INLEIDING TOT HET RECHT
DEEL 1: RECHTSFENOMEEN
HOOFDSTUK 1: CONCEPTEN VAN HET RECHT
AFDELING 1: HÉT RECHT BESTAAT NIET
1. WAT IS RECHT?
- Juridisering: Meer zaken juridisch worden vastgelegd om zo de staatsmacht te
legitimeren en daarmee te vergroten. Het recht wordt daardoor uniformer,
voorspelbaarder, centraler en meer gereguleerd.
- Niet altijd juridisering geweest: recht heeft zich in het verleden niet ingelaten met de
sociale ongelijkheid binnen de maatschappij
- Het recht greep vroeger vaak terug naar strenge lijfstraffen, nu ‘alternatieve’ vormen van
regulering: sensibiliseringscampagnes of werk- en leerstraffen
2. HET RECHT HEEFT VERSCHILLENDE GEDAANTES
- Recht heeft eigen geschiedenis die gekenmerkt wordt door opeenvolgende breuklijnen
tussen verschillende benaderingen(paradigma’s): in de geschiedenis veel denkkaders
aangenomen
- Bestudering ervan: rechtsgeschiedenis, rechtstheorie en rechtsfilosofie, die
interdisciplinair tewerk gaan
- Ook sterke geografische verschillen: rechtsvergelijking(bv. Belgisch en Amerikaans
contractrecht)
3. FORMEEL EN MATERIEEL RECHTSSYSTEEM
- Rechtssysteem(ook rechtsorde of rechtstelsel): geen eenduidig begrip, twee
verschillende betekenissen:
§ 1. Formeel rechtssysteem: rechtssysteem waarvan het geheel van de
rechtsnormen afkomstig is van één bepaalde gezagsstructuur, bv:
▪ Belgisch federale rechtssysteem
▪ Deelstatelijk rechtssysteem
▪ Europees rechtssysteem
5. BELGIË heeft ingewikkelde rechtsorde: gemaakt door samentreffen van vier
onderscheiden rechtsorden:
▪ Federale rechtsorde: geldt op volledig grondgebied België, geproduceerd door
federale organen
▪ Deelstatelijke wetgeving: geldt enkel in één bepaalde deelstaat, bv. Milieu,
onderwijs en cultuur
1
, ▪ Lokale normen: gemeente- en provinciereglementen, belang voor de algemene
rechtsorde eerder marginaal(minder belangrijk)
▪ Grensoverschrijdende normen: invloed internationaal recht sterk toegenomen, via
drie kanalen:
o De rechten van de mens, oorspronkelijk via EVRM
o Het Europese of communautaire recht
o Het internationaal privaat recht(IPR)
§ 2. Materieel rechtssysteem: men bestudeert op de eerste plaats de inhoud van het
systeem en niet de organen die het tot stand brengen
▪ In deze betekenis bestaat het Belgisch rechtssysteem uit federaal,
deelstatelijk, gemeentelijk en provinciaal als het Europees recht
▪ Basiskenmerken van dit systeem probeert men te verwoorden als: een
systematisch dan wel casuïstisch systeem en het inpassingsvermogen van
elke nieuwe regulering
Ten aanzien van een materieel rechtssysteem kan men een onderscheid maken:
o Casuïstisch (=conceptueel) opgebouwd rechtssysteem: ontbreken van algemene
codificaties van de rechtsnormen en is de motor van het rechtssysteem de
rechtspraak die case na case het rechtssysteem opbouwt: UITSPRAAK WEGE
ALGEMENE REGEL
▪ Bv. Common law (GB) van een casuïstisch opgebouwd rechtssysteem
▪ Gepaard met de bindende kracht van uitspraken van hogere rechters
t.a.v. lagere rechters (stare decisis) en met de mogelijkheid van,
‘dissenting opinion’ bij de uitspraak
o Doctrine gebonden rechtssystemen: bestaan van rechtsmodellen en -theorieën,
recht op voorhand ingedeeld: veel codificatie
Streng volgen van de bestaande wetten
▪ Oplossen van betwiste cases getoetst aan begrippenrecht/rechtstheorie
(Begriffsjurisprudenz)
▪ Oplossen vanuit opgebouwde rechtsdogmatiek
7. MEERGELAAGDHEID EN RECHTSMONISME
- Materieel rechtssysteem perspectief: Belgisch recht, ondanks meergelaagdheid, toch als
één geïntegreerd rechtstelsel ipv 4 (federaal, provinciaal, gemeentelijk en Europees
recht) moet worden beschouwd → rechtsmonisme
- Om dit te kunnen behouden, juridische technieken ontwikkeld voor eenheid te
scheppen:
a) Eén federaal Hof van Cassatie
b) Belgische rechtscolleges kunnen prejudiciële vraag stellen aan een ander
rechtscollege: hierdoor uniforme interpretatie gegarandeerd, drie gevallen waarin
prejudiciële vraag kan gesteld worden:
o Door alle rechtscolleges aan het Belgisch Grondwettelijk Hof, m.b.t. federale een
deelstatelijke formele wetten over de bevoegdheidsregeling en de toetsing aan
titel II Gw
o Aan het Hof van Justitie in Luxemburg = HOF VAN JUSTITIE VAN EUROPESE UNIE
voor de interpretatie van het communautaire recht (EU)
2
, o Aan het Benelux Gerechtshof m.b.t. de Benelux-eenvormige verdragen
c) Verplichting om de interne rechtsbescherming uit te putten vooraleer de controle te
kunnen vragen van een internationale instantie. Dit is geval bij Europees hof voor de
rechten van de mens
AFDELING 2: HET KLASSIEKE RECHT
§ 1. Een piramidaal en coherent systeem
8. DE OUDE VERSCHIJNINGSVORM VAN HET RECHT 17E – 1E HELFT 20E EEUW
- Napoleontische codificaties (‘Code civil’) typisch voorbeeld klassieke recht
- Logisch, hiërarchisch georganiseerd systeem = resultaat denkproces startend bij
eenvoudige, algemene principes => zo logisch mogelijk geordende rechtsregels
- Abstracte rechtsregel bouwsteen van klassieke recht: gebod, verbod + sanctie
- Formele benadering rechtsregel: het bevoegde orgaan dat de regel creëert en de te
volgen procedure waren determinerend voor het bindende karakter ervan
9. BASISREGELS
- 1e regel → ‘Gouden regel’: “doe anderen niet aan wat je niet wil dat anderen jou
aandoen”
o Basis van strafrechtelijke en niet-contractuele verhoudingen van het klassieke
recht
- 2 regel → geldig gesloten contracten moeten steeds worden nagekomen
e
o Bekend onder ‘pacta sunt servanda’
EEN PIRAMIDAAL, LOGISCH GEORDEND SYSTEEM
- Bovenstaande regels vormden logische deducties die steeds meer in detail worden uitgewerkt
- KR coherente en consistente structuur waarin rechtsregels piramidaal geordend
o Ademde eenheid en stabiliteit uit
o Verifieerbaar aantal regels die uitdrukking gaven aan een afdwingbaar en eenzijdig
geformuleerd gebod of verbod, dat finaal terugging op de soevereine natiestaat
o Natiestaat: resultaat van ‘sociaal contract’ dat gelijkwaardige burgers sloten om zich te
beschermen tegen onvoorspelbare gevaren van een ‘natuurtoestand’ waarin het recht
van de sterkste en de sluwste heerst
- KR eerste plaats burgers beschermen tegen medeburgers
o Wetgever: onveilige natuurtoestand in perken en aan banden leggen
o Wetgever negatieve voorstelling van macht
- Internationaal berustte rechtsorde op evenwicht tussen soevereine staten
- Intern: ideaal van de rechtsstaat → scheiding der machten, procedureel formalisme,
onafhankelijke rechters en ‘hiërarchie der rechtsnormen’
10. TAAK VAN DE RECHTER
- De wet is iets wat louter moet worden toegepast
o Rechter wet waardenvrij toepassen= procedureel formalisme
o Niet letten op gevolgen uitspraak
o “la bouche qui prononce les paroles de la loi” & “dura les, sed lex = de wet is
hard maar het is nu eenmaal de wet”
3
, o Toepassen van syllogisme: hij die door een fout schade heeft veroorzaakt, moet
de schade vergoeden
- Klassieke benadering is bevrijding van de burger van de willekeur rechter: wetgever
bepaalt spelregels, rechter past ze toe
o Deze formele rechtsbenadering heeft deur open gezet voor het naziregime
o Recht probeert vrijheid te creëren door vrijheid in te perken
11. RECHTSPOSITIVISTISCHE SCHOOL
- Centraal in de school van het rechtspositivisme staat het formele karakter van de
rechtsregel, dit vertaal zich in volgende aannames:
o De wil van de wetgever is de enige bron van het recht
o Enkel de regels die door de Staat volgens de geijkte procedures worden
uitgevaardigd zijn rechtsregel en dus is er buiten de Staat geen recht
o Recht is waardenvrije discipline: streven naar objectieve en louter beschrijvende
analyse van de wil van de wetgever, zoals die tot uiting komt in de wet
Scheiding tussen feit en norm, tussen Sein und Sollen (Sein = feiten, formele
benadering & Sollen = norm, loslaten van waarde, wat is en wat zou moeten
zijn)
o Regels en juridische instellingen staan los van het complexe maatschappelijk
gebeuren
o Rechtsregel in positivisme gekenmerkt door afdwingbaarheid, staat heeft
monopolie op geweld
o Taak van rechter marginaal; wet moet eenvoudigweg toegepast worden
o Vb: rechter/ rechterlijke macht mag de wet niet toetsen aan grondwet!
rechtspositivisme zegt dat de enige bron van recht de wil van de wetgever is en dat een
rechter louter de wet moet toepassen de rechter die niet mag toetsen aan GW is hier dus
een voorbeeld van
§ 2. Materieel en formeel recht
ORDENEN EN AFDWINGEN
- ‘Materieel recht’ (of subjectief recht): De juristen bedoelen dan dat de rechtsorde of de
maatschappij ordenend optreedt in het samenlevingsgebeuren; er worden maatregelen
voorgeschreven of verboden opgelegd, waarbij gepoogd wordt menselijke gedragingen
van allerlei slag in goede banen te leiden.
= deel van het recht die spelregels inhoudelijk bepaalt omtrent maatschappelijk gedrag
- ‘Formeel recht’ (of procesrecht= rechtshandhaving): De rechtsorde ordent in dit
onderdeel van het recht niet de maatschappelijke fenomenen als zodanig, maar bepaalt
hoe de in het materieel recht toegekende rechten kunnen worden afgedwongen.
Hetzelfde geldt voor een persoon die een diefstal heeft gepleegd: het formeel recht
bepaalt hoe een eventuele dader wordt opgespoord, hoe het onderzoek verloopt en hoe
en door wie de straffen worden opgelegd
o Formeel recht heeft ondersteunende functie
4
