Hoofdstuk 9: de copernicaanse wending van Kant, een rationele ethiek en een nieuw
maatschappelijk model
Situering
De verlichting is de naam die gegeven wordt aan de 18e eeuw, de ‘eeuw van de rede’. De
term verwijst naar een culturele, intellectuele en politieke beweging die het moderne mens-
en wereldbeeld vormgaf waarmee Europa de wereld zou overheersen.
Vanuit filosofisch oogpunt zou je kunnen stellen dat de verlichting begon met het cogito,
ergo sum van Descartes en dat deze culmineerde in de filosofie van Kant. De wetenschap
had het gezag van de kerk ondermijnd en dat resulteerde een nieuw geloof, het geloof in de
macht van het verstand en de maakbaarheid van mens en samenleving. De beweging die al
ontstond in de renaissance, groeide verder uit tot een mensbeeld met de mens als een
autonoom handelend individu dat zijn lot zelf in handen neemt en de geheimen van de
natuur en mens ontrafelt om een betere maatschappij te bouwen, wars van ellende en
onrechtvaardigheid.
Op politiek vlak werd de absolute macht van de kerk en de koning aangeklaagd, en de
burgerij verscheen op het toneel en eiste haar deel van de macht op.
In dit hoofdstuk staan we stil bij de wijze waarop Kant op het vlak van de kennisleer de
sceptische conclusie van Hume heeft overwonnen, en bij 2 verschillende manieren waarop
de filosofie heeft getracht een rationele fundering te bekomen van het goede de
plichtenethiek van Kant en het utilitarisme van Bentham.
De copernicaanse wending van Kant
Met Kant bereikt de verlichting haar hoogtepunt. Hij studeerde wiskunde, wetenschappen
en filosofie en werd professor filosofie en natuurwetenschappen. In die rol, voldeed hij
perfect aan de archetype van een filosoof: stijf, verstrooid, weinig praktisch en soms wat
lachwekkend. Zijn punctualiteit was legendarisch. Kant was opgeleid binnen de
rationalistische traditie en ging aanvankelijk volledig op in die traditie, tot hij het werk van
Hume las, wat hem naar eigen zeggen deed ontwaken uit zijn ‘dogmatische sluimer’.
De confrontatie met de sceptische conclusies van Hume zette hem ertoe aan een geheel
nieuw filosofisch kader te scheppen waarin het verstand overeind bleef. Waar Descartes het
‘ik’ (het subject) als fundament van zijn filosofie had genomen, zet Hume het zelf buiten de
ervaring. Verder was hij als overtuigd christen erg gekant tegen de atheïstische conclusie. Hij
besefte dat Hume en punt had en zocht daarom een nieuwe fundering binnen de grenzen
van het menselijke verstand. Daarom moest er eerst onderzocht worden wat het verstand is
en wat zijn limieten zijn. En zo bouwt Kant in zijn kritiek op de zuivere rede aan een totaal
nieuwe kijk op ervaring en op onze verhouding tot de wereld. Kant was zich bewust van zijn
revolutionaire visie, want hij vergeleek die met de doorbraak die Copernicus had gemaakt op
het vlak van de astronomie.
We ervaren de wereld niet zoals hij op zich is, maar op een heel specifieke manier, ons
verstand geeft de wereld zelf vorm als ervarend instrument. We moeten met andere
woorden eerst en vooral begrijpen hoe het instrument waarmee we kennen zelf kleurt wat
we zien, in plaats van het instrument te beschouwen als een loutere reflectie. Kant slaat
hiermee de brug tussen rationalisme en empirisme. Met de empiristen beseft hij dat alles
begint bij ervaring, maar aan de rationalisten moet hij toegeven dat ervaring zonder denken
niets oplevert.
, De zuiveren rede en de copernicaanse wending
Het domein van de zuivere rede is het gebied van de ervaring n de wetenschappen. In dit
domein zijn de natuurwetten zeker en universeel. Binnen dit domein is er geen vrijheid,
want alles gebeurt er noodzakelijk. De centrale vraag die Kant zich stelt op vlak van de
zuivere rede, is de vraag hoe we kunnen kennen.
Kant is niet makkelijk te begrijpen vanwege het abstracte karakter van zijn benadering en de
heel specifieke terminologie die hij gebruikt. Een handige manier om toch te vatten waar het
bij Kant om gaat, is de metafoor van de gekleurde bril. -> Het roze is geen kenmerk van de
wereld, maar een kenmerk van de manier waarop wij de wereld zien.
Wel, zo stelt Kant, zo is het ook gesteld met onze waarneming en ervaring. Naast de
waargenomen ervaring (a posteriori synthetisch) en de zuivere deductieve ideeën (a priori
analytisch) van Hume, bestaat er volgens Kant nog een derde noodzakelijk domein van
categorieën waarzonder er geen ervaring mogelijk was. Hij noemde ze de vormen van de
waarneming en categorieën van het verstand. Deze concepten zijn niet uit de ervaring af te
leiden en zijn evenmin het gevolg van het uiteenrafelen van ideeën, maar je hebt ze wel
nodig om tot waarneming en kennis te komen.
De 2 vormen van de waarneming zijn ruimte en tijd. Ruimte en tijd zijn de a priori vormen
waarbinnen elke ervaring moet verschijnen opdat we zelfs maar kunnen spreken van een
waarneming. Met andere woorden, geen enkele waarneming bevindt zich buiten de ruimte
of de tijd.
Op het niveau van het verstand onderscheidt Kant 12 verschillende categorieën, waarmee
we in staat zijn de werkelijkheid te ordenen, zoals de begrippen substantie, eenheid en
oorzakelijkheid.
Nemen we even het begrip oorzakelijkheid apart. Hume had gezegd dat we nooit een
oorzaak ervaren en dat een oorzaak ook geen relatie is van ideeën. Kant stelt nu dat we niet
anders kunnen denken volgens het principe van oorzakelijkheid (donder en bliksem).
Ruimte, tijd en oorzakelijkheid zijn geen kenmerken van de werkelijkheid, maar kenmerken
die wij mensen aan de wereld opleggen. Deze vormen en categorieën behoren dus niet tot
de wereld, maar tot onze manier van kijken, tot onze bril.
Het punt is dat we die bril nooit kunnen afzetten. Kant maakt hier het onderscheid tussen de
wereld ‘op zich’, die hij noumenale wereld noemt, en de wereld ‘voor ons’, de fenomenale
wereld. Die fenomenale wereld kan gekend worden en wordt ook gekend door wetenschap,
logica =, wiskunde en ervaring. De noumenale wereld is onherkenbaar.
Je kan gen boom bedenken als je nog nooit een boom hebt waargenomen. Anderzijds kan je
die boom niet ‘zien’ als je geen begrip van ‘eenheid’ hebt waarmee je een geheel aan
verschijningen (kleuren, takken, bladeren) als ‘boom’ kunt identificeren.
Onze geest weerspiegelt de wereld niet zoals hij (op zich) is, maar enkel hoe hij zich aan ons
voortdoet. Na Kant zal de filosofie zich hiermee verder bezighouden.
Zo meent Schopenhauer dat het Ding-op-Zich wel kenbaar is, maar dan enkel op lichamelijk
vlak als de ‘Wil tot Leven’. Hegel zal het Ding-op-Zich begrijpen als een universeel
bewustzijn, de Absolute Geest, waarin alles verschijnt en waardoor alles gekend wordt. Nog
anderen zullen beweren dat er enkel een fenomenale wereld is of zullen alle metafysica
afzweren.
Het belangrijkste inzicht dan Kant ons bracht, is dat we de werkelijkheid niet kennen zoals ze
is, maar zoals ze verschijnt. Onze geest is geen passieve ontvanger van zintuiglijke indrukken,
maar is actief. De werkelijkheid daarbuiten conformeert zich aan het verstand dat die
werkelijkheid ervaart!
