Forensisch welzijnswerk
Les I (12/02): Inleiding
Voorbeelden van welzijnswerk:
• Slachtofferhulp, vluchthuizen (vrouwen die door huiselijk geweld moeten vluchten), OCMW
(openbaar centrum voor maatschappelijk werk: leeflonen, psychosociale begeleiding, werk,
…), psychosociale dienst gevangenis, CAW (centrum voor algemeen welzijnswerk: onthaal
voor algemene vragen), schuldbemiddeling, …
= Het helpt mensen die op een of andere manier moeite hebben met drempels die ze tegen komen in
het leven (uitsluiting, onderwijs, armoede, verwerking psychosociale problemen), is
gemeenschappelijke noemer.
Wat betekent forensisch?
= Medisch (vb. forensische geneesheer: werkt voor het gerecht => TRV), strafrecht, sporenonderzoek,
het medische en juridische komen samen, criminaliteit, …
De notie forensisch welzijnswerk
De term forensisch verwijst naar activiteiten die worden uitgevoerd “in het kader van het strafrecht”,
bijvoorbeeld forensische psychiatrie (TRV of risicotaxatie), forensische geneeskunde (sporenonderzoek
op lichamen waarvan vermoed wordt met misdrijf om het leven gebracht => vb. wurging), …
à Maar ook als bijvoeglijk naamwoord gebruikt: “in het kader van het strafrecht”
Welzijnswerk verwijst naar een ‘welzijnsgerichte’ hulp- en dienstverlening, maar ook ruimer zoals
vorming (vb. agressietraining, drugshulpverlening, vorming rond herstel) en begeleiding.
à Het is een ruime term die verwijst naar hulp, dienstverlening, vorming en begeleiding die
welzijnsgericht is om mensen een beter leven te geven.
• Hulp- en dienstverlening: vb. OCMW, schuldbemiddeling, huisvesting, …
• Vorming: vb. het geven van cursussen en opleidingen
• Begeleiding: vb. contact zoeken met familieleden, psychologische begeleiding, …
De term “forensisch welzijnswerk” werd geïntroduceerd in 1980 door Panopticon, tijdschrift voor
Strafrecht, Criminologie en Forensisch Welzijnswerk. De term bestaat dus nog niet zo lang, een woord
dat geplakt is geweest op een praktijk waarvoor men nog geen naam had. Panopticon zegt dat a.d.h.v.
justitiële interventies men aan het welzijn van mensen kan werken.
1
,+ Edito: “Welzijnswerk koppelen aan het forensische (…) zou in zoverre aanleiding kunnen geven tot
misverstanden, dat men ten onrechte in deze uitdrukking een aprioristische stellingname zou lezen omtrent de
mogelijkheid om middels justitiële interventie bij te dragen tot een groter individueel of collectief welzijn. Men kan
echter niet ontkennen dat velen pretenderen middels of aan de rand van het strafrechtsysteem aan het welzijn van
individuen of groepen te werken.”
= De auteurs wezen op de voorzichtigheid waarmee de term gehanteerd moest worden. Welzijnswerk
koppelen aan strafrecht kan zorgen voor een misinterpretatie en zij stellen dat men in gedachten moet
houden dat de relatie tussen strafrecht en welzijn(swerk) geen evidente relatie is. Welzijnswerk en
strafrecht hebben immers andere doelstellingen. Het strafrecht beoogt te normeren, te controleren
waar het welzijnswerk wil ontplooien en emanciperen.
Met citaat willen ze duidelijk maken dat ze een naam nodig hadden voor al die initiatieven die ontstaan,
men gaat werken in kader van het strafrecht maar tegelijkertijd wordt ook aan het welzijn gewerkt. Het
is geen simpele zaak, zij doen geen uitspraak over of je kan werken aan welzijn binnen het strafrecht.
Dit is het spanningsveld tussen het strafrecht en het welzijn of de hulpverlening en dit blijft tot vandaag
een moeilijke materie.
ð Wijst op het feit dat de relatie tussen strafrecht en welzijn(swerk) niet evident is!
Eerste vraag: is er wel ruimte voor de vragen naar welzijn en voor welzijnswerk?
= Ruimte wordt bepaald door perspectief/visie op criminaliteit en op de rol van het strafrecht in de
maatschappij. Die vraag wordt beïnvloed door:
A) Maatschappelijk klimaat
= Geeft weer hoe wij kijken op criminaliteit. Het maatschappelijk klimaat heeft impact op de wijze
waarop we naar problemen van criminaliteit en onveiligheid kijken. Het huidige is een punitief
strafklimaat met de roep om strenger en meer te straffen (cf. Garland, Wacquant, Boutelier, …)
• Zero tolerance: vb. drugs in Antwerpen
• Activering en nadruk op individuele verantwoordelijkheid
= Er wordt te vaak gedacht dat mensen zelf verantwoordelijk zijn voor hun problemen; “als je
je best doet dan geraak je uit die problemen”, “je verdient wat je gezaaid hebt”. Het antwoord
hierop is activering, harder laten werken, dit zie je bijvoorbeeld bij een leefloon. Vroeger was
dit een recht, vanaf jaren ’90 is het sterk onder voorwaarden, ze moeten het verdienen.
• Veiligheid als dominant thema omdat we in een maatschappij leven waarbij er niet veel
duidelijke handvaten zijn, vb. het wegvallen van instituten zoals de kerk en patronen zoals de
opvolging binnen de familie. Als mensen bang worden dan kijken ze naar de overheid om dat
op te lossen, als overheid moeten ze daders beheersen.
2
, Het maatschappelijk klimaat zorgt dus voor een bepaald perspectief op strafrecht. Twee belangrijke factoren
zijn enerzijds het normeren van de samenleving (wat is strafbaar en wat niet?) en anderzijds de conserverende
rol (beschermen van het dan prioritaire rechtsgoed). Beide impliceren dat strafrecht nooit volledig neutraal is
maar altijd afhankelijk is van de machthebbers van dat moment die bepaalde lijnen zullen trekken in het
strafrechtelijk beleid. In de geschiedenis van het welzijnswerk zien we ook bepaalde pendelbewegingen tussen
klassiek strafrecht en sociaal verweer. Bij een punitief beleid wordt er niet zoveel ingezet op welzijnswerk.
Actueel wordt er ook aandacht geschonken aan het ‘herstelrecht’ als zogenaamde derde weg tussen de
klassieke benadering en de rehabilitatieve benadering. (zie tekst “strafrecht en welzijn”)
B) Verschillende perspectieven op strafrecht
= Ontwikkelt zich door pendelbeweging tussen elementen van het klassieke strafrecht en het sociaal
verweer, want het strafrecht heeft verschillende visies hoe we moeten omgaan met mensen die feiten
plegen. Naast die twee wegen is er actueel ook aandacht voor herstelrecht als zogenaamde derde weg
tussen klassieke en rehabilitatieve benadering, deze is wel op retour. Het is een derde weg die ging
tussen mensen bestraffen maar dan op een alternatieve manier zoals onderhandelen.
Achtergrondtekst: Vander Laenen, F., Vander Beken, T. & Bouverne-De Bie, M. (2012). “Strafrecht
en welzijnswerk” in Handboek Forensisch welzijnswerk
De pendelbeweging gaat heen en weer tussen:
Klassiek strafrecht Sociaal verweer
• Daadgericht • Dadergericht
• Dader is autonoom en “kiest” voor • Dader is gedetermineerd, hetzij door
delinquentie (vrije keuze) “nature” (geboorte cf. Lombroso) of
• Straftoemeting: gebaseerd op ernst “nurture” (omgeving cf. Lacassagne) of
misdrijf (= straffen = daden) beiden
• Niet geïndividualiseerde ‘gelijke’ • Straftoemeting gericht op behandeling
behandeling, gericht op afschrikking achterliggend probleem
gezien de kosten hoger zijn dan de • Individualisering: resocialisatie dus
baten • Openheid voor welzijnswerk (vanuit
• Geen ruimte voor welzijnswerk welke opvatting?)
3
, Het klassiek strafrecht is rationeel, men maakt een keuze en kent het verschil tussen goed en kwaad.
Bij het plegen van feiten hebben ze bewust gekozen dus deze mensen zijn schuldig en die moeten
bestraft worden. Dit gebeurt door (1) vergelding, daarnaast zijn er ook nog andere strafdoelen zoals (2)
algemene preventie: als je iets fout doet dan is dit het gevolg. En (3) individuele preventie: mensen die
al feiten hebben gepleegd zijn al gestraft dus nu zullen ze het wel weten en gaan ze volgende keer een
andere keuze maken. Het is daadgericht en iedereen is gelijk voor de wet, we maken regels op en
kijken naar wat er gebeurd is, hierbij is het proportionaliteitsbeginsel belangrijk. Hier is geen ruimte
voor welzijnswerk want alles is duidelijk bepaald in strafwetboek.
Bij het sociaal verweer zijn mensen gedetermineerd, ze worden door andere factoren bepaald die
maken dat ze overgaan tot crimineel gedrag, buiten hun wil om. Ze worden gedwongen door deze
factoren, deze kunnen nature zijn (vb. genetisch) of nurture (vb. omgeving: slechte opvoeding). Die
maken wat je bent geworden en dat je feiten gaat plegen. Hierbij is het wel relevant waarom iemand
doet wat hij doet. We gaan de maatschappij beschermen tegen het abnormalen en krankzinnigen die
doordat ze vb. zijn opgegroeid in slechte buurt, crimineel gedrag stellen. Het strafwetboek is hier een
antwoord op. Deze stroming is dadergericht want men gaat kijken naar het individu, men gaan
individualiseren voor resocialisatie (terug in de maatschappij). Hier is wel een grote openheid voor
welzijnswerk.
Tweede vraag: als er ruimte is voor welzijnswerk, welke opvatting over welzijnswerk wordt er dan
gehanteerd?
A) Individueel of ook structureel maatschappelijk?
= Welzijnswerk kan problemen benoemen en benaderen vanuit individueel dan wel ook structureel
maatschappelijk perspectief.
• Individueel: criminaliteit als probleem van ‘afwijkende persoon’, kijken naar individueel
probleem en individuele begeleiding (vb. agressiebegeleiding)
• Structureel maatschappelijk: bekijken in ruimere context, men gaat kijken naar de structurele
problemen (gefrustreerd geraken door uitsluiting op maatschappelijk vlak zoals geen werk
vinden dan gaat welzijnswerk werkloosheid aanpakken). Het structurele probleem aanpakken
en kijken naar de grotere context. Het is dus een probleem van ‘ruimere maatschappelijke
ontwikkelingen’, bijvoorbeeld sociale uitsluiting, werkloosheid, …
= Vandaag zeer individueel
4
