Samenvatting psychologie
Hoofdstuk I: Psychologie als wetenschap
1. Kenmerken van wetenschap
• Domein
Elke wetenschap heeft een domein waarover ze kennis probeert te verwerven. Voor de psychologie is
dat de mens, zowel zijn innerlijke psyche als zijn gedragingen, maar ook zijn interactie met de context
waarin hij leefde en leeft. Elke psychologische stroming heeft een ander onderzoeksdomein (bv. de
behavioristen bestudeerden het observeerbare gedrag).
• Hypothesen en theorieën
Elke wetenschap steunt op hypothesen en theorieën. Een theorie is opgebouwd uit getoetste
stellingen en inzichten, bij voorkeur causale verbanden. Een hypothese is een wetenschappelijke
stelling die nog niet bewezen is. Ze kan eventueel als beginpunt dienen voor een theorie. Hypothesen
en theorieën hangen samen met een wetenschappelijk domein.
• Reductie
Strikt genomen is elke wetenschap een vereenvoudiging van de werkelijkheid. De kracht van de
wetenschap ligt in het isoleren van deelsystemen. Zo’n reductionistische verklaring laat vele factoren
buiten beschouwing. Eigenlijk faalt elke psychologische theorie, want we zullen het nooit 100% zeker
weten. (what’s it like to be a bat?)
• Intersubjectieve overeenstemming
Met intersubjectiviteit wordt bedoeld dat iets geldig of waar is voor een groep mensen onderling. De
diverse wereldgodsdiensten zijn in de eerste plaats een goed voorbeeld van intersubjectieve
overeenstemming. Maar het is niet omdat een groep mensen dit gelooft, iets daarom daadwerkelijk
bestaat. Wetenschap streeft naar intersubjectieve overeenstemming tussen diegenen die zich aan
wetenschappelijke spelregels houden. De wetenschappelijke geldigheid en betrouwbaarheid van
psychologische kennis is een relatief en geen absoluut begrip.
• Formulering
Wetenschappelijke kennis is zo ondubbelzinnig mogelijk geformuleerd. Daarvoor beschikt elke
wetenschap over een vaktaal, een eigen jargon. Het voordeel van dergelijke vaktermen is dat ze,
doordat ze precies omschreven zijn, een economische en efficiënte communicatie mogelijk maken,
toch als ze goed onderbouwd zijn.
• Voortgang
Elke wetenschap maakt onmiskenbaar een evolutie door. Een wetenschap die niet meer vooruitgaat,
is dood. Volgens Thomas Kuhn verloopt de ontwikkeling en evolutie van een wetenschap niet
homogeen: paradigma’s volgen elkaar op en de overgangen ertussen zijn vaak bruusk. Een paradigma
is een stelsel van met elkaar samenhangende wetenschappelijke visies, theorieën, begrippenkaders en
onderzoeksmethoden. Een paradigma is een referentiekader dat bepaalt welke de belangrijke vragen
zijn en hoe daarvoor een oplossing kan worden gevonden.
Los van het geldende paradigma evolueert elke wetenschap ook door een cyclische voortgang.
Vertrekkend bij concreet waargenomen feiten, komt een onderzoeker tot het formuleren van
algemeen geldende hypothesen. Die probeert hij vervolgens te toetsen. Als uit onderzoek blijkt dat
een hypothese klopt, kan die worden geïntegreerd in een theorie, waaruit dan weer nieuwe
onderzoeksvragen en hypothesen kunnen voortvloeien.
, • Kritisch
Alle wetenschappen, worden kritisch opgebouwd. Dit betekent dat men zich afvraagt of het
verzamelde feitenmateriaal niet gekleurd is door subjectieve vooronderstellingen en verwachtingen.
Omdat het onmogelijk is volkomen objectief te zijn, wordt het onderzoek aan een wetenschappelijk
forum voorgelegd. Het is pas als men tot een intersubjectieve overeenstemming komt, als
verschillende onderzoekers het eens zijn, dat de conclusies worden geaccepteerd binnen de
wetenschap.
• Mensbeeld & filosofisch gedachtegoed
Elke wetenschap impliceert een mens- en wereldbeeld. Deze visie is ofwel onderliggend bij het
formuleren van nieuw paradigma of vloeit als een onlosmakelijke conclusie voort uit de opgebouwde
theorieën. Het gedachtengoed weerspiegelt vaak de sfeer en de Zeitgeist van de periode en de
omstandigheden waarbinnen de wetenschap tot bloeit komt. Onderliggende mensbeelden kunnen we
indelen in organisch, mechanistisch en personalistisch.
• Het organisch mensbeeld ziet mensen als een geheel, waarbij de samenstellende elementen
elkaar beïnvloeden. Er is geen lineaire relatie tussen oorzaak en gevolg. Organismes zijn meer
dan de som van de delen. Bv. systeemdenken, gestaltepsycho.
• Een mechanistisch mensbeeld vergelijkt de mens met een machine, samengesteld ui
afzonderlijke delen met bepaalde eigenschappen. Entiteiten kunnen afzonderlijk bestuurd
worden. Het geheel is zowat de som van de delen. Gevolgen vloeien rechtstreeks voort uit
oorzaken (lineaire relatie). Bv. behaviorisme
• Een personalistisch mensbeeld omschrijft mensen in de eerste plaats als uniek, mensen zijn
scheppers van cultuur en geven zelf zin aan hun bestaan. De nadruk ligt op zingeving, waarden
en doelgericht handelen.
2. Situering tussen wetenschappen
Elke wetenschap valt te situeren tussen andere wetenschappen. Zo ook de psychologie.
Enerzijds heb je de wijsbegeerte of filosofie, samen met de formele wetenschappen. Daarnaast zijn er
de ervaringswetenschappen:
• Nomothetische wetenschappen: verklaren. Bv. natuurwetenschappen
• Ideografische wetenschappen: begrijpen. Bv. geschiedenis
Pyschologie bevindt zich tussen beide. Het behaviorisme helft over naar de nomothetische kant, zij wil
leerprincipes formuleren die algemeen geldig zijn. De humanistische psychologie daarentegen stelt
het accepteren van het unieke en specifieke van een persoon centraal. Begrijpen en verklaren sluiten
elkaar niet uit.
3. Methoden
De methodologie is de discipline die omschrijft aan welke spelregels moet worden voldaan om tot
betrouwbare wetenschappelijke kennis te komen. Zoals hierboven aangegeven bestaan er binnen de
psychologie verschillende wetenschapsvisies, daarbij horen dan ook telkens andere onderzoeksitems
en methodieken.
3.1 Mensenkennis
Duidelijk onderscheid tussen mensenkennis en wetenschappelijke psychologische kennis.
Mensenkennis is subjectief en waardegeladen, cultuurgebonden en niet noodzakelijk universeel. Het
is een probleem voor de psychologie dat wetenschappelijke kennis soms vervaarlijk dicht bij alledaagse
mensenkennis ligt, waardoor iedereen zich een onderlegd psycholoog kan voelen.
,3.2 Niet-psychometrische methoden
Niet-psychometrische methoden zijn een reeks methoden die geen strikte statistische of cijfermatige
onderbouw hebben.
• Observatie
In de psychologie zal men systematisch waarnemen en registeren. Een specifieke manier van
observeren is participerende observatie.
• Introspectie
Letterlijk: naar binnen kijken. Bij deze innerlijke zelfwaarneming kijkt de persoon naar de eigen
gedachten, gevoelens, verlangens, motieven en gedragingen. Onder andere voor een
psychoanalytische kuur is dit een noodzakelijke methodiek.
• Interview
Interviews kunnen meer of minder gestructureerd zijn. Wanneer het belangrijk is dat interview
vergeleken worden, is het beter dat ze gestructureerd zijn. Een speciale vorm is het intakegesprek: een
verkennend, oriënterend gesprek bij een eerste contact. Als er een vragenlijst is die van meerdere
personen wordt afgenomen, spreekt men van een enquête. Valkuilen bij interviews zijn het stellen van
suggestieve vragen en projectie.
• Anamnese of gevalsgeschiedenis
Een anamnese is de studie van de ontwikkeling van een bepaalde problematiek. Men tracht te
achterhalen welke gebeurtenissen in het verleden van invloed zijn geweest. Dit vertrekt vanuit het
perspectief van de cliënt/patiënt.
• Gevalstudie of casestudy
Een casestudy is een intensieve, kwalitatieve bestudering van één praktijkgeval. Deze methode maakt
gebruik van een ruime waaier aan andere methoden (medische gegevens, anamnese, vragenlijsten,
interviews…) Een gevalstudie is een waardevolle methode die diepgaande en zeer gedetailleerde
gegevens kan opleveren. Uitstekende voor het verkennen van een nieuw thema of onbekend terrein.
Kan worden ingelast als vooronderzoek voor een breder onderzoeksopzet. Nadeel: niet te
veralgemenen.
• Projectieve technieken
Met projectie wordt in de psychologie bedoeld dat een persoon eigen gedachten, emoties en motieven
toeschrijft aan iets of iemand buiten zichzelf. Hij doet dit zonder het zelf te onderkennen, dus
grotendeels of volledig onbewust. (bv. via een tekening) Projectietests maken gebruik van dit
mechanisme. (bv. een vlek, een vage foto, abstracte weergave) Bij deze testen is observatie, naast
interpretatie, van grote diagnostische waarde. (Bv. Rorschachtest, House-Tree-Person-test, Thematic
Apperception Test). Het levert echter wel geen betrouwbare, exacte data op. (Nonsens: grafologie,
handschriftanalyse: interbeoordelaarsbetrouwbaarheid)
3.3 Psychometrische methoden
Psychometrische methoden zijn statistisch en cijfermatig onderbouwd.
• Experiment
Een vorm van controleerbaar onderzoek is het uitvoeren van experimenten. De tak die zich hiermee
bezighoudt is de ‘experimentele psychologie’. In een experiment onderzoekt men de mogelijke
verbanden tussen variabelen. In een experiment zal de psycholoog de variabelen manipuleren. Hij zal
meten welke invloed de manipulatie van die variabele heeft op andere variabelen. De variabele die hij
manipuleert, is de onafhankelijke variabele (bv. alcohol), en diegene waarop die eventueel invloed
heeft, is de afhankelijke variabele (dat wat men probeert te meten, bv. reactietijd). De methode die
erin bestaat om alle variabelen, op één na (bv wel/geen alcohol), constant te houden en de waarde
, van die ene factor te laten variëren, heet isolerende variatie. Dit is bijna onmogelijk in de psychologie
want er zijn 1000 factoren die invloed hebben op het gedrag van mensen. Verder gebruikt men ook
altijd een controlegroep. (bv met placebo)
Een laatste methodologische eis bij experimenten is dat het dubbelblind moet zijn: noch de
proefpersoon nog de onderzoekers mogen tijdens het experiment weten wie in de experimentele
groep zit en wie in de controlegroep zit. De toewijzing van de proefpersonen aan de groepen dient
‘gerandomiseerd’ te gebeuren (bij toeval).
• Correlationeel onderzoek
Vele variabelen in de psychologie zijn subjectvariabelen: ze zitten vast aan het subject. We gaan dan
aan de slag met correlationeel onderzoek. Daarbij manipuleren we geen variabelen, maar bestuderen
we bestaande relaties tussen verschillende variabelen. Wanneer er geen duidelijk verband is tussen
twee variabelen, is er geen correlatie (bv. tussen schoenmaat en IQ is er geen correlatie)
• Testen
Een test is een gestandaardiseerde meetprocedure. We komen tot een uitspraak over een persoon
door zijn ruwe scores op een test te vergelijken met die van vele anderen, een zogenaamde normgroep.
Een test moet voldoen aan 4 voorwaarden:
o Een test moet valide/geldig zijn: Hij moet meten wat hij beweert te meten.
o Een andere eis is betrouwbaarheid. Een test is betrouwbaar als hij – theoretisch – bij
herhaalde afname van eenzelfde persoon eenzelfde uitslag zou geven. Een test is
betrouwbaarder naargelang toevalsfactoren minder invloed hebben op de resultaten.
o Genormeerd: een test moet worden vergeleken met de scores die een grote groep
personen behaalde op diezelfde test: normgroep. (Daarvoor gebruikt men een
steekproef)
o Tenslotte is er ook de standaardisatie van een test. Een test is gestandaardiseerd als
de afname, het materiaal, het scoren etc. heel nauwkeurig zijn omschreven. Iedereen
moet op een identieke manier worden getest door verschillende personen.
4. Disciplines
De psychologie kent verschillende disciplines die elke een eigen domein bespelen:
• Ontwikkelingspsychologie
Focust op de ontwikkeling van kinderen. De levenslooppsychologie trekt dit door naar de volwassenen
en de ouderen.
• Persoonlijkheidspsychologie
Deze psychologie, of differentiële psychologie bestudeerd facetten als zelfbeeld, motivatie, agressie,
attitudes, karakter, temperament etc. Ze bedient zich van typologieën. Een typologie is een
classificatiesysteem van individuen volgens bepaalde criteria. De typologie die momenteel het meest
in zwang is, is de Big Five. De analyse van massaal veel persoonlijkheidsgegevens leidde tot vijf
basiseigenschappen, elk met een positieve en negatieve pool:
o Open, intellectueel autonoom
o Consciëntieus, prestatiegericht, ordelijk, gewetensvol
o Extravert/introvert
o Aangenaam, meegaan, vriendelijk, inschikkelijk
o Emotioneel stabiel, kwetsbaar, zelfverzekerd
Dit zijn de grootste gemene delers van alle menselijke karaktereigenschappen.
