Samenleving, feiten en problemen – 2020-2021
Inhoudsopgave
1. INLEIDING (LES 1) .................................................................................................................................... 4
1.1 DE ORDENING VAN DE SAMENLEVING ............................................................................................................ 4
1.2 CORONA EN DE WELVAARTSSTAAT ................................................................................................................ 4
1.2.1 Ongelijkheid en corona .................................................................................................................... 5
1.3 WERKLOOSHEID EN CORONA ....................................................................................................................... 5
1.4 MET VANDAAG GROTE UITDAGINGEN ............................................................................................................ 7
1.4.1 Armoede niet opgelost .................................................................................................................... 7
1.4.2 Ongelijkheid neemt in veel welvaartsstaten toe ............................................................................. 7
1.4.3 Structurele ondertewerkstelling van lager geschoolden ................................................................. 8
1.4.4 Groei en geluk gaan niet langer samen (DSWS hoofdstuk 3) .......................................................... 8
1.4.5 Grenzen aan groei ........................................................................................................................... 9
1.4.6 Wereldwijde ongelijkheden ............................................................................................................. 9
1.5 KENMERKEN VAN EEN WELVAARTSSTAAT ..................................................................................................... 10
1.5.1 Hoge materiële welvaart en levensstandaard............................................................................... 11
1.5.2 Optreden van de overheid gericht op effectieve waarborging van *sociale grondrechten .......... 12
1.5.3 Subsidiariteit.................................................................................................................................. 13
1.5.4 Parlemenaire democratie .............................................................................................................. 14
1.5.5 Welvaartsstaat is nationaal en internationaal .............................................................................. 14
1.5.6 De gelaagde welvaartsstaat .......................................................................................................... 15
1.5.7 De welvaartstaat verbindt vrijheid, gelijkheid en broederlijkheid (Franse revolutie) .................... 15
2. HISTORIEK EN EVOLUTIE VAN DE WELVAARTSSTAAT (LES 2) ................................................................. 16
2.1 LIBERAAL TIJDVAK (1800-1880): DE OORSPRONG ........................................................................................ 16
2.2 VOORBEREIDING (1880-1940) ................................................................................................................. 17
2.3 UITBOUW (1950-1970) ......................................................................................................................... 19
2.4 CRISIS EN HERORIËNTERING (1975-…) ........................................................................................................ 22
2.4.1 Post-industriële revolutie............................................................................................................... 22
2.4.2 Voorspelbaarheid van risico’s ........................................................................................................ 23
2.4.3 Individualisering ............................................................................................................................ 23
2.4.4 Toenemende zorgbehoeften.......................................................................................................... 23
2.4.5 Globalisering ................................................................................................................................. 24
2.4.6 Postmodernisme en het marktdenken .......................................................................................... 24
2.4.7 Crisis van uitvoering door de overheid .......................................................................................... 24
2.4.8 Grenzen aan de groei .................................................................................................................... 24
2.4.9 Politieke crisis ................................................................................................................................ 24
2.5 SAMENGEVAT: GROTE VERANDERINGEN SINDS 1970 ..................................................................................... 24
2.6 CORONA: CHANGEMAKER? ....................................................................................................................... 25
2.7 NIEUW SOCIAAL CONTRACT? ..................................................................................................................... 26
3. WELVAART, ECONOMISCHE GROEI EN LEVENSOMSTANDIGHEDEN (LES 3) ........................................... 27
3.1 HOE METEN WE ECONOMISCHE GROEI? ....................................................................................................... 27
3.2 ECONOMISCHE GROEI, INFLATIE EN KOOPKRACHT .......................................................................................... 31
4. DEMOGRAFIE (LES 4) ............................................................................................................................. 41
4.1 INLEIDING .............................................................................................................................................. 41
4.2 BEGRIPPEN ............................................................................................................................................ 41
4.3 DE TWEE GROTE DEMOGRAFISCHE TRANSITIES............................................................................................... 42
4.4 DE SOCIO-DEMOGRAFISCHE VERANDERINGEN ............................................................................................... 47
4.5 DE VEROUDERING EN DE TOEKOMST VAN DE WELVAARTSSTAAT ........................................................................ 48
5. ARBEIDSMARKT (LES 5) ......................................................................................................................... 53
1
, 5.1 BEGRIPPEN ............................................................................................................................................ 54
5.2 ARBEID EN WELVAARTSSTAAT .................................................................................................................... 54
5.3 VERANDERINGEN IN DE BEROEPSBEVOLKING ................................................................................................. 55
5.3.1 Salariëring van de beroepsbevolking ............................................................................................. 56
5.3.2 Tertiarisering van de beroepsbevolking ........................................................................................ 56
5.3.3 Polarisatie van de beroepsbevolking (recenter van aard) ............................................................. 57
5.3.4 Scholarisatie van de beroepsbevolking ......................................................................................... 60
5.3.5 Etatisering van de beroepsbevolking............................................................................................. 60
5.3.6 Feminisering van de beroepsbevolking ......................................................................................... 61
5.3.7 Verkleuring van de beroepsbevolking ........................................................................................... 61
5.4 VERANDERINGEN IN DE ARBEIDSDUUR ......................................................................................................... 62
5.5 NIET-ARBEID .......................................................................................................................................... 64
5.6 WERKLOOSHEID...................................................................................................................................... 65
5.7 ACTIEVE WELVAARTSSTAAT, ARMOEDE EN WERK ........................................................................................... 68
5.8 DE TOEKOMST VAN ARBEID ....................................................................................................................... 72
6. SOCIALE ORGANISATIE VAN DE WELVAARTSSTAAT – SERV ................................................................... 74
6.1. INTO ..................................................................................................................................................... 74
6.2. SOCIAAL OVERLEG ................................................................................................................................... 74
6.3. CASES ................................................................................................................................................... 80
6.4. CONCLUSIES EN DISCUSSIE......................................................................................................................... 82
7. DE SOCIALE ZEKERHEID ......................................................................................................................... 83
7.1. INSTRUMENTEN VAN SOCIAAL BELEID VOOR HET EFFECTUEREN VAN DE SOCIALE RECHTEN .............................................. 83
7.2. SOCIALE BESCHERMING .................................................................................................................................... 83
7.2.1. Sociale verzekering ............................................................................................................................ 83
= bescherming bij sociale risico's door ......................................................................................................... 83
7.2.2. Sociale bijstand (recentere datum maar wordt alsmaar groter) ....................................................... 90
7.2.3. Diensten ............................................................................................................................................. 93
7.3. GENEROSITEIT EN DOELMATIGHEID: HOE ADEQUAAT IS DE SOCIALE ZEKERHEID IN HET EFFECTUEREN VAN SOCIALE RECHTEN? 94
8. DE INKOMSTEN VAN DE WELVAARTSSTAAT (HFDST. 7 DSWS) .............................................................. 97
8.1. BEGRIPPEN .................................................................................................................................................... 99
8.2. INKOMSTEN DIE DE OVERHEID HEEFT................................................................................................................... 99
8.2.1. Inkomstenbelasting (personenbelasting) ........................................................................................ 103
Voor de man in de 1ste schijf wordt er niets belast, in de 2de schijf wordt er 9.780 euro belast aan 40% en
in de 3de schijf wordt er 6.610 belast aan 45% ......................................................................................... 105
8.2.2. Indirecte belastingen (kostprijsverhogende belastingen) ................................................................ 106
8.2.3. Sociale bijdragen.............................................................................................................................. 107
8.2.4. Belasting op vermogen .................................................................................................................... 107
8.3. WIJZE VAN HEFFINGEN NIET NEUTRAAL: WAAROM KIEZEN WE VOOR DE ENE BELASTING, GEVOLGEN HEBBEN EEN VERSCHIL
VOOR DE SAMENLEVING ........................................................................................................................................ 108
................................................................................................................................................................... 109
8.4. BEGROTING EN STAATSSCHULD ........................................................................................................................ 110
9. ARMOEDE, ONGELIJKHEID EN HERVERDELING (HFDST. 9 DSWS) ......................................................... 114
9.1. BEGRIPPEN EN METING .................................................................................................................................. 114
9.1.1. Inkomensverdeling en – ongelijkheid .............................................................................................. 115
9.1.2. Herverdeling ................................................................................................................................... 117
9.1.3. Armoede: waarom is deze niet gedaald?........................................................................................ 117
9.2. UITKOMSTEN EN EVOLUTIES ............................................................................................................................ 120
9.3. WAAROM IS DE ARMOEDE NIET GEDAALD? ........................................................................................................ 127
9.4. HERHALING ENKELE LES 8 ............................................................................................................................... 132
10. HET ARMOEDEVRAAGSTUK EN DE TRAGIEK VAN DE WELVAARTSSTAAT. COVID-19 ALS CHANGEMAKER?
..................................................................................................................................................................... 135
10.1. HET ARMOEDEVRAAGSTUK IN DE WELVAARTSSTAAT............................................................................................ 135
2
, 10.2. DE NAOORLOGSE ONDERBOUW VAN DE WELVAARTSSTAAT ................................................................................... 138
10.3. “ LES TRENTES PITEUSES” EN DE ONDERLIGGENDE TRANSFORMATIES ...................................................................... 138
1. Werk ................................................................................................................................................. 139
2. Evolutie van de lonen ........................................................................................................................ 140
3. Sociale zekerheid .............................................................................................................................. 141
10.4. DE TRAGIEK VAN DE ACTIEVE WELVAARTSSTAAT ................................................................................................. 143
De actieve welvaartstaat (tussenniveau piramide) .................................................................................... 143
“Armoede verminderen is mogelijk maar kost geld en banen“ (Sociaal en Cultureel Planbureau, 2020) ... 144
De tragiek van de actieve welvaartstaat .................................................................................................... 146
Hoe verder? ................................................................................................................................................ 147
10.5. KAN COVID-19 DE CHANGEMAKER WORDEN OM DAT NIEUWE SOCIALE CONTRACT TE MAKEN? BIEDT DIT CRISISMOMENT NU
EEN OPPORTUNITEIT VOOR ONZE VERNIEUWDE WS? .................................................................................................. 148
COVID-19, accelerator................................................................................................................................ 148
COVID-19, midden in nieuwe transformaties (even diepgaand als voorgaande transformaties) ............... 148
Europa: hoopvolle tekens! .......................................................................................................................... 148
België: nog wat tandjes bijsteken! ............................................................................................................. 149
11. VERPLICHTE SEMINARIE: IS ER NOG WERK VOOR LAAGGESCHOOLDEN IN BELGIË? ........................ 150
3
,Grote lijnen cursus
• De ordening van de samenleving en het ontstaan van de welvaartsstaat
• Huidige organisatie van de welvaartsstaat
• Uitkomsten en onopgeloste problemen
• Focus op de rijke westerse landen (België in het bijzonder: samenlevingsordening is vergelijkbaar met
die van Nederland, Duitsland, …)
• Europa speelt steeds meer een belangrijkere rol in onze samenlevingsordening
• Alle landen zijn gemodelleerd/gebouwd volgens dezelfde architectuur (dezelfde basisprincipes)
1. Inleiding (les 1)
1.1 De ordening van de samenleving
‘Welvaartstaat’ verwijst naar verschillende betekenissen:
o Sociale markteconomie/welfare capitalism/gemengde economie = de economie van rijke
democratieën, een sociale vrije markteconomie. Het is een sociaal gecorrigeerde kapitalistische
samenleving, door de overheid heel hard bijgestuurd. Bv. Minimumlonen. Het is een kapitalistische
samenleving.
o Welfare state/Estado del Biensestar = Welvaart verwijst niet alleen naar materiële rijkdom, maar ook
naar welzijn. State kan niet worden vertaald als staat, maar als toestand. Een samenleving die
probeert voor zoveel mogelijk mensen het welbevinden te creëren. Deze term is ontstaan na de 2de
wereldoorlog, omdat men tijdens de oorlog sprak over de warstate (oorlog winnen) → nu bouwen
aan de welfare state.
o Consumptiemaatschappij/overvloedmaatschappij = Hoge materiële welvaart die geconsumeerd
wordt. Dit kenmerk is heel belangrijk. De welvaartsstaat vinden we terug in landen waar een zeer
hoge materiële welvaart heerst en dus hoge consumptie is. Aangezien we zo rijk zijn, is het ook een
overvloed-maatschappij. De focus ligt op wat men kan bereiken met het niveau van welvaart →
consumptie, consumptie, consumptie
o Verzorgingsstaat/welzijnssamenleving/Welsyn Staat (Afrikaans) = Een samenleving waar we zorgen
voor elkaar, waarbij de overheid een belangrijke rol speelt. Staat in het begrip welvaarstaat mag men
niet verengen tot de sociale overheid. Staat verwijst naar een toestand van hoog materiële welvaart
voor zoveel mogelijk mensen. Verzorgingsstaat is de staat die zorgt voor de burgers bv.
Woonzorgcentra, werkloosheidsuitkeringen, …
o Sociale investeringsstaat/actieve welvaarstaat (recenter begrip). De sociale investeringsstaat: we
moeten niet alleen zorgen voor elkaar, maar we moeten investeren in burgers. Het onderwijs is een
heel belangrijk aspect van de investeringsstaat. De actieve welvaartstaat streeft naar volledige
tewerkstelling (= activeren van burgers!). Actieve welvaartsstaat activeert mensen om een actieve rol
op te nemen in de samenleving. Bv. Werklozen aanzetten om voor zichzelf te zorgen (empowerment).
o Welvaartsdemocratie = Het is een parlementaire democratie (democratische besluitvorming),
verwijst naar het gegeven dat de samenlevingsordening altijd gepaard gaat met democratie →
burgers hebben inspraak
1.2 Corona en de welvaartsstaat
4
,De centraliteit en het belang van gezondheidszorgen, systeem van werkloosheidsuitkeringen, … wordt nu met
de crisis heel manifest en duidelijk!
Zeer centraal geworden
Systeem gezondheidszorgen heeft enorm snel moeten schakelen vorig jaar om die toevloed van
coronapatiënten op te nemen (ook arme mensen er toegang tot hebben)
Alle mensen hebben toegang tot dezelfde goede zorgen en intensive care: er wordt geen verschil gemaakt met
mensen met een private verzekering of zonder deze
Economische groei: onze markt is met de lockdown bevroren en het is dankzij de overheid dat de samenleving
is verder blijven draaien!
Groei BBP: groei van 1,5-2% per jaar
Financiële crisis 2008 = grote depressie: negatieve groei toen
Corona: ongeziene economische verlies die zoveel groter is dan wat men toen noemde de grote depressie →
heeft enorme invloed op onze kapitalistische samenleving
De werking van de markt wordt ‘on hold gezet’
De instituties van die welvaartsstaat die ervoor gezorgd heeft dat onze samenleving blijft draaien.
1.2.1 Ongelijkheid en corona
Begin van de crisis zeiden sommigen dat corona de grote gelijkmaker zou zijn. In het verleden waren grote
pandemieën gelijkmakers zoals bv. De pest: de sterftecijfers waren enorm hoog en diegene die stierven
waren de armen en de rijken hadden de mogelijkheid om weg te vluchten naar ergens anders. CORONA IS
GEEN GELIJKMAKER, het vergroot ongelijkheden alleen maar.
▪ Links zitten de 10% armste gezinnen, rechts heb je de rijke gezinnen
▪ Blauwe lijn: werknemers getroffen door werkloosheid
▪ Orange lijn: getroffen zelfstandigen
▪ Wat je ziet is dat de armere mensen vaker getroffen worden dus de mensen met een lager
inkomen, lagere opleiding, tewerkgesteld in de horeca, …
▪ Bv. Prof heeft geen enkele impact van corona gehad
▪ Diegene die niet getroffen waren (aan de goede kant zaten), hebben massaal kunnen sparen!
= vergroting van de kloof ongelijkheden! Het probleem van ongelijkheid gaat (na de coronacrisis) het
probleem zeer sterk op de agenda verschijnen want de begroting is immens vergroot
• Artikel De Standaard 10/01/2021: tijdelijk werklozen die in de ochtend staat aan te schuiven bij de
ABVV om hun rechten te doen gelden van de werkloosheidsuitkering
1.3 Werkloosheid en corona
5
, Evolutie van tijdelijke werklozen: op een bepaald moment zaten we aan 1 miljoen mensen → op non-actief
gezet door de gezondheidsmaatregelen en het hoofd boven water hebben gehouden door de sociale
zekerheid (werkloosheidsuitkeringen, het overbruggingskrediet voor zelfstandigen, …)
*Welvaartsstaat stut de economie en de getroffen burgers en herinnert ons aan
tsstaat Sociaal Pact 1944
economie
troffen De droom dat kapitalistische groei en
sociale herverdeling zouden leiden tot
en betere leefomstandigheden voor
iedereen
rt ons aan
Het sociaal pact: doel = economische groei en sociale herverdeling, welvaart voor iedereen dankzij
inspanningen van de samenleving als collectiviteit.
*alle instituties die ervoor zorgen dat de groei van de welvaart bij zoveel mogelijk burgers te recht komen
We hebben zo’n groot gat gereden in onze begroting (door de rescue maatregelen) dat we daar nieuwe
inkomsten gaan moeten zoeken. bv. Koolstofbelasting = goed voor de begroting enerzijds en goed voor de
klimaatcrisis anderzijds. Dus corona kan een changemaker zijn zoals de oorlogen een changemaker waren
om de sociale welvaartsstaat te ontwikkelen.
… gaat over welvaart en verdeling door middel van:
▪ vrije markteconomie: vrij van ondernemen, kapitalisme (machine die welvaart creëert en
tegelijkertijd ongelijkheden voortbrengt bv. Zieke kan niet werken)
▪ met belangrijke sociale correcties (sociale zekerheid, arbeidsrecht, fiscaliteit,
gezondheidszorgen, onderwijs, kinderopvang, …): kapitalisme brengt ongelijkheden met zich
mee (zit in logica vrije markt), vandaar zijn en sociale correcties zodat die ongelijkheden
verminderen en er welvaart is voor zoveel mogelijk burgers bv. Pensioen, arbeidsrecht
(reguleren van werk bv. zondagsrust), werkloosheidsuitkering, …
▪ en wederzijdse afhankelijkheid tussen het sociale en het economische: méér dan sociale
correcties achteraf! Er is een wederzijdse afhankelijkheid tussen het sociale en het
economische. De markt is in belangrijke mate afhankelijk van die sociale correcties. Bv.
Zonder tijdelijke werkloosheid hadden alle bedrijven hun personeel moeten ontslagen en
zouden de capaciteiten en ervaringen van hen verloren zijn, zonder overbruggingsrecht voor
zelfstandigen hadden ze al lang moeten sluiten, zonder werkloosheidsuitkering hebben
mensen geen koopkracht om te investeren in de economie
▪ Het kapitalisme heeft de welvaartsstaat nodig en andersom!
▪ Factuur is geweldig groot en die is enkel te betalen als de markt erin slaagt om terug te
groeien en om meer welvaart te creëren
▪ Bv. Onderwijs: overheid investeert in onderwijs en dat is een belangrijk economisch goed
6
