Samenvatting Sottiaux
1
Basisbegrippen en centrale thema’s van het grondwettelijke recht
AFDELING 1
INLEIDING
Onderwerp: DE GRONDWET
AFDELING 2
DE GRONDWET
§1. Betekenis en functies van de Grondwet
Twee beroemde historische teksten: die een impact en invloed hebben gehad op onze GW:
“Wij beschouwen deze waarheden als vanzelfsprekend: dat alle mensen als gelijken worden
geschapen, dat zij door hun schepper met zekere onvervreemdbare rechten zijn begiftigd, dat zich
daaronder bevinden het leven, de vrijheid en het nastreven na geluk. Dat, om deze rechten te
garanderen, regeringen onder de mensen worden ingesteld, die hun rechtmatige bevoegdheden
ontlenen aan de instemming der geregeerden; dat, telkens wanneer enige regeringsvorm met deze
doeleinden in strijd komt, het volk het recht heeft hem te veranderen of teniet te doen en een nieuwe
regering in te stellen, haar grondslag vestigend op beginselen en haar bevoegdheid organiserend in
een vorm die hun het meest geschikt lijken om hun veiligheid en hun geluk te bewerkstelligen.”
(Amerikaanse Onafhankelijkheidsverklaring, 4 juli 1776).
“Iedere maatschappij waarin de rechten niet gewaarborgd zijn, noch de scheiding der machten in
vastgesteld, heeft geen grondwet.”
(Art. 16, Franse Verklaring van de Rechten van de Mens en de Burger, 26 Augustus 1789)
deze haalde dan weer hun inspiratie uit charters en keuren uit het Ancien Régime:
- Charter van Kortenberg (1312)
- Blijde inkomst van het Hertogdom Brabant (1356)
- Plakkaart van Verlantighe (1581)
FUNCTIES:
● Democratische organisatie van de overheidsmacht
● beperken overheidsmacht tegen (machts)willekeur
A. Eerste functie: democratische organisatie van de overheidsmacht
= het creëren/instellen van een regering, vastleggen van bevoegdheden van verschillende
overheidsorganen.
= ‘positieve functie’: het zorgt ervoor dat een overheid zichzelf een vorm geeft of
constitueert. Het verrechtelijkt de ware overheidsmacht
Democratisch? De organisatie van een staat moet (volgens Jefferson) berusten op de
instemming van de geregeerden (idee van volkssoevereiniteit)
● Niet-democratische grondwetten = Façadegrondwetten
,Samenvatting Sottiaux
B. Tweede functie: beperken van de overheidsmacht
= aan banden leggen van datzelfde overheidsgezag om machtsmisbruik tegen te gaan en zo
de vrijheid van de burgers te beschermen
= ‘negatief karakter’
Twee technieken:
1) het verdelen van de overheidsmacht tussen diverse ambten, instellingen of organen
2) het inperken van de overheidsmacht door het verankeren van fundamentele rechten en
vrijheden
a. Machtenscheiding
● Twee manieren:
1) Horizontale of functionele machtenscheiding: de verschillende taken en
bevoegdheden van de overheid kunnen binnen één en hetzelfde
overheidsverband aan verschillende ambten of organen worden toebedeeld.
o Trias politica (RM, WM, UM)
o Absolute machtenscheiding: de 3 overheidsfuncties worden zuiver
afgebakend en vormen drie afzonderlijke volledige onafhankelijke
organen (bv. Frankrijk grondwet 1971)
- Administration Judge = het was de overheden zelf die
instonden voor het toezicht op hun eigen handelingen en
bijgevolg zichzelf controleerden
o Checks and balences/ machtevenwicht: evenwicht tussen de machten.
Ze mogen elkaar controleren (bv. Amerika)
o Juridisch dualisme of monisme:
- Dualisme? het naaste elkaar bestaan van verschillende types
van rechtscolleges
- monisme? De gewone rechter is ook bevoegd voor geschillen
tussen de burger en het bestuur
!! gevolgen absolute machtenscheiding!!
- elke controle op geldigheid van bestuurshandelingen door
gewone rechter uitgesloten
- verbod van rechterlijke grondwettigheidscontrole
2) Verticale of territoriale machtenscheiding: de verschillende taken en
bevoegdheden worden toebedeeld over verschillende territoriaal omschreven
overheidsverbanden (bv. Gemeenten, provincie, nationaal, internationaal,
Europees)
o Gelaagde rechtsorde – constitutioneel pluralisme
o 2 constitutionele technieken:
- Decentralisatie
- federalisme
o subsidiariteitsbeginsel: De hogere overheid mag zich niet inlaten met
taken die door lagere instanties kunnen worden afgehandeld
b. Verankering van rechten en vrijheden
,Samenvatting Sottiaux
bv. Franse verklaring van de Rechten van de mens en de burger (1789), Bill of rights (1689), Bill of
Rights van Virginia (1776), Magna Carta (1215)
bv. Recht van habeas corpus = vrije burgers konden niet worden gevangengenomen zonder
vonnis dat volgens het echt is tot stand gekomen
In België: Titel II “De Belgen en hun rechten”, EVRM, Handvest van de Grondrechten van de EU
Doel?
● Inhoudelijke beperking overheidsmacht
● burgers afschermen tegen de overheid
● de overheid verplichten om bepaalde beslissingen te nemen
C. Overige functies
1) Natie- en staatsvorming
2) programmatorische functie: doelstellingen die de staat moet nastreven (bv. het
bevorderen van de materiële gelijkheid of de bescherming van leefmilieu)
D. Besluit: de grondwet als maatschappelijk contract
We kunnen de grondwet zien als een fictieve overeenkomst tussen vrije individuen om een
georganiseerde politieke gemeenschap te vormen. Het individu staat zijn vrijheid af aan de
overheid, die voortaan over het geweldmonopolie beschikt, en, middels de handhaving van
het recht, orde, vrede en veiligheid moet waarborgen. In ruil voor diens gehoorzaamheid is
de overheid goed bestuur en de beschermingen van de individuele vrijheden van de burger
verschuldigd
Leviathan: “het leven is ‘solitary, poor, nasty, brutish and short’” maatschappelijk contract
nodig
§2. Grondwet in Materiële en formele zin
● Grondwet in formele zin: de specifieke tekst die we de grondwet noemen en die met een
bijzonder gezag is bekleed
o bijzonder gezag door 2 eigenschappen
▪ grondwet kan maar op bijzondere wijze worden gewijzigd
▪ grondwet is de hiërarchische hoogste rechtsregel binnen een rechtssysteem
§3. Enkele belangrijke classificaties
democratievorm, regeringsvorm, staatsvorm
A. Grondwet en democratievorm
, Samenvatting Sottiaux
Aan elke (democratische) grondwet liggen één or meerdere democratie-opvattingen.
Directe democratie en representatieve democratie
o Directe democratie: bestuursvorm waarbij de bevolking zelf de wetten maakt en de
burgers rechtstreekst deelnemen aan de politieke besluitvorming
▪ bv. volksvergaderingen van stadstaten in oude Griekenland, Town meetings
in VS, volksvergaderingen van de stad Genève, regionale en lokale referenda,
niet-bindende volksraadplegingen
o Representatieve of indirecte democratie: Burgers nemen niet zelf deel aan de
besluitvorming maar kiezen zijn vertegenwoordigers die de politieke beslissingen
nemen (=volksvertegenwoordiging)
Participatieve democratie en deliberatieve democratie
o Participatieve democratie: de burgers rechtstreeks bij het beleid te betrekken
▪ bv. het organiseren van volksraadplegingen of het petitierecht
o Deliberatieve democratie: burgers kunnen vrij oordelen
▪ bv. G10000
▪
Meerderheidsdemocratie en consensus- of pacificatiedemocratie
o Meerderheidsdemocratie: meerderheid van de stemmen voldoende voor wet aan te
nemen
o Consensus- of pacificatiedemocratie: democratische legitimiteit is gebaseerd om
consensus tussen de verschillende segmenten van de samenleving
B. Grondwet en regeringsvorm
Parlementaire of presidentiële systemen
Parlementair systeem Presidentieel systeem
Staatshoofd (ceremoniële aard) President is het staatshoofd
= onschendbaar en politiek onverantwoordelijk
Politiek leiding in handen van Eerste ministerP olitieke leiding ligt bij president
Parlement en regering werken samen, geenP Parlement en regering van elkaar gescheiden
cohabitation beter constitutioneel evenwicht
Parlement en regering gedomineerd door dezelfdeBestuurt dreigt vast te lopen in patstelling
politieke meerderheid zwaartepunt ligt bij
uitvoerende macht
cohabitation = wanneer de president en zijn regering niet tot dezelfde partij behoren doordat ze
parlementsverkiezingen niet op dezelfde moment worden georganiseerd
C. Grondwet en staatsvorm
= wijze waarop de verhoudingen worden geregeld en de bevoegdheden worden verdeeld
tussen de verschillende overheden in de gelaagde rechtsorde
Types:
o gecentraliseerde eenheidsstaat
o gedecentraliseerde eenheidsstaat
o federale staat (of bondsstaat)
o federale unie
o confederatie (of statenbond)
