Sociale psychologie (V. Hoorens)
Inhoudsopgave
0. INTRODUCTIE ............................................................................................................................................... 3
0.1. STUDIEGIDS ..................................................................................................................................................... 3
0.2. INLEIDING ....................................................................................................................................................... 5
0.3. UITDAGINGEN .................................................................................................................................................. 9
H1: METHODES VAN SOCIAALPSYCHOLOGISCH ONDERZOEK ......................................................................... 13
INLEIDING ............................................................................................................................................................ 13
1.1. OBSERVATIE .................................................................................................................................................. 13
1.2. ZELFBESCHRIJVINGEN....................................................................................................................................... 14
1.3. CORRELATIONEEL ONDERZOEK ........................................................................................................................... 18
1.4. HET EXPERIMENT ............................................................................................................................................ 20
1.5. DE EMPIRISCHE CIRKEL ..................................................................................................................................... 26
1.6. ONDERZOEKSDEMONSTRATIES .......................................................................................................................... 27
H2: DE PSYCHOLOGISCHE BETEKENIS VAN MACHT EN ONMACHT .................................................................. 31
INLEIDING ............................................................................................................................................................ 31
2.1. BEHEERSEN EN BEHEERST WORDEN: INSTRUMENTEEL LEREN – MACHT ALS MIDDEL ...................................................... 32
2.2. MACHT ALS MIDDEL EN DOEL-OP-ZICH – MACHT ALS DOEL ...................................................................................... 42
2.3. HET FIJNE VAN MACHT ..................................................................................................................................... 48
2.4. DE GEVOLGEN VAN ONMACHT ........................................................................................................................... 53
2.5. AUTOSOCIALE EN SOCIALE MACHT ALS COMMUNICERENDE VATEN ............................................................................ 63
2.6. MACHT EN ONMACHT IN HET “WARE LEVEN” ....................................................................................................... 64
H3: SOCIALE INVLOED .................................................................................................................................... 69
INLEIDING ............................................................................................................................................................ 69
3.1. INVLOED VAN DE AANWEZIGHEID VAN ANDEREN ................................................................................................... 70
3.2. IMPLICIETE SOCIALE INVLOED: MEERDERHEIDSINVLOED........................................................................................... 80
3.3. IMPLICIETE SOCIALE INVLOED: MINDERHEIDSINVLOED............................................................................................. 86
3.4. EXPLICIETE SOCIALE INVLOED: INWILLIGEN VAN VERZOEKEN ..................................................................................... 90
3.5. IMPLICIETE EN EXPLICIETE SOCIALE INVLOED: FUNDAMENTEEL VERSCHILLEND? .......................................................... 114
H6: AGRESSIEF GEDRAG ............................................................................................................................... 116
INLEIDING .......................................................................................................................................................... 116
6.1. HOE VALT AGRESSIEF GEDRAG TE BESTUDEREN? .................................................................................................. 120
6.2. FREUDIAANSE VISIE OP AGRESSIE...................................................................................................................... 124
6.3. DE FRUSTRATIE-AGRESSIEHYPOTHESE................................................................................................................ 126
6.4. PROVOCATIE EN AGRESSIE .............................................................................................................................. 129
6.5. AGRESSIE, MACHT EN ONMACHT ...................................................................................................................... 137
6.6. GENERAL AGGRESSION MODEL EN COMPUTERSPELLEN ........................................................................................ 140
H7: ALTRUÏSTISCH/PROSOCIAAL GEDRAG .................................................................................................... 149
INLEIDING .......................................................................................................................................................... 149
7.1. DEFINITIE VAN ALTRUÏSTISCH GEDRAG ............................................................................................................... 149
1
, 7.2. METHODOLOGIE VAN ONDERZOEK NAAR ALTRUÏSME ........................................................................................... 151
7.3. “ALTRUÏSTISCHE INTENTIE” EN BEOORDELING VAN GEDRAG................................................................................... 151
7.4. WAAROM HELPEN MENSEN? .......................................................................................................................... 153
H4: ATTITUDES ............................................................................................................................................. 169
INLEIDING .......................................................................................................................................................... 169
4.1. DE (VOORSPELLENDE WAARDE VAN) METINGEN VAN ATTITUDES ............................................................................ 172
4.2. DE VORMING VAN ATTITUDES.......................................................................................................................... 181
4.3. ATTITUDEVERANDERING VIA GEDRAGSVERANDERING ........................................................................................... 195
H5: STEREOTYPES ......................................................................................................................................... 210
INLEIDING .......................................................................................................................................................... 210
5.1. WAT ZIJN STEREOTYPES? ................................................................................................................................ 210
5.2. METING VAN STEREOTYPES ............................................................................................................................. 214
5.3. WAAR KOMEN STEREOTYPES VANDAAN? ........................................................................................................... 215
5.4. STEREOTYPES EN DE VERWERKING VAN INFORMATIE OVER PERSONEN...................................................................... 217
5.5. STEREOTYPES BEPALEN MEE HOE WE MENSEN BEOORDELEN .................................................................................. 223
5.6. STEREOTYPES BEPALEN MEE OVERT GEDRAG ....................................................................................................... 226
5.7. WANNEER BEÏNVLOEDEN STEREOTYPES INFORMATIEVERWERKING, OORDELEN EN GEDRAG? ........................................ 228
5.8. STEREOTYPES HOUDEN ZICHZELF IN STAND ......................................................................................................... 238
5.9. HOE KUNNEN STEREOTYPES VERANDEREN? ........................................................................................................ 244
H8: SOCIALE VERGELIJKING .......................................................................................................................... 246
INLEIDING .......................................................................................................................................................... 246
8.1. SOCIALE VERGELIJKINGSTHEORIE (FESTINGER) .................................................................................................... 246
8.2. KRITISCHE EVALUATIE VAN DE THEORIE VAN DE SOCIALE VERGELIJKING ..................................................................... 250
8.3. EEN REKBARE THEORIE? ................................................................................................................................. 258
2
,0. Introductie
0.1. Studiegids
• Situering in opleiding
o kennis van individueel gedrag geeft ook info over groepen en instituties
o basiskennis over organisaties en beïnvloeding van gedrag
o bouwsteen voor interdisciplinariteit (vb. bewustzijn dat vakjargon mogelijk niet bekend
is in andere disciplines, of dat hetzelfde woord ook een vakterm is maar iets anders
betekent)
o methodologische info: problematiek en nut van zelfbeschrijvingen (bv. bij covert
gedrag), focus op experiment
• Doelstellingen
o basisinzicht in determinanten van individueel (sociaal) gedrag
o kennis toepassen bij analyse van maatschappelijke vraagstukken
o inzicht in methodes van sociaalpsychologisch onderzoek (beperkingen en sterktes)
o implicaties voor inhoud en vorm
− beperkt aantal thema’s grondig bespreken (met evoluties obv onderzoek)
− ontwikkeling van onderzoekstradities
− nadruk op kennisverwerving (dus onderzoeken wel echt studeren!)
− niet noodzakelijk sluitende antwoorden
• Schriftelijk studiemateriaal
o slides met lampje op: studietips
− advies om theorieën te vergelijken, extra informatie, details over
hoe (gedetailleerd) je moet studeren
− Hoorens gaat ze niet altijd in het college vermelden, maar ze
staan altijd in de ppt op Toledo (allemaal verzameld achteraan)
− hoe studeer je onderzoeken en theorieën?
▪ onderzoeksvraag en/of hypothese
▪ welke methode (vb. experiment: wat gemeten, wat constant gehouden, wat
veranderd)
▪ resultaten en conclusies, daaruit adviezen kunnen afleiden
▪ kritische bedenkingen (indien gezien in de les)
▪ kunnen vergelijken met elkaar en met theorieën
▪ NIET: cijfergegevens vanbuiten blokken, studies met auteur en jaartal alleen
kunnen linken
− hoe studeer je theorieën?
▪ theorie als geheel uitleggen
▪ concepten binnen theorie uitleggen
▪ theorieën kunnen vergelijken met elkaar en met onderzoeken
▪ opbouw, toetsing en kritiek
▪ evalueren of een hypothese uit een bepaalde theorie volgt
o handboek
− bij voorkeur editie van 2018, want aanpassingen in vgl met 2016
− basis van het studeren!
3
,• Lesvorm en planning
o hoorcolleges: 2 x 2 uur / week
− structuur van, aanvullingen bij en voorbeelden bij het boek
− uitleg bij passages waar studenten vragen bij hebben
▪ voorbereiding is zinvol: moeilijke passages signaleren, uitleg volgen (want
soms sprongen in colleges door vraaggerichte les), selectief noteren (verschil
opmerken tussen wanneer ze dicht bij het boek blijft en wanneer niet)
▪ vragen in de discussieruimte op Toledo; reageren op andermans vragen mag
ook altijd
▪ als er te weinig vragen binnenkomen: Hoorens schat zelf in welke passages
moeilijk zijn obv vorige jaren
− praktisch
▪ pauze: ongeveer halfweg, 10 minuten
▪ notities
➢ alle tekst uit ppt’s komt op Toledo
➢ handboek wordt nauw gevolgd
o onderzoeksdemonstraties
− enkele onderzoeken waaraan we mogen meedoen, meestal gecombineerd in 1
sessie (dit jaar volledig online)
▪ max. 1u30
▪ onderzoeken sluiten aan bij de inhoud van de cursus (methode + thema)
▪ misleiden niet en omvatten geen lastige/nare situaties: toestemming van
SMEC en informed consent geven
▪ relevantie: methodologische principes uitleggen adhv eigen ervaringen
▪ bespreking in laatste college
➢ hoe doen sociaal psychologen onderzoek? (bespreking van gevorderde
methodologische principes)
➢ worden bekende fenomenen ook vastgesteld in steekproef van studenten?
− alternatief: werkstuk (voldoende/onvoldoende)
o ze is bereikbaar via mail, maar vragen/opmerkingen mogen ook via
studentenvertegenwoordiger(s)
o suggesties, illustraties, feedback, commentaar, tips welkom! (mail, telefoon, gesprek
via telefonische afspraak)
− vooral videoclips die verschijnselen/begrippen illustreren zijn leuk!
− gevonden op internet of zelfgemaakt
o zie ook Studiegids en Planning op Toledo voor meer uitleg en concrete deadlines
o wat wordt verwacht in colleges?
− actieve medewerking
− meedoen met Poll Everywhere
− etiquetteregels bij fysieke les: niet spreken, niet wandelen, niet opnemen, niet
eten, niet gsm’en (tenzij voor Poll Everywhere)
− notities op laptop worden afgeraden (minder actief nadenken + belemmering van
contact tussen prof en studenten + verleiding andere sites + verminderde
concentratie van medestudenten)
o coronatijden
− eerste 4 weken livestream
4
, − daarna op basis van maatregelen (regering en KUL); Hoorens updatet planning
zodra ze zelf informatie heeft
− bij code oranje: inschrijvingssysteem met regels (fairplayregels tot enkele uren
voor het college, daarna mag iedereen nog inschrijven; wel obv
maximumcapaciteit van de locatie)
• Toledo
o ECTS-fiche
o planning met overzicht colleges en deadlines voor vragen
o studiegids (“handleiding” van het OPO)
o FAQ
o opnames van colleges (met deadline van enkele dagen; zie planning)
o ppt’s (na afronding hoofdstuk)
− niet alle slides (cf. auteursrecht, of eventueel nutteloze slides)
− soms extra slides met studietips
o eventueel teksten bij excursussen (over aanvullende inhoud die niet in het boek
staat) ≠ extra stof, maar bijkomende hulp als je de les zou missen
o voorbeeldexamenvragen (ook tijdens colleges af en toe)
o boeiende links & artikelen ≠ extra stof, gewoon voor geïnteresseerden
o didactisch team
− hoorcolleges: Vera Hoorens
− onderzoeksdemonstraties: Alexandra Lux (contactpersoon, kan Nederlands) &
Yujing Liang (Engels)
− videoclips: Matthias Bunneghem
− ondersteuning studenten: Eline Van Eyken
• Evaluatie
o schriftelijk examen met 40 meerkeuzevragen (19 punten)
− zie studiegids & exameninformatie op Toledo
− meerkeuzevragen met giscorrectie
− ze zegt impliciet dat ze moeilijke kutvragen stelt waarvoor je de leerstof actief en
grondig moet kennen (dus studeer “open” en gebruik studietips in ppt’s)
o deelname aan onderzoeksdemonstraties / alternatief werkstuk (1 punt)
o leerstof
− schriftelijk studiemateriaal (zie studiegids & planning)
− alles wat wordt besproken in colleges (meestal uitleg bij inhoud van het boek,
soms aanvullingen)
0.2. Inleiding
• Wat is sociale psychologie?
o wetenschappelijke studie van 2 domeinen
− invloed van anderen op (schijnbaar) individueel gedrag
▪ gedrag lijkt individueel, maar wordt mogelijk beïnvloed door anderen
▪ vb. bij technische struggles van Hoorens: meer of minder geneigd om haar op
te bellen als er ook anderen in het huis zitten, geven huisgenoten advies of
zijn ze afleidend etc.
5
, − gedrag van individuen met, tegen en voor elkaar
▪ intrinsieke vertoning van gedrag tussen individuen
▪ beïnvloeden, afleiden, aanmoedigen etc.
o gedrag
− overt vs. covert
▪ overt: rechtstreeks waarneembaar door anderen
▪ covert: alleen rechtstreeks waarneembaar door de persoon die het gedrag
vertoont (gevoelens, wensen, gedachten)
➢ NB: kan soms wel afgeleid worden obv basiskennis van mensen of
gezichtsuitdrukkingen/non-verbale taal, maar nooit zekerheid
➢ epistemisch probleem: hoe kun je covert gedrag nu weten/meten?
grote vraag: welke trucs kunnen we ontwikkelen om iets te weten te
komen over coverte gedragingen? (technieken/instrumenten)
rode draad in dit OPO
− vooral “normaal”
▪ ≠ gedrag dat we “goed” vinden
▪ = gedrag dat binnen de grenzen valt van wat normaal functionerende mensen
doen (dus geen pathologisch gedrag)
▪ gedrag kan wel problematisch worden gevonden: vb. agressie
➢ kan veel voorkomen in het gewone leven, maar is daarom niet positief
➢ het zal in SP nooit gaan om mensen die massamoorden plegen
− wetenschappelijk: beschrijven, voorspellen, verklaren, toepassen
▪ oorzaken en gevolgen kunnen van sociale en niet-sociale aard zijn
▪ sociaal psychologen hebben interesse in thema’s waarbij ofwel het
bestudeerde gedrag, ofwel de oorzaken en/of gevolgen van sociale aard zijn
o fundamentele vs. toegepaste sociale psychologie
− fundamenteel
▪ algemene principes van sociaal gedrag of van sociale invloeden op gedrag
▪ theoriegericht
− toegepast
▪ gebruik van inzichten uit fundamentele sociale psychologie
➢ maatschappelijke/persoonlijke problemen begrijpen/oplossen, of
onderzoeken of oplossingen het beoogde effect hebben zonder
ongewenste neveneffecten
➢ algemene principes in “real-life” situaties toetsen (tussenstap tussen
fundamentele kennis en probleemoplossing)
▪ praktijkgericht
− onderscheid overbodig?
▪ veel onderzoek met fundamentele + toegepaste aspecten
▪ kunstmatig onderscheid?
➢ wens om maatschappelijke problemen te begrijpen kan leiden tot
fundamenteel onderzoek
➢ fundamenteel onderzoek ook vaak toepasbaar
➢ blootleggen van fundamentele principes kan adhv toegepaste context
▪ Lewin (1890-1947): fundamenteel en toegepast onderzoek innig verbonden
➢ “niets is praktischer dan een goede theorie”
➢ “geen actie zonder theorie, geen theorie zonder actie”
6
, o uitgangspunten en methodes
− focus op gedragsdeterminanten in het hier en nu
▪ welke aanwezige factoren beïnvloeden gedrag in deze situatie
▪ NIET (of weinig): ontwikkeling, voorgeschiedenis van persoon, evolutie van
soort, fysiologische invloeden etc. (= andere disciplines)
− traditioneel nadruk op experimenteel onderzoek
▪ causale relaties onderzoeken tussen vermeende oorzaken en gevolgen
▪ ook wel andere methoden als…
➢ vraagstelling dat vereist (bij niet-causale vraag)
vb. “hoeveel mensen in de samenleving denken dat X een goede politicus
is / de coronaregels verstrengd moeten worden?”
➢ experiment praktisch onmogelijk, niet haalbaar of ethisch onwenselijk is
vb. kenmerken van de lockdown/online colleges die het studeren
bevorderen? (2 groepen om prestatieverschil vast te stellen)
→ praktisch heel moeilijk
→ maar ook ongepast omdat je met echte examenresultaten speelt en
je al vermoedt dat 1 lesvorm beter is
onderzoekers kunnen zelf voelen dat hun onderzoek onethisch is;
ethische commissies doen ethische afwegingen voor onderzoekers
veldonderzoek: proefpersonen observeren in “natuurlijke” omgeving
(hoge ecologische validiteit, cf. infra)
− onderzoek bij mens en dier
▪ uitgangspunt: mens ≠ dier
▪ als bepaalde factoren gedrag bij mensen én dieren beïnvloeden: geen covert
proces waar enkel de mens toe in staat is
➢ geen invloed van menselijke cultuur
➢ geen invloed van tijdsgeest
▪ NB: ook ethische vragen bij dieronderzoek, soms ook problematisch
− empirische cirkel
▪ 1 studie levert weinig kennis op over gedrag
▪ kennis ontstaat pas door samenhang met andere theorieën en onderzoeken:
replicatie, vervolgonderzoek, methodologische kritiek, opbouw of toetsing van
theorie etc.
• Wetenschappelijke studie vs. intuïtieve mensenkennis
o verschil is NIET
− motieven voor kennisverwerving (vb. nieuwsgierigheid)
− inhoud van kennis over gedragingen (vb. oma of opa die heeft verteld over
bepaalde factoren die tot gedragingen leiden vs. onderzoek dat dat bevestigt of
weerlegt)
▪ bevestiging
➢ vb. “kijk eens wat vrolijker en dan voel je je wel beter” vs. echt aangetoond
dat feedback-processen ervoor zorgen dat vrolijk gedrag voor een vrolijker
gevoel zorgt
➢ onderzoek wordt gezien als “banaal” en “nutteloos”
➢ hindsight bias (terugblikvertekening / “I knew it all along”-verschijnsel)
treedt vnl. op bij onderzoek naar een thema waar de persoon in
kwestie niet over had nagedacht
7
, vnl. bij gedragsprincipes waarvan gemakkelijk voorbeelden in
dagelijkse leven te vinden zijn (geen besef dat ze ook van het
omgekeerde bewijs voorbeelden kunnen vinden)
zodra je iets weet, is het moeilijk om je voor te stellen hoe het was
voordat je dat wist ➔ “ik heb het altijd al geweten”
▪ weerlegging
➢ vb. “praten over problemen” vs. praten heeft gunstig effect als je lijdt onder
nasleep (probleem is voorbij, maar je krijgt het niet uit je hoofd), ook als ze
praktische oplossing geven praten over gevoel dat niet veranderd kan
worden maakt het net erger
➢ vb. “leren uit fouten” vs. door sterk met een fout bezig te zijn en er lang
over na te denken, loop je risico dat die fout zich in geheugen nestelt
➢ vb. “niet straffen, enkel belonen voor gewenst gedrag” vs. straffeloosheid
toch een vergissing bij bepaalde leerprocessen
➢ onderzoek wordt gezien als slecht bedacht/uitgevoerd
persoon in kwestie zal niet concluderen dat die het bij het verkeerde
eind had
aan onderzoekers worden soms slechte bedoelingen toegeschreven
(“enkel slechte mensen willen slechte gedragingen bestuderen”)
cf. af en toe gevallen van onderzoeksfraude: soms (onterecht?)
veralgemeend naar ethisch betwistbaar onderzoek
o verschil is WEL
− methodes van kennisverwerving
▪ conceptuele (abstracte) en operationele (concrete) definities van variabelen
(zorgvuldig en eenduidig)
▪ methodologische en ethische voorschriften
▪ grotere mate van precisie
▪ methode ~ soorten conclusies over verbanden tussen variabelen
NB: kan wel evolueren doorheen de tijd door reflectie
− reflectie op kennisverwerving (verbeteren, verfijnen, uitbreiden)
▪ bewustzijn van beperkingen van methodes
▪ niet zelfstandig methodes veranderen en aanpassen
▪ via literatuur communiceren over en toetsen van veranderingen in normen
▪ vb. vroeger weinig preregistratie nu op voorhand vastleggen wat je gaat
analyseren, waar, hoe, welke conclusie je trekt als je resultaat X krijgt en
welke bij resultaat Y
− empirische cirkel
▪ conclusie ≠ einde van onderzoek
▪ elke conclusie is voorlopig (kan te breed, te eng, fout zijn)
▪ wel bepaalde conclusies waarvan sociaalpsychologen vermoeden dat er niet
meer veel aan wordt veranderd
• De rol van waarden in sociale psychologie
o waardevrij onderzoek ≠ bereikbare doelstelling
o onderzoekers maken hun waarden vaak niet expliciet
− onbewust van invloed op onderzoek
− vanuit vrees dat bekendmaking indruk zou wekken dat ze bevooroordeeld zijn
8
