SOCIOLOGIE
2. CULTUUR
2.1 INHOUD VAN HET GEORGANISEERD SAMENLEVEN: CULTUUR
2.1.1 INLEIDING
Cultuur = inhoud van het georganiseerde samenleven
- De wetenschappelijke analyse van cultuur → 1 van de aanzetten om sociaalwetenschappelijke
verklaringen los te maken van natuurwetenschappelijke verklaringen van menselijke patronen van
samenleven
- 1ste wetenschappelijke omschrijving van cultuur?
o Door Tylor (19e tot 20ste eeuw – antropoloog)
o Cultuur = “complexe geheel van kennis, geloofsovertuigingen, kunst, wetgeving, waarden en
normen, tradities en alle andere capaciteiten en gewoonten die door de mens als lid van een
samenleving verworven werden.”
o Bv mensen die in groep leven kleden, drukken zich uit, ontspannen zich op dezelfde wijze…
▪ Dit wordt veroorzaakt door gemeenschappelijke ideeën over hoe je dit moet en kan
doen => COLLECTIEVE gedragskeuzes
▪ Met deze stelling ging Tylor in tegen filosofen en theologen die primaat van
menselijke vrije wil aanvoerden
o Door te verwijzen naar ‘vrije wil’ beweert men dat mensen handelingen stellen die geen
oorzaak hebben
- Introductie van het cultuurbegrip maakte de weg vrij voor een wetenschappelijke studie van het
sociale leven
Verdere ontwikkeling van het begrip cultuur
➔ Deze ontwikkeling vond plaats in de context van het streven om het culturele af te bakenen tegenover
het biologische
- Kroeber (19e -20ste eeuw)
o Sfeer van het culturele wordt gekenmerkt door een accumulatie en niet door evolutie
o Evolutie was eerder een onderdeel van het biologische
▪ Onderdeel van een biologische evolutie is dat oude kenmerken worden ingeruild
voor nieuwe → leidt tot betere aanpassing van de soort
▪ Bv klimatologische omstandigheden dragen bij tot de biologische evolutie (bv
temperatuursverhoging zorgt voor vachtsverdunning bij dieren)
• <-> Bij een culturele accumulatie wordt er niets ingeruild of vervangen, de
omgeving wordt mee aangepast in plaats van enkel de genetische
kenmerken => de menselijke beschaving
o De mensen hebben iets meer dan dieren, volgens Kroeber is dit de taal
▪ <-> dieren hebben ook zekere communicatie maar een “taal” typisch menselijk
▪ Overdracht van taal gebeurt via leerprocessen, en is niet erfelijk
White (20ste eeuw)
, - Beweert dat een “symbool” hetzelfde belang heeft voor de studie van het culturele als een cel voor de
studie van het organische
- Fundamenteel verschil tussen mens en dier volgens White => is dat mensen symbolen gebruiken en
dieren niet
- Wat is er zo belangrijk aan het symbool?
o Eerst en vooral onderscheid tussen betekenis van symbool en de fysische dragen van een
symbool
▪ Bv vredesduif of witte duif met een olijftak in de bek?
• Fysische kenmerken van de drager = een duif maar de betekenis van het
symbool is vrede
▪ De betekenis van een symbool wordt door de mens aan een specifieke fysische
drager toegekend
o Bij symbolisch handelen reageren mensen op de fysische stimulus bv een vlag maar die
reactie berust niet op intrinsieke eigenschappen van de stimulus
▪ De respons wordt uitgelokt door de betekenis die aan de stimulus wordt gegeven
▪ Betekenis van christelijke kruisteken berust niet op de fysische drager (hout of ijzer)
maar betekenis is iets dat extern is aan de materiële drager
Feit dat een symbolisch teken niet kan worden afgeleid uit de fysische kenmerken dus de materie van de
symbooldrager heeft aantal gevolgen.
- → Symbool voegt betekenissen toe aan de materiële werkelijkheid waarin mensen leven
o Hierdoor ontstaan meerdere nieuwe symbolische werkelijkheden die boven op de materiële
werkelijkheid worden geplaatst
- Alfred Schütz
o De materiële wereld waarin we leven = dominante realiteit (paramount reality)
o Die paramount reality wordt doorgedrongen door andere realiteiten bv de wereld van de
dromen, fantasie, wetenschap, …
o Deze realiteiten doordringen de materiële werkelijkheid en zorgen dat de dimensies van
zuivermaterialisme versmelt met niet-materiële elementen
▪ Realiteit van dromen, fantasie, wetenschap worden door Schütz aangeduid als
eindige zinsgevingsdomeinen (finite provinces of meaning)
• Deze overstijgen de materiële wereld waarin het hier en nu van het
biologische overleven centraal staan → de communicatie tussen materiële
wereld en die zinsgevingsdomeinen gebeurt met behulp van symbolen
o Symbolen maken de verbinding tussen materiële en niet-materiële werkelijkheid
▪ Vandaar de noodzakelijkheid dat de betekenis van een symbool niet af te leiden is
uit de fysische kenmerken van de symbooldrager
Kluckhohn
- Bracht ook een bijdrage aan het begrip cultuur → volgens hem is het afhankelijk en van biologische
kenmerken eigen aan de menselijke soort en van de omgeving waarin mensen leven
o Cultuur = antwoord op de eisen die de fysische omgeving stelt om te overleven
o Cultuur volgt uit de reductie van de inbreng van instincten bij het vormen van het gedrag →
daarom maakt cultuur het niet mogelijk om exacte voorspellingen te maken over het
menselijke gedrag
o Cultuur geeft inzicht in de centrale tendens van variabel gedrag
Cultuur situeert zich binnen kader van de vraag in welke mate menselijk handelen door instincten gedreven
wordt. -> onderscheid te maken tussen open en gesloten instincten (Midgley)
,Gesloten instincten
- Leiden tot handelingspatronen die in elk detail genetisch bepaald zijn
o Dergelijke vorm van genetische programmering neemt de plaats in van een leerproces (het is
toch aangeboren dus waarom leren)
Open instinct
- De soort beschikt over algemene neigingen die enkel werken binnen een context waarin algemene
directieven aanwezig zijn
o Open instincten vormen de belangrijkste uitrusting van de hogere diersoorten
Cultuur?
Het organiseert het lichamelijk functioneren van de mens en geeft vorm aan ons menselijk handelen. Het
ontstaat als antwoord op de overlevingseisen die fysische omgevingen stellen aan menselijke samenlevingen.
Cultuur wordt via leerprocessen overgedragen en centraal hierbij staat het gebruik van symbolen en taal. En
cultuur wordt sterker gekenmerkt door accumulatie.
2.1.2 IS CULTUUR EEN SPECIFIEK MENSELIJKE EIGENSCHAP?
Wie een antropologische omschrijving hanteert van cultuur antwoord bevestigend op deze vraag.
Antropologische definitie van cultuur?
Cultuur is een specifieke menselijke eigenschap door het te beperken tot een kenmerk van menselijke
samenlevingen (Tylor) OF door sociale leerprocessen die de overdracht van gedrag mogelijk maken
onlosmakelijk te verbinden met specifiek menselijke capaciteiten, bv taal of menselijke capaciteit tot creëren
van externe opslagplaatsen van kennis en informatie in de vorm van symbolen.
Cultuur is een specifiek menselijk eigenschap.
o Deze stelling kan worden gestaafd door resultaten van experimenten waar er primaten of
antropoïde apen te leren communiceren.
o Hierbij werd er gebruik gemaakt van gebarentaal (gesproken taal is bij primaten uitgesloten,
want stembanden zijn onvoldoende ontwikkeld)
o Experimenten hebben aangetoond dat de primaten of de antropoïde apen door imitatie de
tekens door oefening konden begrijpen
▪ Nog geen evidentie dat ze die tekens echt als herkenbare gebarentaal kunnen
combineren of aanleren aan soortgenoten
Door deze studie heeft het onder sociologen de bereidheid doen toenemen om een meer inclusieve
omschrijving te doen van cultuur.
- De verdedigers van een inclusieve of ethologische definitie ontkennen dat enkel mensen over cultuur
beschikken
o Ethologische omschrijvingen stellen dat cultuur ontstaat wanneer gedragingen via sociale
leerprocessen worden overgedragen waardoor ze zich in een gemeenschap verspreiden en
overgaan van de ene op de andere generatie en daardoor een kenmerk van een
gemeenschap worden
Verschillende diersoorten kennen een cultuur en dragen via culturele transmissie gedrag over van de ene
generatie op de andere. Deze capaciteit is sterk ontwikkeld bij mensapen. Het gebruiken van een meer
, omvattende omschrijving van cultuur laat de ontwikkeling en empirische toetsing van hypotheses over de
determinanten van verschillen in culturele ontwikkeling tussen diersoorten toe.
Alle primaten kennen een culturele transmissie van gedrag. De cultuur van mensen verschilt kwalitatief en
kwantitatief van die van de chimpansee. → maar hoe moet dat kwantitatieve en kwalitatieve verschil verklaard
worden?
- Enkel de mens beschikt over gevorderde capaciteit tot het hanteren van symbolen bv taal, waardoor
andere vormen van overdracht mogelijk zijn
- Enkel de mens is in staat om kennis op te slaan in symbolen die fungeren als externe bronnen van
informatie zoals tekens, boeken, kunst,… waardoor culturele transmissie mogelijk wordt zonder
directe contacten tussen de groepsleden en bijgevolg meerdere generaties kan overspannen
2.1.3 SYMBOLEN, TEKENS EN TAAL
Bij een bespreking van cultuur staan de menselijke processen van taal en communicatie centraal. Cultuur = het
toekennen van betekenissen aan handelingen, fysische objecten enzv,…
Die betekenissen situeren zich niet op het individuele vlak maar worden gedeeld met andere mensen. Voordat
die betekenis gedeeld zou kunnen zijn moet die betekenis meegedeeld kunnen worden en dus is communicatie
nodig. Het communicatiemiddel waarmee mensen betekenissen delen en doorgeven is taal. Taal = geheel van
symbolen en tekens die op een oneindige manier verbonden kunnen worden.
Symbool? Hierbij bestaat er geen verband tussen die betekenis en de drager <-> bij tekens is er wel een
intrinsiek verband tussen het zelf en waar het voor staat
- De drager en de betekenis behoren tot dezelfde culturele context of zingevingsdomein
o X,y,z zijn tekens => ieder letterpaar is een teken voor een bepaalde klank
▪ Staan x,y,z voor iets anders dan worden het symbolen (bv wiskunde)
Bij de studie van de menselijke taal beperken we ons niet tot de verbale communicatie maar ook aandacht
voor non-verbale communicatie → bv wanneer we ons lichaam gebruiken om met anderen te communiceren
dan gebruiken we gebaren (gestures)
Vormen van non-verbale taal=
- Artefacts = objecten zoals juwelen die kenmerken van een individu uitdrukken
- Haptics = aanrakingen bv handdruk, …
- Chronemics = tijd die iemand praat, punctualiteit
- Proxemics = territoriumbepaling
- Kinesics = lichaamstaal, houding
Non-verbale communicatie is niet universeel maar gebonden aan een specifieke omgeving → gebaren die
hetzelfde lijken kunnen een helemaal andere betekenis hebben. (Bv gebarentaal van Italianen)
Belangrijkste communicatiekanaal = verbaal. Dit maakt het mogelijk om symbolen op een oneindige manier
met elkaar te verbinden. Elk woord is een symbool, een klank waaraan een betekenis werd toegekend.
Belang van verbale communicatie of taal?
- Taal maakt het mogelijk om menselijke ervaringen over te dragen, zodat deze bewaard kunnen worden
- Taal geeft mensen een sociaal en gedeeld verleden
o Herinneringen zouden individueel blijven en die kunnen dmv taal gedeeld worden
- Taal geeft mensen een sociaal en gedeelde toekomst
