Hoorcollege aantekeningen & Samenvatting Fundamentele Rechten met alle Arresten uitgewerkt zoals uitgelegd in hoorcolleges en werkgroepen, Samen met extra informatie van de werkgroepopdrachten. In geel staan de belangrijkste stukken over de arresten
Samenvatting Ars Aequi Handboeken - Hoofdstukken grondrechten - Grondrechten
Tentamen staatsrecht 3 tweede kans 30 januari 2024
Staatsrecht 3 samenvatting, tentamenvragen en antwoorden, oefenvragen
Alles voor dit studieboek (28)
Geschreven voor
Universiteit van Amsterdam (UvA)
Rechtsgeleerdheid
Fundamentele Rechten (3011FRX0VY)
Alle documenten voor dit vak (44)
2
beoordelingen
Door: noaduijn • 3 jaar geleden
Door: meltemacer1 • 3 jaar geleden
Verkoper
Volgen
KimGeverding1
Ontvangen beoordelingen
Voorbeeld van de inhoud
Fundamentele rechten
Hoofdstukken grondrechten – ars aequi libri
Hoofdstuk 1 inleiding
Definitie grondrechten
Fundamentele rechtsnormen die de strekking hebben het individu persoonlijke
vrijheid en een menswaardig bestaan te verzekeren en die de handelingsvrijheid van
met name de overheid beperken.
(Klassieke vrijheidsrechten) Relatie tussen burger-overheid: zij perken de
handelingsvrijheid van de overheid in, de onthoudingsplicht van de overheid staat
voorop.
Verdragsbepalingen waarin klassieke grondrechten zijn vastgelegd, kunnen in
beginsel zonder nadere uitwerking in de nationale rechtsorde functioneren
Verdragsbepalingen waarin klassieke grondrechten zijn vastgelegd. zijn in
beginsel een ieder verbindend in de zin van art 94 Grondwet
Sociale grondrechten: bevat een zorgplicht van de overheid, die ook de
handelingsvrijheid van de overheid zou kunnen inperken.
Verdragsbepalingen waarin sociale grondrechten zijn vastgelegd kunnen
zonder nadere uitwerking in de nationale rechtsorde functioneren (indien zij
als een ieder verbindend zijn genoteerd)
Rechtsstaat pijlers
Pijler 1> ingrijpen van de overheid mag Alleen op grond van algemene regels
Pijler 2> scheiding der machten, verdeling van de overheidsmacht over verschillende
organen -checks and balances- (garantie vrijheid burger)
Pijler 3> onafhankelijke rechter (rechtsbescherming)
Pijler 4> bestaan van grondrechten (inhoudelijk, rechtszekerheid)
Mensenrechten
Rechten die ieder mens - van nature - toekomen of horen toe te komen (Synoniem
grondrechten)
Definities uit elkaar getrokken (sommige auteurs)
mensenrechten: natuur rechtelijke aanspraken die los staan van het positieve recht
(in het int recht)
grondrechten: maken deel uit van het geldende recht (in het nat. recht)
In dit boek> grondrechten zowel int. als nat.
Rechtsbronnen
1. Verdragen: IVBPR (internationaal verdrag in zaken burgerlijk en politieke
rechten) & IVESCR (internationaal verdrag inzake economische, sociale en
culturele rechten) & EVRM & ESH (Europees sociaal handvest). Ook HvEU
(handvest EU) Omdat dit zowel klassieke als sociale grondrechten bevat.
1
, 2. Jurisprudentie van int. rechtelijke organen (EHRM, HvJEU)
3. Nat. grondwet
4. Bepaalde grondrechten in nationale wetgeving bijvoorbeeld de wet
openbare manifestaties (WOM)
5. Jurisprudentie van nationale rechter
Nog een gezaghebbende tekst met doelstellingen: universele verklaring van de
Rechten van de Mens.
Toenemend belang
Redenen waarom grondrechten een steeds grotere rol innemen.
1. Groei van het aantal grondrechten en de reikwijdte (al bestaande) wordt
opgerekt
2. Geneigdheid om een beperking een steeds hogere eisen te stellen
3. Aan grondrechten wordt steeds vaker een werking In de relatie tussen
burgers onderling toegekend > horizontaal
4. Klassieke grondrechten worden niet meer slechts gezien als
onthoudingsplichten van de overheid. Omdat deze plichten gekoppeld kunnen
zijn aan positieve verplichtingen
5. Grotere rol van internationale stelsel van grondrechtsbescherming binnen de
nationale rechtsorde (ook binnen het EU recht zelf)
2
,Hoofdstuk 2 geschiedenis en achtergronden
Pas In de 17e en 18e eeuw ontwikkelt zich de idee dat het individu fundamentele
rechten tegen de overheid hoort te doen kunnen gelden (met name
contractstheorieën)
In Nederland pas In de 19e en 20e eeuw uitbreiding van het aantal grondwettelijk
vastgelegde grondrechten
Athene en de Griekse staatsleer
De idee van grondrechten is vreemd aan de inrichting van de stadstaat Omdat het
individu zijn waarden in belangrijke mate ontleent aan het gemeenschapsleven. Het
idee van vrijheid In de polis heerst en individuele rechten passen hier niet groep bij.
Perfectionistische staatsleer
Plato: De staat wordt bestuurd door filosoof-koningen. Zij leiden de krijgers en de
werkers. De staat heeft bij uitstek een opvoedende rol en de controle van de
overheid strekt zich over vrijwel alle aspecten van het individuele en
maatschappelijke leven, van partnerkeuze tot beeldende kunst.
De opvattingen van Plato staan haaks op het idee van fundamentele rechten
tegenover de staat omdat hij de overheid alle aspecten van het leven wil laten
controleren.
Aristoteles: Niet ieder mens heeft van nature dezelfde aanleg; vreemdelingen zijn in
de wieg gelegd voor slaaf en vrouwen hebben minder deel aan de rede dan
mannen.
Ongeveer in dezelfde periode komt in de opvattingen van de Stoïcijnen de morele
gelijkheid van ieder individu naar voren (volgens de Stoïcijnen neemt de gehele
menselijke gemeenschap deel aan de morele orde, die de basis vormt van een
universeel natuurrecht)
Epicusus: bestemming van de mens buiten het publiekelijk leven een dubbele.de
privésfeer biedt het individu de meest aangename situatie namelijk een situatie
Zonder pijn com a vrees in onrust (de staat is er voor veiligheid)
Christendom en middeleeuwen
Christelijke leer:
Enerzijds gaat ze ervan uit dat alle mensen geschapen zijn naar het evenbeeld van
God en in dat opzicht gelijkwaardig zijn (deze opvattingen over het belang van de
individuele ziel en beperkte macht overheid > opkomst van het mensenrechten idee
in Europa)
Anderzijds zien zij het gezag van de overheid als van God gegeven, waardoor
gehoorzaamheid van de onderdaan de eerste plicht is.
Er kwam een steeds meer nauwe verwevenheid tussen wereldlijk en kerkelijk gezag,
waardoor verkondigen van afwijkende geloofsopvattingen werd al snel als opruiing
gezien en kritiek op de overheid als ketterij.
Godsdienstige en politieke legitimiteit vallen grotendeels samen. In de christelijke
feodale orde is daarom geen plaats voor het idee van grondrechten.
3
,Thomas van Aquino: zijn christelijke-aristotelische natuurrechtsleer kan als een
verdediging van de middeleeuwse orde worden beschouwd. Het stelt wel grenzen
aan de overheidsmacht, de macht van de heerser is immers van God gegeven ten
behoeve van het algemeen welzijn. Grondrechten als individuele rechten tegen de
overheid zijn echter vreemd aan deze ‘Middeleeuwse orde’.
Achtergrond van de opkomst van de idee van grondrechten
Tussen de 13e en de 19e eeuw voltrekt zich in Europa een proces waarin de
christelijk-middeleeuwse ordening geleidelijk of schoksgewijs teloorgaat. 5
Oorzaken:
1. De Renaissance 15e - 16e eeuw
2. De Hervorming 16e eeuw
3. De Verlichting 17e - 18e eeuw
4. De centralisering van het gezag binnen de natiestaat 14 e tot 19e eeuw
5. De maatschappelijke en politieke opkomst van de burgerij 13e - 19e eeuw
De Renaissance: herontdekt de klassieke geschriften en daarmee ook het stoïcijnse,
niet christelijke natuurrecht. Onder invloed van het Humanisme, wordt de aandacht
meer dan voorheen gericht op het individu, zijn mogelijkheden en morele
zelfstandigheid. Traditionele dogma’s wordt ingeruild voor een mentaliteit waar
onderzoek een belangrijker plaats inneemt (natuurwetenschap)
De Hervorming: in de protestante leer wordt meer dan in het katholicisme de
persoonlijke relatie met God benadrukt. Dit is in belangrijke mate individueel van
aard. Een gevolg van de hervorming is dat de overheid zich in veel gebieden
geconfronteerd ziet met substantiële groepen met een afwijkende godsdienst.
De Verlichting: een belangrijk uitgangspunt van de Verlichting is dat de mens zich
aan zijn onmondigheid kan trachten te ontworstelen door gebruik te maken van zijn
verstandelijke en intellectuele vermogens
Natiestaat: het proces van staatsvorming gaat gepaard met centraliserings- en
uniformeringstendensen. In de plaats van de versnipperde en geschakelde feodale
machtsstructuur komt de nationale overheid, vorst alleen of vorst en parlement
samen.
De overheid neemt genoegen met een plaats binnen de bestaande orde; gaat ervan
uit zichzelf het recht te kunnen scheppen. Er is sprake van een vergroting van de
macht van de overheid.
Opkomst van de Burgerij: wordt als de derde stand gezien, naast de adel en de
geestelijkheid. Ieder is burger of kan het worden. Het idee van gelijkheid voor het
recht komt in de plaats van het idee van ‘standrechten’. Op economisch terrein
verlangt de burger niet alleen naar een goed geregelde bescherming van de
eigendom, maar ook een vrije sfeer waarin hij met andere burgers contractuele
relaties kan aangaan. De theorie van de individuele burger en zijn mogelijkheid
contractueel te binden zijn van belang voor de grondrechtenleer.
Contractstheorieen: hobbes en locke
Hobbes
4
, - Sprake van een modern wereld- en mensbeeld. Het individu reageert op
prikkels van de zinnen. Geleid door begeerte (cupido) en afgestoten door
afkeer (aversio), volgt het individu zijn eigenbelang.
- In een situatie zonder staat en overheid, een natuurtoestand, dan kan het niet
anders dan dat ieders streven naar bezit de aanleiding is voor talloze
conflicten (macht en eigendom)
- Het menselijk bestaan in de natuurtoestand is “solitary, poore, brutish and
short”
- Het individu bezit de rede, ratio> inzien hoe men de natuurtoestand te boven
kan komen. Individuen kunnen gezamenlijk besluiten: Door het gezamenlijke
besluit komt de overheid tot stand. In de eerste plaats dient de orde en
veiligheid gewaarborgd worden (dus geen conflicten).
- Vrijheden zijn van secundair belang.
Het idee van individuele grondrechten en een staatsvrije sfeer is dan ook vreemd
aan de conceptie van Hobbes. De overheid kan zeggen welke godsdienst je moet
volgen, dit omdat de vrijheid van godsdienst voor veel risico’s en conflicten kan
zorgen en burgeroorlogen met zich meebrengen.
Wanneer de overheid iemands leven bedreigt, mag het individu zich dus verdedigen,
maar hij valt daardoor wel terug In de natuurtoestand waarin het recht van de
sterkste geldt > hobbes heeft de staat op deze wijze
-Zonder op de religie gebaseerde vooronderstellingen- een legitimiteitsgrondslag in
het individu gegeven.
Locke
Gaat uit van individuen in een natuurtoestand. Verschil met hobbe: individu heeft in
die toestand onvervreemdbare natuurlijke rechten (stuk land onbeheerd, dan van
jou) Je mag in beginsel geen schade aan elkaars leven, vrijheid en eigendom
toebrengen.
Probleem: er zijn geen duidelijke regels, geen goede geschilbeslechting en
uitvoering en handhaving zijn vrije keuze> daarom gezamenlijk contract van
individuen daardoor een politieke gemeenschap
De overheid kan opgevat worden als een instelling van deze politieke gemeenschap
en heeft daarom als belangrijkste doel het waarborgen van de genoemde natuurlijke
rechten, die onvervreemdbaar zijn. Wetten kunnen ze preciseren.
Volgens Locke dient er sprake te zijn van godsdienstvrijheid.
Hij voert drie argumenten aan waarom er sprake dient te zijn van tolerantie:
1. Het zielenheil is van een individu, zijn eigen zaak; moet zelf zijn geloofsovertuiging
kiezen 2. Noodzakelijk voor vreedzaam samenleven (vanwege verschillende
geloven)
3. Er is geen objectieve kennis over geloof mogelijk, dus geen basis voor
paternalistisch optreden van de overheid, godsdienst behoort tot het privéleven en
daarom dient de overheid terughoudend op te treden.
Locke verdedigt geen volledig met het eigendom vergelijkbaar natuurlijk recht op
vrijheid van godsdienst.
5
,De individu krijgt van nature bepaalde rechten en daar is dus ook de overheid aan
gebonden. Deze rechten zijn niet alleen tegen de overheid te beschouwen. In de
natuurtoestand, gelden ze immers bij uitstek ten opzichte van andere individuen.
Na de staatsvorming, vormt de overheid de grootste bedreiging van deze rechten.
De onafhankelijkheidsverklaring van de VS begint met de volgende passage.
'We hold these truths to be self-evident, that all men are created equal, that they are
endowed by their Creator with certain inalienable rights; that among these are life,
liberty and the pursuit of happiness' > past bij ideeen locke
Positivering van grondrechten
Engeland
The Bill of rights: garandeert daadwerkelijk een aantal rechten van het parlement
tegen de koning (1689)
Habeas Corpus act (1679): beginsel dat er altijd een rechter over een
gevangenneming moet kunnen oordelen
Verenigde Staten
Amerikaanse onafhankelijkheidsverklaring 1776, de Britse koloniën maakten zich los
van het moederland.
Declaration of rights Virginia: recht op vrijheid, recht op eigendom, processuele
rechten en ook de persvrijheid vastgelegd
De Constitutie van de VS kent in eerste instantie geen grondrechten. Het is de
bedoeling van het federale stelsel de macht van de centrale overheid inperkt en een
waarborg vormt voor de individuele vrijheidsrechten. In 1791 “Bill of Rights” met tien
amendementen aan de constitutie toegevoegd.
Frankrijk
“Déclaration des droits de l’homme et du citoyen”. De verklaring was bedoeld om
aan de verloedering van de overheid voorgoed paal en perk te stellen. De
Déclaration is vooral bekend als vastlegging van de grondrechten.
Er is sprake van invloed van Rousseau, bij hem is er vrijwel geen ruimte voor
rechten van het individu tegenover de in vrijheid tot stand gekomen ‘volonté
générale’. De algemene wil is gericht op het algemene belang en niet op
privéaangelegenheden. Iedere burger zal dan ook de juistheid van de algemene wil
inzien.
In de loop der tijd wordt een steeds kleinere groep gezien als de ‘algemene wil’.
Tegenspraak hiervan wordt niet getolereerd. Men kan het machtsmisbruik niet aan
de kaak stellen voor de rechter (laat zwakte van grondrechten zien)
Déclaration des droits de l’homme et du citoyen Is deel van het geldend recht in
Frankrijk
Nederland: Zeven Provinciën en Bataafse Republiek
Naast het verhogen van de belastingen vormt ook het harde optreden van de
Inquisitie een belangrijke aanleiding tot een opstand en tot de Tachtigjarige Oorlog
(1568-1648).
In de overeenkomst tussen de gewesten Holland en Zeeland (1575) is opgenomen
dat Niemand voor zijn persoonlijke overtuiging vervolgd of gestraft mag worden.
6
,De Unie van Utrecht (1579), de overeenkomst tussen de opstandige Zeven
Provinciën bepaalt dat ieder door de gewestelijke overheid vrijgelaten dient te
worden in zijn persoonlijke overtuigging en dat vervolging louter om reden van geloof
is uitgesloten. (eerste vastlegging vrijheid van godsdienst, ook al wordt het
individu niet echt een afdwingbaar grondrecht toegekend en ziet de bepaling
evenmin op de vrijheid om het geloof in het openbaar te belijden)
De Unie van Utrecht (1579) legde een beperkt recht op vrijheid van godsdienst
vast
Oorzaken voor de relatief grote geestelijke vrijheid in de Republiek:
- Wrijving tussen de wereldlijke en kerkelijke overheid
- het feit dat de machtige regenten humanistisch waren geschoold en de beperkte
macht van de centrale overheid!!
Er zijn zowel praktische als principiële redenen voor de relatief grote vrijheid van
godsdienst en meningsuiting
Grondrechten worden in Nederland pas geformuleerd wanneer de patriotten met
behulp van Franse troepen de Republiek der Zeven Provinciën hebben
getransformeerd in een eenheidsstaat: de Bataafse Republiek (1795)!! in 1798 komt
de Staatsregeling van Bataafse Republiek tot stand, deze bevat een aantal
grondrechten en sociale grondrechten.
De Staatsregeling van de Bataafse Republiek (1798) kende een reeks van
grondrechten
Nederland: 1813 – heden
- Grondwet 1814: grondrechten spelen een bescheiden rol, slechts de vrijheid van
godsdienst is vastgelegd, De Grondwet van 1814 bevatte slechts een paar
grondrechten
- Grondwet 1815: onder druk van de Belgen wordt het petitierecht, het recht op
eigendom, onschendbaarheid van de woning en de vrijheid van drukpers
toegevoegd.
- Grondwet 1848: het recht op vergadering en vereniging, het briefgeheim en de
vrijheid van onderwijs maken hun opwachting.
- Grondwet 1917: algemeen mannenkiesrecht en financiële gelijkstelling van het
bijzonder lager onderwijs en het openbaar lager onderwijs (pacificatie, de heftige
tegenstellingen tussen stromingen worden opgelost)
- Grondwet 1922: algemeen vrouwenkiesrecht
- Grondwet 1983: grondrechten krijgen in de nieuwe Grondwet een vooraanstaande
positie. Het doodstrafverbod wordt vastgesteld, gelijkheidsbeginsel ook. Het aantal
vrijheidsrechten wordt uitgebreid. Eerbiediging van de persoonlijke levenssfeer wordt
opgenomen en een daarmee verbonden recht op lichamelijke integriteit. Enkele
reeds bestaande vrijheidsrechten worden aangevuld. Een aanzienlijke uitbreiding
vormt ook de opname van een reeks sociale grondrechten. Voorgaande wordt
eerder als een vorm van codificatie gezien, dan van modificatie
Verdragen
Internationalisering: Verenigde Naties
In de Duitse rechtsorde van voor 1933 waren wel grondrechten vastgelegd, maar
deze bleken net als ander positief recht niet bestand tegen de nationaalsocialistische
machtsovername.
7
, De bescherming van de mensenrechten werd gezien als een zaak van de
volkerengemeenschap als geheel en niet meer alleen van de nationale staten > Dit
zorgt voor het ontstaan van de Verenigde Naties.
De VN gaat uit van de universaliteit van grondrechten
De Universele Verklaring werd in 1948 aangenomen door de Algemene Vergadering
van de Verenigde Naties en somt een reeks van zowel klassieke rechten als sociale
rechten op. De Verklaring is geen bindend verdrag, wel heeft zij een zodanige status
dat een staat zich er moeilijk tegen uit kan spreken. Het onderdrukken van deze
rechten wordt als een gevaar voor de vrede gezien. De neiging van de VN om de
fundamentele rechten verdrag matig vast te leggen heeft geleid tot het verdrag
inzake burgerrechten en politieke rechten (IVBPR 1966) > klassieke grondrechten
en het verdrag inzake economische sociale en culturele rechten > sociale rechten.
Internationalisering: Europa
De leden van de Raad van Europa besloot om eigen verdragen te sluiten op het
gebied van mensenrechten. Het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens
1950, (EVRM) kan gezien worden als een statement tegenover toentertijd
communistische Oost-Europa.
Het EVRM benadrukt het belang van grondrechten tegenover de algemeen
belang
In de Universele verklaring van de rechten van de mens zijn zowel klassieke
als sociale grondrechten opgenomen
Twee verschillen tussen het EVRM en het IVBPR
- EVRM legt een nauwere verbinding tussen mensenrechten en democratie. Ervan
uitgaande dat in een democratie mensenrechten in beginsel een ruimere
bescherming toekomt, zal de Europese standaard over het algemeen hoger zijn dan
de wereldwijde standaard zoals in het IVBPR.
- EVRM heeft een internationale rechter in het leven geroepen die bindende
uitspraken kan doen over de interpretatie van bepalingen van het EVRM. Europees
Hof voor de Rechten van de Mens Het Europees Sociaal Handvest legt binnen de
Raad van Europa de sociale grondrechten vast.
De EU had eerst enkel aandacht voor een gemeenschappelijke markt zoals de 4
vrijheden. Wel sprak het Hof van Justitie over de grondrechten als bestandsdeel van
algemene rechtsbeginselen waarvan eerbiediging door het hof wordt verzekerd. Nu
heeft het EU een eigen handvest van grondrechten.
Supranationale rechten
Enerzijds maken mensenrechten deel uit van de nationale rechtsorde en organen
binnen een staat. Anderzijds zijn het verdrag normen waaraan de staten zelf
gebonden zijn waardoor deze lidstaten hun rechtsorde niet meer in alle opzichten
kunnen wijzigen. In de verdragen is het individu volkenrechtssubject, klassieke
grondrechten kunnen rechten toe aan individuen.
Klassieke en sociale grondrechten
8
Voordelen van het kopen van samenvattingen bij Stuvia op een rij:
√ Verzekerd van kwaliteit door reviews
Stuvia-klanten hebben meer dan 700.000 samenvattingen beoordeeld. Zo weet je zeker dat je de beste documenten koopt!
Snel en makkelijk kopen
Je betaalt supersnel en eenmalig met iDeal, Bancontact of creditcard voor de samenvatting. Zonder lidmaatschap.
Focus op de essentie
Samenvattingen worden geschreven voor en door anderen. Daarom zijn de samenvattingen altijd betrouwbaar en actueel. Zo kom je snel tot de kern!
Veelgestelde vragen
Wat krijg ik als ik dit document koop?
Je krijgt een PDF, die direct beschikbaar is na je aankoop. Het gekochte document is altijd, overal en oneindig toegankelijk via je profiel.
Tevredenheidsgarantie: hoe werkt dat?
Onze tevredenheidsgarantie zorgt ervoor dat je altijd een studiedocument vindt dat goed bij je past. Je vult een formulier in en onze klantenservice regelt de rest.
Van wie koop ik deze samenvatting?
Stuvia is een marktplaats, je koop dit document dus niet van ons, maar van verkoper KimGeverding1. Stuvia faciliteert de betaling aan de verkoper.
Zit ik meteen vast aan een abonnement?
Nee, je koopt alleen deze samenvatting voor €4,29. Je zit daarna nergens aan vast.
