Migratie en de multiculturele samenleving
Prof.Dr. P.P.Verhaege
2020 - 2021
INHOUDSTAFEL
Les 1: Introductie……………………………………………………………………...…………….…..4
Les 2: Migratiegeschiedenis van België en Europa…………………………...……….………….…4
I. Beknopte migratiegeschiedenis van België………………………………………....…….…4
- Interne migratie en emigratie: begin 20ste eeuw…………………..………….……4
- Zuid-Europese migratie……………………………………………………….………6
- Turkse en Marokkaanse migratie………………………………………….…………9
- Congolese (postkoloniale) migratie……………………..…………………....….…11
- Oost- en Centraal-Europese migratie……………………………………...………12
- Asielmigratie…………………………………………………………….……………13
II. De uitdaging van etniciteit en origine te meten……………………………………......……15
- Nationaliteit……………………………………………………………………...……15
- geboorteland………………………………………………………………………….16
- Zelfidentificatie………………………………………………………………….……16
- Bijkomende problemen…………………………………………………………...…16
III. De balans van meer dan 50 jaar migratiegeschiedenis……………………………...……17
IV. Leesvragen……………………………………………………………………………...…….18
Les 3: Oorzaken van migratie + gastcollege.………………………………………………...……..27
I. Initiatie van migratie……………………………..……………………………………...….…27
- Geografische theorieën.……………………………..………………………...……27
- Neoklassieke Macro theorie……………………..……………………....…….…... 28
- Neoklassieke Micro theorie……………………………..………………………..…28
- New economics of migration……………………..………………………………....29
- Duale arbeidsmarkt theorie……………………..……………………..………..…..31
- Wereldsysteemtheorie……………………..…………………………………....…..32
II. Verderzetting van migratie……………………………..…………………………..………..33
- Sociale netwerktheorieën……………………..…………………………...………..33
- Institutionele theorie……………………..…………………………………….…….34
- Theorie van cumulatieve causatie……………………..………………………...…35
III. Voorbeelden van kettingmigratie en cumulatieve causatie…………………………....….35
IV. Gastcollege Naima Charkaoui……………………………..…………………………….….35
V. Leesvragen……………………………..…………………………………..……………..…..37
Les 4: Klassieke theorieën van migratie……………………………………………………….……46
I. Klassieke assimilatietheorie……………………………. …………………………….…….46
II. Problemen met klassieke assimilatietheorie………………………………………...….... 51
III. Alternatieven voor klassieke assimilatietheorie……………………………………….......52
IV. Toekomstige theorieconstructies: gesegmenteerde assimilatie…………………………52
V. Gesegmenteerde assimilatietheorie: Europese samenlevingen…….…..……..……….54
VI. Etnische enclave economie…………………………….………….……………..…………55
VII. Leesvragen…………………………….…………………………….…………………..……56
Les 5: Theorie van discriminatie en interetnische relaties……………………………………....…60
I. Wat is discriminatie (niet)?……………………………………..……………………….……61
II. Hoe kunnen we discriminatie aantonen?…………………………………………….......…63
III. Hoe kunnen we discriminatie verklaren?……………………………………………………65
- Economische theorieën………………………………………………..……….…...65
- Sociale identiteitstheorie………………………………………………..………......66
- Sociaal-psychologische theorieën……………………………………………….…67
, - Impliciete attitude studies………………………………………………..……..…...67
IV. Hoe kunnen we discriminatie tegengaan?……………………………………………...…..68
- Interetnische contacttheorie……………………...………………..….………....…68
- Sensibiliserende en juridische praktijktesten………..……………………….……71
V. Leesvragen……………………………………..…………………………………………......71
Les 6: Het Europese zelfbeeld en haar koloniale geschiedenis……………………………...……79
I. Oriëntalisme en het culturele archief………..………………………………………….…...79
II. Het Europese zelfbeeld en etnische grenzen………..………………………………..……81
III. Dekolonialiseringsprocessen………..……………………………………..………….…….84
IV. Leesvragen……………………………………..…………………………………………......85
Les 7: Sociaal-economische posities van etnisch-culturele minderheden…………………...…104
I. Dualisering van de arbeidsmarkt………..………………………………………….......…104
II. Hoe kan deze etnostratificatie verklaard worden?………..……………………….....…..105
- Opleiding en taal…..……………………………………………………………..…105
- Sociale klasse dynamieken…………………………………..……….....………..107
- Discriminatie…..……………………………………………..………..……………107
- Sociaal kapitaal…..……………………………………………..……………….….107
- Gendernormen…..………………………………………..……..…………...…….108
- Organisatie van de economie…..…………………………...…………..………...109
III. Twee alternatieven………..…………………………………...…………………....………109
- Economische enclave theorie………..……………………………………………109
- Split labour market theorie………..…………………………………………....….110
IV. Split labour market theorie: Oost- en Midden-Europese arbeidsmigratie?………..…...112
V. Conclusie………..……………………………………………..……………………….……114
VI. Leesvragen………..……………………………………………..……………………..……114
Les 8: Religieuze praktijken in een multiculturele, seculiere samenleving………………..….…118
I. Onderzoek naar religieuze praktijken in Europa……………………………...……..……118
- Religiositeit van migranten…………………………………………...……………119
- Intergenerationele verschillen…………………………………………..…………121
II. Hoe kunnen we de Europese Islam stimuleren?……………………………....…………123
- Liberaal idee van staatssteun………………………………..………....…………123
- Scheiding kerk en staat……………………………...………….….………………125
- Actieve staatssteun in België……………………………...……….…………...…126
III. Wat zijn de problemen met het huidige beleid in België?………………..……...……….127
IV. Leesvragen………..……………………………………………..…………………….…….128
Les 9: Etnisch residentiële segregatie……………………………………………….………..……129
I. Residentiële segregatie…………………………………...……………………….……….129
II. Ruimtelijke segregatie als indicator voor integratie……………………...…….…..…….129
- Ecologische theorie van de Chicago School……………………...….……..……129
- Ruimtelijke assimilatietheorie……………………………………………………...130
- Etnische enclave theorie……………………………………………………….…..131
- ‘The Arrival City’ van Doug Sanders……………………...………..…….……….131
- Etnische homofilie theorie………………………………………………….………132
- Plaat stratificatietheorie…………………………………………………………....134
III. Hoe zien de residentiële segregatie patronen er uit?……………………...….………....135
IV. Zijn er getto’s in Europa?…………………………………………………………..……….139
- Getto’s………………………………………………………………….……….…...140
- Hyper Getto’s………………………………………………………….………........141
- Anti Getto’s………………………………………………………….……………....141
V. Leesvragen………………………………………………………….……………………….142
Les 10: Intra- en interetnische huwelijkspatronen…………………………………………...……133
I. Interetnische huwelijken: goede indicator van integratie……………………………..…146
II. Hoe kunnen we interetnische lokale huwelijken verklaren?……………………..………146
- Voorkeuren………………………………….………………………………………147
- Structurele ontmoetingsmogelijkheden…………………………………..………148
2
, - Derde partijen………………………………….……………………………..….….150
III. Zijn interetnische huwelijken werkelijk een goede indicator van integratie?.................151
IV. Intra-etnische immigratie huwelijken..………………………………….……………….…152
V. Interetnische immigratie huwelijken..…………….…………………….……………….…156
VI. Leesvragen………………………………………………………….…………………….…157
Les 11: Theorieën van integratie- en diversiteitsbeleid…………………………………….……164
I. Model van de unitaire, homogene natiestaat…………………………………….……....164
II. Model van multiculturalisme…………………………………….………………………….165
III. Culturalistisch model…………………………………….………………………………….167
IV. Model van superdiversiteit…………………………………………………………….……168
V. Leesvragen………………………………………………………….…………………….…172
Les 12: Intersectionaliteit – Op het kruispunt van kleur, gender en klasse………...……………173
I. Zwarte feminisme in de jaren ‘70-’80………………………………………………………173
II. LGBT-beweging in de jaren ‘70-’80……………………………………..…………………174
III. Diversiteitsdenken als tussenfase…………………………………………………………174
IV. Intersectionaliteit als paradigma………………………………………..………………….174
V. Verweven structuren van onderdrukking……………………………….…………………176
VI. Drie vormen van intersectionaliteit…………………………………………………………177
VII. White, male privilege…………………………………………………………………….… 177
VIII. Drie methodologische perspectieven op intersectionaliteit…………………..……….…178
IX. Leesvragen………………………………………………………….…………….…………180
3
, Les 1: Introductie en doelstellingen
Doel?
Inzicht verwerven in de uitdagingen, problemen en mogelijkheden die voortvloeien uit migratie
en diversiteit in onze samenleving.
Studiemateriaal
- Slides en hoorcolleges: voor iedere les op Canvas
- Leesvragen: voor iedere les op Canvas + reader met verplichte teksten op Canvas
- Nota’s van de lessen
- Aanbevolen literatuur: niet verplicht, maar om je te stimuleren (zie Canvas)
- Grafieken interpreteren? Voornamelijk de patronen weten. Exacte percentages niet,
maar wel de feiten en fenomenen die daarbij gepaard gaan.
bv. ‘Begin jaren ‘90 hadden 70% van de Turkse Belgen een emigratie-huwelijk en dat is
de afgelopen twee decennia sterk gedaald.’
Examen
- Schriftelijk examen met 4 of 5 open vragen - online, zonder pauze (via Lockdown Browser)
- slides en hoorcolleges zijn het belangrijkste → meeste punten op.
- De leesvragen zijn een basis (meestal aanbod gekomen in les, maar soms ook meer details).
- interactieve oefeningen tijdens de les: zie ‘vraag voor de student’.
- ! limiet op woordenaantal (inzicht > hoeveelheid kennis).
Vier niveaus van leren
- Reproductie – kennen
- Inzicht – verbanden kunnen leggen
- Toepassen – voorbeelden kunnen geven
- Evaluatie – Onderbouwd uw mening geven
Voorbeeld examenvraag
“Bespreek de centrale elementen van de interetnische contacttheorie. Geef vervolgens een
aantal concrete voorbeelden hoe het beleid deze interetnische contacten kan stimuleren? Met
welke voorwaarden, problemen en/of moeilijkheden moet het beleid rekening houden?”
Notities samenvatting
Tekst in schuin en vetgedrukt zijn de slides. De rest eigen notities.
Les 2: Migratiegeschiedenis van België en Europa
Overzicht
I. Beknopte migratiegeschiedenis van België
II. De uitdaging van etniciteit en origine te meten
III. De balans van meer dan 50 jaar migratiegeschiedenis
I. Beknopte migratiegeschiedenis van België
● Interne migratie en emigratie: begin 20ste eeuw
We beginnen met de interne migratie want meestal vindt internationale migratie eigenlijk zijn
oorsprong in een interne migratie bv. van platteland naar een stad en dan eventueel daarna het
land verlaten. Dat zien we dus ook in België begin 20e eeuw. En na die interne migratie, dus
4
,van platteland naar de stad, zien we dat er wordt gekozen om naar het buitenland te gaan: de
buurlanden, maar ook naar het beloofde land: Amerika.
19e en 20e eeuw:
Overgang van landbouw naar industriële samenleving
België wordt gekenmerkt door een overgang van een landbouw- naar industriële samenleving
(Daens-periode). Op het platteland was de landbouw wel nog steeds dominant maar op zijn
‘retour’. De enorme vlasnijverheid was minder belangrijk aan het worden (soort van teloorgang).
Tegelijkertijd was in de steden de industriële revolutie doorgebroken: al sinds begin van de 19e
eeuw, maar dan in volle snelheid vanaf 1850. In alle steden (Brussel, Gent, Antwerpen,
Charleroi en Luik) zie je de industriële bekkens doorbreken met veel meer werkgelegenheid.
Sterke bevolkingsgroei
Hierdoor zien we een sterke groei van het platteland naar de steden en steenkoolbekkens
trekken. Daarbij komt ook nog eens dat in de tweede helft van de 19e eeuw de mortaliteit bij
zuigelingen en kleuters enorm daalt, waardoor er dus ook een sterke bevolkingsgroei is.
Daarvoor lag de mortaliteit bij kleine kinderen en baby’s nog heel veel hoger.
- Door betere hygiëne en vaccinatiecampagnes, medicijnen zie je dat die mortaliteit bij
kinderen drastisch daalt vanaf het derde kwart van de 19e eeuw.
Interne migratie van noord naar zuid
Die toegenomen populatie moest ook economisch worden opgevangen en dat verklaart deels
die nood aan migratie. Eerst zien we een relatieve interne migratie van het (1) platteland naar
de stad, maar ook van (2) noord (Vlaanderen) naar zuid (Wallonië).
- Waarom weg uit Vlaanderen?: het landbouw platteland was nog gevestigd in Vlaanderen
(voornamelijk West- en Oost-Vlaanderen, de Kempen, Limburg). In het Zuiden had je de
grote steden, Charleroi en Luik, waar de grote steenkoolbekkens lagen.
- Fun fact: Vandaar dat er die interne migratie was en dat is ook een van redenen waarom
je nog veel nederlandstalige achternamen hoort in het zuidelijke deel van België, bv. ex-
politics Van Cauwenberghe. Dat is een restant van die interne migratie van de 19e eeuw.
Emigratie naar de Verenigde Staten
Die interne migratie was niet voldoende om de bevolkingsgroei en teloorgang van de
vlasnijverheid op te vangen daarom dat ook een aantal Belgen naar het buitenland vertrekken.
Het land bij uitstek was hierbij de Verenigde Staten. Wat we zien in eind 19e eeuw en begin 20e
eeuw een migratie naar de VS.
- Herkomst van Vlaanderen; voornamelijk Oost-, West-vlaanderen en Henegouwen. De
immigranten gebruikten vaak de zogenaamde ‘red star line’: schepen vanuit Antwerpen
naar de VS om de oversteek te maken.
- Bestemming waren vrij specifiek in de VS: meeste in NY, Philadelphia en van daaruit
meer verspreiden over het platteland.
- Was vaak ook tijdelijk: ⅓ van die migratie naar de VS was tijdelijk. Vaak ook
seizoensmigratie (bv. wanneer bloeiperiode van landbouw in de mid-west, omgekeerd
in de winter veel terugkeer). Dit wordt nog eens versterkt in de crisis (beurscrash) van
1929, zien we ook heel veel terugkeer.
- Kettingmigratie (een constante in de les): sociologische fenomeen dat een groep van
migranten uit specifieke regio beginnen te emigreren naar een specifieke plek ergens
anders (bv. Uit Nevelen naar mid-west).
→ Hoe ontstond dat?: vaak door brieven (stoefen), kranten die werden uitgegeven door
de migranten zelf en dat brengt nieuw migratie met zich mee. Dit is ook heel duidelijk bij
migratie naar de VS.
- Transplanted communities? sociologisch fenomeen dat alles dat je thuis bezit (familie-
relaties, sociale netwerken, hobbies,) ‘getransplanteerd’ worden bij de nieuwe
5
, bestemming. Natuurlijk zijn daar wel wat aanpassingen aan en komt dat meer en meer
los van de regio van herkomst.
→ Hier wordt een vraagteken geplaatst omdat we dat niet helemaal kunnen toeschrijven
op deze situatie. De Belgen waren met te weinig om echt zo een community uit de grond
te stampen in de VS. Maar in het gemeenschapsleven en media hebben ze wel een
duidelijke connectie kunnen opbouwen tussen elkaar.
→ paar vb: ‘Gazette van Detroit’, nieuwe stadplaatsen in de VS: ‘Charleroi’ en ‘Gent’.
⇒ Migratie is van alle tijden. Het is niet enkel migratie maar ook emigratie. Een aantal kenmerken
dat we terugzagen bij de immigraten begin 20e eeuw, gaan we ook terugzien bij de immigraten
binnen België
(mensen die naar
België komen).
Deel 1: Van Zuid-Europa naar Noord- en West-Europa
● Zuid-Europese migratie
Schets: Zuid-Europa is een lange tijd een regio geweest waarbij mensen vertrokken van Spanje,
Portugal, Italië, Griekenland naar Noord- en West-Europa. Maar sinds de jaren ‘90 zijn ze ook
een immigratie bestemming geworden, waarbij mensen van het zuidelijke deel van de wereld
naar Zuid-Europa komen (lees je ook in tekst C. Bade).
❖ Italiaanse migratie:
→ één van de belangrijkste migratie-herkomstlanden geweest.
Interbellum ‘20 - ’30
Deze start in het interbellum (tussen WOI en WOII). Vooral (1) politieke vluchtelingen, omwille
van het doorbraak van het fascisme in 1925 onder Mussolini, zorgt voor een politieke
migratiestroom van linkse intelligentsia, gesyndiceerde arbeiders of landbouwers die werkten in
(linkse) coöperatieven. Tegelijkertijd was er ook nog heel veel armoede, vooral in het Zuiden,
en dat bracht ook (2) economische immigratie met zich mee.
1946-1956: bilateraal akkoord met Italië
Na de 2e WO: Italië was bij de verliezende partijen met als gevolg heel veel ontreddering in
Italië, heel veel werkloosheid en economische ravage. Het grote aanbod van werklozen in Italië
en de nodige heropbouw in België zorgde voor een bilaterale economische migratieakkoord
tussen de beide landen. Dat is gestart in 1946 en behelsde de officiële aanwerving van
arbeidsmigratie voor steenkoolmijnen georganiseerd door de overheid.
→ de overheid ging eigenlijk op zoek met de steenkool bazen naar gastarbeiders,
migrantarbeiders in Italië om daar te komen werken.
- Waarom hadden wij tekort. De economie moest heropleven na de oorlog en de Belgen
zagen het eigenlijk niet meer zitten om in de zware steenkool industrie te werken, dus
deden we beroep op buitenlanders.
6
