwachtingen → sturen het handelen van mensen met
name als ze geïnstitutionaliseerd zijn → als ze zich ontwikkeld hebben tot gevestigde
en grotendeels gewaardeerde manieren waarop het sociale leven is georganiseerd.
Waarden = collectieve opvattingen over wat wenselijk is.
Normen = collectieve, meer of minder bindende gedragsregels.
2. Het sociaal handelen van mensen in interactie met maatschappelijke patronen en structuren
bestudeert.
Die patronen (of structuren) staan in voortdurende wisselwerking met het sociaal handelen →
zijn min of meer de resultaten van dat sociaal handelen, maar zullen op hun beurt ook dat
sociaal handelen sturen → handelen gebeurt in een sociale omgeving en ondergaat de
kenmerken van die sociale omgeving.
o Sociaal handelen = handelen voor zover het rechtstreeks of onrechtstreeks wordt
beïnvloed door handelen van anderen.
o Sociale fenomenen hebben contigent, maar niet arbitrair-karakter → in andere tijden
en op andere plaatsen werd en wordt alles vaak anders georganiseerd.
o Het achterhalen van structuren in sociaal handelen veronderstelt sociological
imagination → sociologische verbeelding.
4
