Deontologie
Inhoudsopgave
Hoofdstuk 1: Inleiding ............................................................................................................................. 5
1.1 Overzicht............................................................................................................................................ 5
1.2 Doelstellingen .................................................................................................................................... 6
1.3 Deontologische code ......................................................................................................................... 6
1.4 Examenvraag cases............................................................................................................................ 7
1.5 Het Trolley-probleem ........................................................................................................................ 8
1.6 Deontologie en Ethiek ....................................................................................................................... 9
1.7 Ethiek ............................................................................................................................................... 10
1.7.1 Deugdethiek ............................................................................................................................. 11
1.7.2 Deontologie .............................................................................................................................. 12
1.7.3 Utilisme of consequentialisme ................................................................................................. 13
1.7.4 Zorgethiek................................................................................................................................. 14
1.7.5 Voorbeeld ................................................................................................................................. 15
1.8 Deontologie ..................................................................................................................................... 16
1.9 Beroepsgeheim: een case................................................................................................................ 21
Hoofdstuk 2: Wetgeving ........................................................................................................................ 25
2.1 Wet betreffende de rechten van de patiënt (22/08/2002)............................................................. 27
2.1.1 Kwaliteitsvolle dienstverstrekking............................................................................................ 27
2.1.2 Vrije keuze zorgverlener ........................................................................................................... 28
2.1.3 Informatie over gezondheidstoestand ..................................................................................... 29
2.1.4 Toestemming na informatie ..................................................................................................... 29
2.1.5 Recht op Inzage in patiëntendossier ........................................................................................ 30
2.1.6 Bescherming privé leven en intimiteit ..................................................................................... 33
2.1.7 Klachtrecht ............................................................................................................................... 33
2.1.8 Vertegenwoordiging van een minderjarige (art.12)................................................................. 33
2.1.9 Grenzen vertegenwoordiging (art.15 §2) ................................................................................. 34
2.2 Wetgeving van toepassing op professionele psychologische activiteiten ...................................... 34
2.2.1 Wetgeving op uitoefening gezondheidsberoepen ................................................................... 34
2.2.2 Gecoördineerde wet op de uitoefening van gezondheidszorgberoepen ................................ 34
2.2.3 Beroep: acten, bevoegdheden ................................................................................................. 35
2.2.4 Opleiding .................................................................................................................................. 35
2.2.5 Regulerende organen ............................................................................................................... 36
2.2.6 Integrale Jeugdzorg .................................................................................................................. 37
2.2.7 Gepast omgaan met verontrusting .......................................................................................... 38
Gebaseerd op de powerpoints en lessen van Prof. Theuns 1
,Deontologie
2.2.8 Andere wettelijke regelingen voor psychologen...................................................................... 38
2.2.9 Nuttige links.............................................................................................................................. 38
Hoofdstuk 3: Ethisch reflecteren ........................................................................................................... 40
3.1 Ethisch reflecteren in de praktijk .................................................................................................... 40
3.2 Wees kritisch ................................................................................................................................... 42
3.3 Vier basiswaarden (Leijssen, 2005) ................................................................................................. 43
3.4 Modellen ......................................................................................................................................... 44
3.5 Doelstellingen van ethisch reflecteren ............................................................................................ 44
3.6 Stappenplan..................................................................................................................................... 46
3.6.1 Stappenplan Beroepscode Canadese Psychologen .................................................................. 46
3.6.2 Stappenplan Psychologencommissie ....................................................................................... 46
3.6.3 Handelingsalternatieven overwegen ....................................................................................... 47
3.6.4 Cases ......................................................................................................................................... 47
Hoofdstuk 4: (Gedeeld) beroepsgeheim ............................................................................................... 49
4.1 Overzicht.......................................................................................................................................... 49
4.2 Wie heeft beroepsgeheim? ............................................................................................................. 51
4.3 Wat zijn “geheimen”? ..................................................................................................................... 51
4.4 Wat betekent “schending”? ............................................................................................................ 51
4.4.1 Derden bij “schending”?........................................................................................................... 51
4.5 Uitzonderingen ................................................................................................................................ 52
4.6 Wettelijke meldplicht ...................................................................................................................... 52
4.7 Wettelijk meldrecht......................................................................................................................... 52
4.8 Noodtoestand.................................................................................................................................. 53
4.9 Casusoverleg.................................................................................................................................... 53
4.10 Gedeeld beroepsgeheim ............................................................................................................... 53
4.11 Gedeeld vs. gezamenlijk beroepsgeheim ...................................................................................... 55
4.12 Toestemming cliënt ....................................................................................................................... 55
4.13 Voorbeelden (casussen) ................................................................................................................ 55
Deontologie: Cases ................................................................................................................................ 58
Wegwijzer Beroepsgeheim.................................................................................................................... 71
Hoofdstuk 1: Beroepen in de grijze zone .............................................................................................. 71
1.1 Situering ...................................................................................................................................... 71
1.2 Wat is ‘het beroepsgeheim’ ook alweer?.................................................................................... 71
1.3 Enkele basisnoties bij het afbakenen van het toepassingsgebied .............................................. 72
1.3.1 Een basisregel brengt kleur in de grijze zone ....................................................................... 72
1.3.2 De rol van de rechter bij de afbakening van het toepassingsgebied ................................... 72
Gebaseerd op de powerpoints en lessen van Prof. Theuns 2
,Deontologie
1.3.3 Niets is evident… .................................................................................................................. 72
1.4 Een stappenplan om na te gaan wie beroepsgeheim heeft ........................................................ 72
Hoofdstuk 2: Beroepsgeheim en discretieplicht ................................................................................... 74
2.1 Situering ...................................................................................................................................... 74
2.2 Spelregels van de discretieplicht ................................................................................................. 74
2.2.1 Wat is een discretieplicht? ................................................................................................... 74
2.2.2 Voor wie geldt een discretieplicht? ...................................................................................... 74
2.2.3 Voor welke informatie is discretie vereist? .......................................................................... 75
2.2.4 Spreken of zwijgen: wat kan (niet)? ..................................................................................... 75
2.3 Verhouding beroepsgeheim – discretieplicht ............................................................................. 76
2.3.1 Wat onderscheidt de discretieplicht van het beroepsgeheim? ........................................... 76
2.3.2 Beroepsgeheim en/of discretieplicht: welke regels gelden nu? .......................................... 76
Hoofdstuk 3: Samenwerking in de hulpverlening ................................................................................. 77
3.1 Situering ...................................................................................................................................... 77
3.2 Krachtlijnen van het beroepsgeheim .......................................................................................... 77
3.3 Samenwerkingsvormen ontleed ................................................................................................. 78
3.3.1 Samenwerking tussen hulpverleners over de grenzen van organisaties en teams heen:
zorgnetwerken en -trajecten ......................................................................................................... 78
3.3.2 Samenwerking tussen hulpverleners binnen de grenzen van een organisatie: teamverband
....................................................................................................................................................... 78
3.3.3 Samenwerking tussen hulpverleners rond een specifieke casus met betrokkenheid van
cliënt(systeem): cliëntoverleg ....................................................................................................... 78
3.4 Uitzonderingen op het beroepsgeheim die samenwerking mogelijk maken ............................. 78
3.4.1 Gedeeld beroepsgeheim ...................................................................................................... 79
3.4.2 Gezamenlijk beroepsgeheim ................................................................................................ 79
3.4.3 Instemming van de client ..................................................................................................... 80
3.4.4 Informatie-uitwisseling ter bescherming van de integriteit van de cliënt ........................... 81
3.5 Aandachtspunten ........................................................................................................................ 81
3.5.1 Samenwerking tussen hulpverleners over de grenzen van organisaties en teams heen:
zorgnetwerken en -trajecten ......................................................................................................... 81
3.5.2 Samenwerking tussen hulpverleners binnen de grenzen van een organisatie: teamverband
....................................................................................................................................................... 82
3.5.3 Samenwerking tussen hulpverleners rond een specifieke casus met betrokkenheid van
cliënt(systeem): cliëntoverleg ....................................................................................................... 82
Hoofdstuk 4: Meldrechten en meldplichten ......................................................................................... 83
4.2 Krachtlijnen van het beroepsgeheim .......................................................................................... 83
4.3 Melding: What’s in a name?........................................................................................................ 84
Gebaseerd op de powerpoints en lessen van Prof. Theuns 3
,Deontologie
4.3.1 Kennisgeving van misdrijf of van informatie met het oog op de bescherming van de
integriteit of veiligheid .................................................................................................................. 84
4.3.2 Door een hulpverlener die niet zelf als slachtoffer of benadeelde kan worden beschouwd
....................................................................................................................................................... 84
4.3.3 Aan een gerechtelijke of politionele overheid ..................................................................... 84
4.4 Uitzonderingen op het beroepsgeheim die een melding mogelijk maken ................................. 85
4.4.1 Uitzonderingen met het oog op bescherming integriteit en veiligheid ............................... 85
4.4.2 Uitzonderingen met het oog op bescherming integriteit .................................................... 87
4.4.3 Uitzonderingen met het oog op bescherming maatschappelijke veiligheid ........................ 89
4.5 Meldrecht of meldplicht: Samenvatting ..................................................................................... 91
Hoofdstuk 5: Casusoverleg .................................................................................................................... 91
5.2 Krachtlijnen van het beroepsgeheim .......................................................................................... 92
5.3 Casusoverleg: What’s in a name?................................................................................................ 92
5.3.1 Een overleg ........................................................................................................................... 92
5.3.2 Finaliteit casusoverleg .......................................................................................................... 93
5.4 Hoe casusoverleg organiseren?................................................................................................... 93
5.4.1 Beginpunt: regelgeving/PDK................................................................................................. 93
5.4.2 Wie kan deelnemen? ............................................................................................................ 93
5.4.3 Wie neemt initiatief? ............................................................................................................ 94
5.4.4 Welke elementen uitklaren? ................................................................................................ 94
5.5 Uitnodiging tot deelname aan casusoverleg: Wat nu? ............................................................... 94
5.5.1 Deelnamevrijheid ................................................................................................................. 94
5.5.2 Spreekrecht .......................................................................................................................... 94
5.5.3 Gevolgen van het casusoverleg ............................................................................................ 95
Gastles: Beslissingen aan het levenseinde en voorafgaande zorgplanning .......................................... 96
Gastles: Deontologie in de praktijk ..................................................................................................... 102
Gebaseerd op de powerpoints en lessen van Prof. Theuns 4
,Deontologie
Hoofdstuk 1: Inleiding
1.1 Overzicht
Ethiek en Deontologie
• Indien confrontatie met beperkingen door deontologie, stapje terugzetten en de situatie van
op afstand bekijken. Wie zijn de betrokkenen, directe omgeving van de cliënt (bv. ouders en
kinderen), wat zijn hun rechten, visies?
• Verschillende perspectieven apart bewandelen om overzicht te krijgen op het geheel en niet
opgeslorpt te worden door het probleem
• Wat is jouw perspectief op het probleem, en hoe gaat dit probleem mogelijks interfereren
met je eigen doen en laten als psycholoog?
• Dus perspectief flexibel kunnen aanpassen
Wetgeving
• Beroepsgeheim krijgt een aparte plaats in de wet
Deontologische code voor psychologen
• Vijf pijlers:
o Beroepsgeheim
▪ Specifieke regels voor jouw discipline
▪ Doorbreken van beroepsgeheim: in bepaalde omstandigheden kan je
ontslagen worden van de strafbaarheid van het breken van je beroeps-
geheim (bv. bij getuigenis in de rechtbank, in situatie van ‘groot gevaar’)
▪ MAAR opheffen beroepsgeheim kan nooit een middel zijn, enkel een
noodzakelijk kwaad. Dus bij vrijgeven van informatie voor ‘groot gevaar’ dit
nog steeds in alle discretie doen
▪ Zit vanuit visie professor geheel omvat in de pijler respect (nl. discretie), dus
eigenlijk 4 pijlers
o Respect
o Integriteit
o Verantwoordelijkheid
o Deskundigheid
Ethisch reflecteren
• Belangrijkste doel van dit vak is om hiermee te oefenen en professioneel mee om te gaan
Gebaseerd op de powerpoints en lessen van Prof. Theuns 5
,Deontologie
Specifieke praktijken
• Deontologie in therapie
• Deontologie bij vragen rond het levenseinde
• Deontologie in arbeids- en organisatiepsychologie
• Deontologie bij onderzoek
1.2 Doelstellingen
• Professioneel handelen volgens de huidige wetgeving
• De wet en de deontologische code van toepassing op de psychologische praktijk kennen en
daar naar handelen
• Onderscheid aangeven tussen wet, deontologie en ethiek
• Op basis van ethisch reflecteren professionele, onderbouwde keuzes maken in het belang
van patiënten en cliënten, met respect voor de maatschappij en de eigen persoon
• Consequenties van eigen ethische keuzes inzien, daar naar handelen en
verantwoordelijkheid nemen
1.3 Deontologische code
5 pijlers = beroepsgeheim + 4 basisprincipes
“Goed doen”: Perspectieven
Gebaseerd op de powerpoints en lessen van Prof. Theuns 6
,Deontologie
1.4 Examenvraag cases
Typische examenvraag: Je krijgt een aantal casussen waaruit je er 1 kiest en hierbij alle hieronder
beschreven stappen gaat doorlopen.
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Kies 1 van de voorgestelde cases.
Antwoord bondig maar volledig binnen de voorziene plaats. Beperk je antwoord zoveel mogelijk tot
de deontologische en ethische aspecten van de case. In de beoordeling wordt rekening gehouden
met de correcte toepassing van de wet en de deontologische code, met jouw professioneel inzicht en
handelen als psycholoog en de wijze waarop rekening wordt gehouden met de betrokkenen.
GEKOZEN CASE: …………………………………
1. Probleem: Welk "Ethisch probleem" (of problemen) stelt zich in dit geval? Leg uit waarom dit
een probleem is. (/5)
2. Deontologie: Welke wet(ten) (wet, artikelnummer + titel), artikel(s) van de deontologische
code (artikelnummer en titel of korte omschrijving) of regelgeving is/zijn in het bijzonder van
toepassing op deze case? Hoe moet(en) die in dit geval worden toegepast? Motiveer je
antwoord. (/5)
3. Ethische reflectie: Wat vind je dat de psycholoog in kwestie best zou doen in deze case?
Motiveer je antwoord en geef aan welke gevolgen die interventie wellicht zou hebben? (/5)
4. Preventie: Hoe kan een psycholoog op een haalbare manier voorkomen dat dergelijke
situatie zou ontstaan? (/5)
Regels gehanteerd bij de verbetering:
Elke vraag werd gequoteerd op 5 punten.
Beoordeling op 5 punten:
• 0 punten: niet geantwoord op de gestelde vraag, een totaal fout of irrelevant antwoord.
• 1 punt: indien een relevant maar niet het meest belangrijke element van het antwoord werd
gegeven en niet goed gemotiveerd
• 2 punten: indien een relevant maar niet het meest belangrijke element van het antwoord
werd gegeven en correct gemotiveerd
• 3 punten: de meest relevante elementen zijn gegeven, de motivering is niet helemaal goed
of onvolledig
• 4-5 punten: een sterk, ethisch correct antwoord dat blijk geeft van diep inzicht in de
consequenties van dat antwoord, het eigen professioneel handelen, de bredere context, het
precieze onderscheid (en de hiërarchische verbondenheid) tussen wet/deontologische code/
ethische reflecties.
Lage cijfers duiden op een naïeve ethische reflectie, tegenstrijdigheid met de wet of de
deontologische code of met de eigen reflectie.
Gebaseerd op de powerpoints en lessen van Prof. Theuns 7
,Deontologie
Voorbeeld case: vechtscheiding
Je begeleidt een koppel, maar na 12 wekelijkse sessies haakt de man af, de vrouw blijft echter elke week bij jou
komen. Je zag al een hele tijd aankomen dat de man jouw begeleiding “maar niks” vond en dat een scheiding
onafwendbaar was geworden.
Met de vrouw loopt de begeleiding prima en ze heeft nu resoluut gekozen om te scheiden. De vrouw vraagt je
om een rapport op te stellen, voor haar advocaat, over jouw begeleiding en daarin aan te geven dat de man de
begeleiding vroegtijdig heeft afgebroken waardoor die alle hoop om samen verder door het leven te gaan heeft
opgegeven. Dit terwijl de vrouw er “alles heeft voor gedaan” om het koppel te redden.
1.5 Het Trolley-probleem
Wat zou jij doen?
Geeft vragenlijstonderzoek nauwkeurige weergave van wat
mensen echt zouden doen?
In plaats van vragenlijst dit probleem in een experiment
gieten?
• Kan je verbieden dit soort dingen te onderzoeken obv menswaardigheid?
o Consequenties van rekening houden met menswaardigheid en mensenrechten?
Onderzoeker die net dat ietsje verder gaat wordt misschien wel gepubliceerd,
degene die zich houdt aan de mensenrechten misschien niet.
• Hoe kan je zoiets praktisch organiseren als een experiment met voldoende hoge validiteit?
o Hoe dichter je bij de realiteit gaat komen, hoe traumatischer de ervaring voor de
proefpersonen.
• Wat wil je bereiken met het experiment? (kosten-baten analyse, want proefpersonen
worden mogelijks getraumatiseerd). Welke problemen lossen we op door deze vraag te
beantwoorden?
• Alternatief voorstel: computerspel met trolley-problem (minder vrij als vragenlijst, maar ook
minder extreem dan experiment)
o Maar realistisch genoeg?
o Mogelijkheid van game in VR, maar... representatief voor echte situatie? Kan je
mensen niet nog steeds schaden in VR?
• Alternatief voorstel: experiment, maar met bv. muizen ipv mensen
• Indien je kiest om experiment uitvoeren, hoe aanpassen zodat de proefpersonen er zo weinig
mogelijk traumatische gevolgen van dragen?
o Bv. bij VR zorgen dat er geen mensenlevens verloren gaan (bv. tram laten remmen),
vooraf aan experiment persoonlijkheidstrekken e.d. nagaan om geschiktheid van
proefpersonen te bepalen (selectiecriteria – maar in hoeverre is het antwoord op het
dilemma dan onafhankelijk van bepaalde persoonlijkheidstrekken), debriefing voor
de proefpersonen na het experiment
• Belangrijk om dit soort moeilijke beslissingen niet alleen te nemen! Altijd je (multidisciplinair)
team aanspreken!
o Bv. bij onderzoek kan je de ethische commissie hiervoor consulteren
Gebaseerd op de powerpoints en lessen van Prof. Theuns 8
,Deontologie
Trolley-probleem als experiment
Illustratie: YouTube video
• Hoe bepaal je hoe ver je kan gaan in experimenten? Want als je enkel koetjes en kalfjes kan
onderzoeken, geraakt de psychologie ook niet verder.
• Heel belangrijk element in onderzoek (en eigenlijk in alles wat mensen en psychologen doen)
is een informed consent. Mensen moeten weten waaraan ze beginnen en hier toestemming
voor geven (geïnformeerde toestemming).
• Was er in dit onderzoek een informed consent? Neen, totaal niet. Je kon hen dit ook niet
helemaal vragen, want dan kom je in een situatie waar je veel goedkoper een vragenlijst kan
voorleggen. Experiment gaat namelijk niet veel verschillen geven, want ze weten dan al wat
er gaat gebeuren.
• Debriefing zeer goed en grondig doen (o.a. om aan mensen uit te leggen waarom je het
experiment op deze manier gedaan hebt, met misleiding)
• Als je mensen gaat betalen voor deelname aan onderzoek, brengt dat je soms ook in
moeilijke situaties (bv. kwetsbaarheidsvragenlijst niet correct invullen, want willen
vergoeding). Dus deelname moet gratis zijn, hoogstens kleine vergoeding.
• Normaal gezien moet er een opt-out aanwezig zijn bij experimenten, en moet de
proefpersoon er op elk moment voor kunnen kiezen het experiment stop te zetten. Dat was
in dit experiment niet het geval.
1.6 Deontologie en Ethiek
Ethiek: Grieks: èthos, gewoonte of zedelijke handeling of moraalwetenschap is een tak van de
filosofie die zich bezighoudt met de kritische bezinning over het juiste handelen.
Deontologie: Grieks: deon, “plicht,” en logos, “rede”.
Ethische stroming die uitgaat van absolute gedragsregels
die vaak worden gesteld als normen.
Gebaseerd op de powerpoints en lessen van Prof. Theuns 9
, Deontologie
Goed <--> fout?
Waarom “het goede doen”?
Voor jezelf?
Als je online opzoekt rond “het goede doen” wordt er vaak verwezen
naar wat er naar jou gaat terugkomen als je het goede doet -->
egoïstische component in “het goede doen”
1.7 Ethiek
“Goed” versus “kwaad”
Cultuur en religie: voorschriften en gedragsregels gebaseerd op mythes en gewoonten
• Boeddhisme: 5 voorschriften
• Christendom: 10 geboden
• Islam: Sharia
Regels rond goed doen meestal vrij universeel.
Eén fundamenteel groot verschil tussen de manieren waarop de godsdiensten deze gedragsregels
presenteren. De Sharia staat boven de regels (in landen waar deze nauw gevolgd wordt). Er worden
uitzonderingen gemaakt in functie van de godsdienst, gaan op sommige momenten de godsdienst
boven het algemeen goed plaatsen (bv. “jij zult niet doden, behalve als het is om de godsdienst te
verdedigen”).
Binnen Sharia soms meer ruimte voor eigen interpretatie van de ‘regels’. De voorschriften en
geboden zijn vrij absoluut (“jij zult niet doden”).
Belangrijk om als psycholoog stil te staan bij jouw eigen positie i.f.v. en t.o.v. religie en cultuur:
• Hoe ga jij om met mensen die een andere overtuiging hebben dan jijzelf?
• Kan je hier als psycholoog mee werken?
Gebaseerd op de powerpoints en lessen van Prof. Theuns 10
