LESNOTA’S INLEIDING TOT GENDER- EN DIVERSITEITSSTUDIES
De cursus 'Inleiding in gender- en diversiteitsstudies' geeft een inleidend overzicht van de
ontwikkelingen, debatten, concepten en theorieën binnen het interdisciplinaire domein van gender- en
diversiteitsstudies. Hierbij komen volgende modules aan bod:
1. Sleutelconcepten uit gender- en feministische theorie, geschiedenis van de
vrouwenbeweging, de ontwikkeling van genderstudies als academische discipline,
intersectionaliteit
2. Theoretisering en onderzoek mbt multiculturalisme, superdiversiteit, racisme en
discriminatie, post-colonial studies & post-colonial feminism
3. Queer & sexuality studies
4. Zorg en zorgethiek; werk en tijdsbesteding; gender & geweld
Naast algemene theoretische perspectieven belicht de cursus ook specifiek onderzoek binnen
bepaalde wetenschaps- en beleidsdomeinen. De colleges belichten verschillende auteurs, de
voornaamste theoretische concepten en debatten, zoals het gelijkheids- en differentiedenken, het
gender/sekse debat, het standpuntdenken, de invloed van het poststructuralisme en de relatie tussen
gender en andere vormen van differentiatie zoals etniciteit, klasse, seksuele identiteit,
levensbeschouwing, beperking en burgerschap.
Aan de hand van gastcolleges tijdens de les en academische lezingen (min.2) bijgewoond door de
studenten wordt verder geïllustreerd hoe inzichten uit gender- en diversiteitsstudies cruciaal zijn in
diverse domeinen van onderzoek en beleidsvorming.
1
,Inhoudsopgave
DEEL I: GENDER EN FEMINISTISCHE THEORIE ............................................................................. 10
SLEUTELCONCEPTEN EN HISTORIEK............................................................................................. 10
Inleiding: ontstaan en impact van vrouwen- en genderstudies ............................................. 10
Inleiding ............................................................................................................................... 10
Begrip gender.................................................................................................................. 10
Genderstudies ................................................................................................................. 11
Vrouwen – en genderstudies als academische discipline ............................................... 11
Vrouwenstudies ............................................................................................................... 13
Genderstudies: uitgangspunten ...................................................................................... 13
Genderstudies vandaag .................................................................................................. 13
Genderstudies onder vuur............................................................................................... 14
Vrouwen – en genderstudies in België ............................................................................ 14
Sleutelconcepten ....................................................................................................................... 14
Feminisme ........................................................................................................................... 14
Ontstaan .......................................................................................................................... 14
Betekenis?....................................................................................................................... 15
Waarom precies de 19de eeuw? ...................................................................................... 15
Meer dan streven naar gelijke rechten ............................................................................ 16
Van alle tijden? ................................................................................................................ 16
Van alle plaatsen? ........................................................................................................... 17
Thema’s in feministisch onderzoek ................................................................................. 17
Hoe de genderorde verklaren?........................................................................................ 18
Het onderscheid sekse en gender ....................................................................................... 18
Sekse versus gender ....................................................................................................... 18
Kenmerken van gender ................................................................................................... 18
Gender als sociale constructie ............................................................................... 18
Gender is hiërarchisch ............................................................................................ 20
Gelaagdheid van gender ........................................................................................ 20
Verklaringen? .......................................................................................................... 20
Gender is aangeleerd ............................................................................................. 21
Gender is performance ........................................................................................... 21
Sekse als constructie? ........................................................................................... 21
Sekse als constructie ...................................................................................................... 22
Dimensies van gender ..................................................................................................... 22
Patriarchaat of ‘seks/ gender – system’? ............................................................................ 23
2.3.1. Patriarchaat: van alle tijden? .............................................................................................. 24
STROMINGEN, GRONDLEGGERS EN THEMA’S ............................................................................. 24
Inleiding ....................................................................................................................................... 24
Voorlopers ........................................................................................................................... 24
Proto – feminisme ........................................................................................................... 25
Misogyn canon ................................................................................................................ 25
Van alle tijden? ................................................................................................................ 26
2
, Vroegfeminisme .............................................................................................................. 26
Humanistische filosofes .................................................................................................. 27
De verlichting: gelijkheid van geest? ............................................................................... 27
The man of reason… ....................................................................................................... 28
De verlichting: gelijkheid van geest? ............................................................................... 28
Paradoxale erfenis........................................................................................................... 29
Complementariteit en wetenschap ............................................................................. 29
Feministische mijlpaal ............................................................................................ 31
Het verschildenken van Josephine Butler................................................................... 31
Only paradoxes to offer? ............................................................................................ 31
Stromingen en thema’s ....................................................................................................... 32
Liberaal feminisme .......................................................................................................... 32
De Mills: liberaal pleidooi voor gelijkheid ............................................................... 32
De strijd voor stemrecht ......................................................................................... 33
Stemrecht en abolutionisme ................................................................................... 33
Na WOII: mensenrechten maar (nog) geen gelijkheid… ......................................... 33
Liberaal feminisme in de tweede golf ..................................................................... 34
Kritieken op feministisch liberalisme ...................................................................... 35
Marxistisch/ socialistisch feminisme ............................................................................... 35
Marxisme en feminisme? ........................................................................................ 36
Friedrich Engels: “De oorsprong van het gezin, de private eigendom en de staat”
37
Alexandra Kollontai: feminisme onder het communisme ....................................... 37
Een moeilijk huwelijk… ........................................................................................... 38
Actuele analyses en thema’s .................................................................................. 38
De Beauvoir: “de vrouw als ‘ander’ en differentiefeminisme” ......................................... 39
Een existentialistisch perspectief ........................................................................... 39
‘Lutter collectiviment, mais vivre individuellement’ ................................................ 40
Franse differentiefeminisme ............................................................................................ 40
Hélène Cixous ........................................................................................................ 41
Luce Irigaray ........................................................................................................... 41
Radicaal feminisme ......................................................................................................... 42
Patriarchaat als basis ............................................................................................. 42
3.2.5.2. Cultureel en libertair feminisme .................................................................................. 43
De ‘seks wars’: pornografie en prostitutie .............................................................. 43
Objectivering en geweld ......................................................................................... 43
Abortus en anticonceptie ................................................................................................ 44
Zorg en moederschap ..................................................................................................... 45
Tot besluit........................................................................................................................ 48
FEMINISME EN INTERSECTIONALITEIT .......................................................................................... 48
Feminisme en verschil – intersectionaliteit.............................................................................. 48
Inleiding ............................................................................................................................... 48
Wat is intersectionaliteit? .................................................................................................... 49
Context en achtergrond ...................................................................................................... 50
Voorlopers ........................................................................................................................... 50
Ain’t I a woman? ............................................................................................................. 50
The Combahee River Collective Statement .................................................................... 51
3
, Patricia Hill Collins: the matrix of domination ................................................................. 51
Intersectionele onzichtbaarheid en anti– discriminatiebeleid .............................................. 52
Crenshaw ........................................................................................................................ 52
Intersectionaliteit als kruispunt........................................................................................ 53
Intersectionele onzichtbaarheid ...................................................................................... 53
Intersectionele onzichtbaarheid en antidiscriminatiebeleid ............................................ 54
Intersectionaliteit: uitgangspunten ...................................................................................... 54
A. Complexe systemen van privilegiëren en onderdrukking.................................................... 54
B. Analyse van machtsdynamieken ......................................................................................... 55
C. Standpuntdenken en subjugated knowledge ...................................................................... 55
D. Coalitioneel – verwevenheid van deelstrijden...................................................................... 55
E. Activistisch en emancipatorisch .......................................................................................... 56
Impact op de feministische theorie - beweging .................................................................. 56
Beperkingen en kritiek ......................................................................................................... 56
DEEL II: RAS & RACISME, MULTICULTURALISME, SUPERDIVERSITEIT EN DISCRIMINATIE .. 57
RAS, RELIGIE EN ETNICITEIT – HISTSORIEK VAN RACISME(N) ................................................... 57
Ras en racisme ........................................................................................................................... 57
Inleiding: zijn er nog racisten? ............................................................................................. 57
Wat is racisme? Wat is ras? ................................................................................................ 58
Ras samengevat .............................................................................................................. 59
Historiek van ras en racisme ............................................................................................... 60
Voorlopers ....................................................................................................................... 60
Proto – racisme in de middeleeuwen .............................................................................. 60
1492: religie en menselijkheid. ........................................................................................ 61
De ambiguë erfenis van de Verlichting ............................................................................ 62
Sociaal darwinisme en eugenetica .................................................................................. 64
Nieuw racisme ................................................................................................................. 65
A. Racisme zonder ras ............................................................................................................. 65
B. Racisme zonder racisten ..................................................................................................... 66
C. Racisme zonder racisme ..................................................................................................... 67
Hoe moeten we racisme begrijpen? .................................................................................... 67
Conclusie ............................................................................................................................. 67
Q&A RACE AND GENDER .................................................................................................................. 68
MULTICULTURALISME, SUPERDIVERSITEIT EN DEKOLONISATIE ............................................. 68
Multiculturalisme, diversiteit en dekolonisatie ........................................................................ 68
Multiculturalisme ................................................................................................................. 68
Uitgangspunten en de multiculturele paradox .................................................................... 69
Kymicka’s model in “Multicultural Citizenship” (1995) .................................................... 70
Bescherming voor nationale minderheden ............................................................. 70
Bescherming voor immigranten ............................................................................. 71
De multiculturele paradox ............................................................................................... 71
4
, Feministische kritiek: “Is multiculturalism bad for women?” .......................................... 72
De dialogische benaderingen van Anne Phillips & Monique Deveaux ................................ 74
The retreat from multiculturalism ......................................................................................... 77
Is multiculturalisme dood? .................................................................................................. 77
Ondertussen in Vlaanderen ................................................................................................. 78
Van multiculturalisme naar happy diversity? ....................................................................... 78
Veretovec – superdiversity (2007) ................................................................................... 79
Diversiteit = depolitisering? ............................................................................................. 79
Case: Diversiteit in het hoger onderwijs .............................................................................. 80
“Happy diversity” ................................................................................................................. 80
Ambivalentie en contradicties in diversiteitsbeleidsdocumenten ................................... 80
Nieuwe stemmen: “decolonize the university” .................................................................... 81
Conclusie ............................................................................................................................. 81
DEEL III: QUEER STUDIES ................................................................................................................. 82
QUEER STUDIES ................................................................................................................................. 82
Inleiding Queer Studies ............................................................................................................. 82
Inleiding ............................................................................................................................... 82
Queer theorie................................................................................................................... 82
Foucault: macht, kennis en taal ........................................................................................... 83
Seksualiteit als discours .................................................................................................. 84
Sekse en seksualiteit ........................................................................................................... 84
Performativiteit van gender ............................................................................................. 85
Performing gender .......................................................................................................... 85
Sekse als constructie .......................................................................................................... 86
Een Westers model? ........................................................................................................... 86
Vijf seksen?.......................................................................................................................... 86
The Genderbread Person .................................................................................................... 87
Sekse............................................................................................................................... 87
Seksuele/ romantische aantrekking ................................................................................ 88
Genderidentiteit ............................................................................................................... 88
Genderexpressie ............................................................................................................. 88
Queer theory: uitgangspunten ............................................................................................. 88
Hetero versus homo? .......................................................................................................... 89
Queering kinderprogramma’s .............................................................................................. 90
Belangrijke concepten ......................................................................................................... 90
Holebi & trans op het kleine scherm ........................................................................................ 91
Theorie en overzicht van queer TV- studies ........................................................................ 91
Theorie ............................................................................................................................ 91
5
, Holebi en trans televisibiliteit in Vlaanderen ........................................................................ 93
Heteronormativiteit in Vlaamse TV .................................................................................. 93
Metronormativiteit ........................................................................................................... 94
Homonormativiteit ........................................................................................................... 94
Transnormativiteit ............................................................................................................ 95
Achter de schermen: visie van de makers ...................................................................... 95
Conclusies en reflecties .................................................................................................. 96
Holebi en trans in Vlaamse TV ................................................................................ 96
Queer analyse en TV in Vlaanderen ........................................................................ 96
Transgender................................................................................................................................ 97
Historisch overzicht: concepten en kaders ......................................................................... 97
Fenomeen transgender is niet nieuw .............................................................................. 97
20ste eeuw: ontstaan van transseksualiteit ...................................................................... 97
Pathologisering van transseksualiteit .............................................................................. 99
Diagnostische terminologie nu ........................................................................................ 99
Trans als illustratie van sociale constructies ................................................................. 100
1990’s: queer studies en gender studies ...................................................................... 101
Trans feminisme en trans studies ................................................................................. 101
Huidige visies .................................................................................................................... 101
Genderidentiteit ............................................................................................................. 101
Genderidentiteitsontwikkeling ....................................................................................... 102
Transgender? ................................................................................................................ 102
Genderidentiteit: nieuwe aandacht voor non– binariteit ............................................... 103
Taal en aantal .................................................................................................................... 103
Terminologie .................................................................................................................. 103
Juridische verankering....................................................................................................... 103
Geslachtregistratie of genderregistratie ........................................................................ 104
België? .......................................................................................................................... 104
Data uit het rijksregister ................................................................................................ 104
Effect ............................................................................................................................. 104
Europa: verandering geslachtsregistratie...................................................................... 105
Verandering voornaam en geslachtsregistratie ............................................................. 105
Non– discriminatie gender ............................................................................................ 105
Socio- politiek onderzoek .................................................................................................. 105
Gendernormen .............................................................................................................. 105
Onbekend maakt onbemind.......................................................................................... 106
Discriminatie, geweld en welzijn ................................................................................... 106
Risico- en beschermende factoren voor ontwikkelen van psychopathologie bij jongeren
met genderdysforie .................................................................................................................... 106
Sociale attitudes: sterk juridisch kader helpt, maar… .................................................. 106
Conclusie ........................................................................................................................... 107
Het belang van meten ................................................................................................... 107
DEEL IV: THEMA’S ............................................................................................................................ 107
Alledaags racisme en seksisme in het hoger onderwijs .................................................. 107
Context: het hoger onderwijs ............................................................................................ 107
6
, Voorgaand onderzoek ....................................................................................................... 108
Doelstellingen .................................................................................................................... 108
Racisme, seksisme en intersecties: gegenderd racisme .................................................. 108
De universiteit: een gegenderd en geracialiseerd instituut................................................ 109
Methodologie, sample en design ...................................................................................... 109
Sensitiviteit en positionaliteit ............................................................................................. 110
Interview topics ................................................................................................................. 110
Resultaten: 4 vormen/ verschijningen van alledaags sexisme en racisme ....................... 110
Rookgordijn van gelijkheid ........................................................................................ 110
Everyday cloning ....................................................................................................... 111
Patronization ............................................................................................................. 111
Paternalisme ............................................................................................................. 112
Conclusie ...................................................................................................................... 113
Diversiteitsbeleid in het hoger onderwijs ...................................................................... 114
Verwoed debat .......................................................................................................... 114
Het diversiteitsbeleid aan Vlaamse universiteiten ..................................................... 114
New public management en diversiteitsbeleid ......................................................... 115
Toegelicht: 4 thema’s .................................................................................................... 115
Window- dressing ..................................................................................................... 116
Positieve actie ........................................................................................................... 116
Gebrek aan intersectioneel perspectief .................................................................... 117
Familie-vriendelijk beleid........................................................................................... 117
10.13. Conclusie ............................................................................................................................. 118
Gender en geweld ................................................................................................................ 118
Inleiding ............................................................................................................................. 118
Gender- based violence (GBV) .......................................................................................... 119
Gender- based ‘violence against women’ ................................................................ 120
Prevalentie ................................................................................................................ 120
Verschillende vormen en sferen ................................................................................ 121
Geweld tegen vrouwen doorheen de geschiedenis.................................................. 121
Violence against women: controverse ...................................................................... 121
Gender gerelateerd geweld tegen mannen? ............................................................ 123
Partnergeweld ................................................................................................................... 123
“Domestic violence revolution” in VS ....................................................................... 123
Partnergeweld meten ................................................................................................ 124
Verschillende perspectieven ..................................................................................... 124
Family violence perspectief ...................................................................................... 124
Feministisch perspectief ........................................................................................... 125
Johnson’s typologie .................................................................................................. 126
Partnergeweld in kruispuntperspectief ..................................................................... 127
Partnergeweld als een vorm van gendergerelateerd geweld.................................... 128
Representatie in de media ................................................................................................. 128
Rol van sociale media ............................................................................................... 129
7
, Beleid en wetgeving .......................................................................................................... 129
Internationaal ............................................................................................................ 129
Nationaal ................................................................................................................... 130
Conclusie ........................................................................................................................... 131
Gender en wetenschap ....................................................................................................... 132
Androcentrische wetenschap ............................................................................................ 132
Seksisme in de wetenschap .............................................................................................. 132
Neuroseksisme? ................................................................................................................ 133
M/V verschillen in de hersenen?........................................................................................ 133
Feminisme en wetenschapskritiek .................................................................................... 133
Wat/ wie is wetenschap(per)? ........................................................................................... 134
Feministisch onderzoek? ................................................................................................... 134
Epistemologische posities ................................................................................................. 135
Context en reflexiviteit ....................................................................................................... 135
Sterke objectiviteit ......................................................................................................... 136
Een andere stem? ......................................................................................................... 136
Numbers, institutions, knowledge ................................................................................. 137
Is de universiteit genderneutraal? ............................................................................. 137
Gender bias?............................................................................................................. 138
Benoemingscommissies: de praktijk van de beoordeling ........................................ 138
Implicit bias ............................................................................................................... 138
Stereotype threat ...................................................................................................... 139
Hoe moeten we dit veranderen? ................................................................................... 139
Tot besluit: belang feministische wetenschapskritiek? ................................................. 139
8
,9
, DEEL I: GENDER EN FEMINISTISCHE THEORIE
SLEUTELCONCEPTEN EN HISTORIEK
Inleiding: ontstaan en impact van vrouwen- en genderstudies
Inleiding
Geen genderstudies zonder vrouwenstudies, geen vrouwenstudies zonder feminisme.
Gender
- Geen synoniem voor vrouwen;
- Gender is mannelijkheid én vrouwelijkheid als sociale constructie én het in vraag stellen van deze
categorieën. Het gaat over de sociale, culturele betekenissen die verbonden worden met
mannelijkheid en vrouwelijkheid en het kritisch benaderen ervan.
Feminisme
– Een vrouwenbeweging die te maken heeft met emancipatie van vrouwen; kritisch kijken naar
bestaande verhoudingen en nadenken over hoe deze veranderd kunnen worden.
– Streeft naar gelijke rechten, gelijke behandeling, gelijke kansen, diversiteit… van vrouwen t.o.v.
mannen.
Begrip gender
Is een vrij nieuw begrip. Voorheen gebruikte men begrip sekse (of geslacht), men was man of vrouw.
Jaren 60-70: sekse/geslacht versus gender = biologische versus socio-culturele verschillen tussen
mannen en vrouwen.
De idee is dat gender cultureel bepaald wordt, dat dit een variabel gegeven is en dat sekse dit niet is.
(Wat is het verschil tussen gender en sekse? Simpel gezegd: sekse zit tussen je benen
en gender tussen je oren. 'Sekse' verwijst naar een biologisch onderscheid in lichamen).
Maar er blijft discussie:
– Wat is biologie/cultuur? Hoe ver reikt dit? Voor deel aanleg omgevingsfactoren (voeding
bepaalt hoe groot je bent, spierontwikkeling wordt gestimuleerd door sport etc.). Het lichaam
is geen vaststaande biologische entiteit maar wordt gevormd door interactie met de omgeving.
– Alleen mannen en vrouwen? Niet iedereen voelt zich man of vrouw. Deze opdeling kan in
vraag gesteld worden.
– Er kwam meer erkenning voor andere vormen van diversiteit? Verschillen naargelang
religie, cultuur, sociale klasse enz.
Sekse werd geacht bepalend te zijn om zijn rol in de samenleving op te nemen. Via genderstudies wou
men dit doorbreken.
10
