CULTUUR EN
MAATSCHAPPIJKRITIEK
INLEIDING
Als we kritiek willen formuleren dan kunnen we best van een aantal vragen
vertrekken en meteen ook die vragen op een bepaalde manier kaderen. Een
kritisch standpunt veronderstelt de volgende vragen (een metastandpunt
veronderstelt):
- Waarom is iets zo, en niet anders?
- Zijn er betere alternatieven?
- Als we het hebben over betere alternatieven, zijn die beter voor
een bepaalde groep of zijn die beter in het algemeen
- Welke argumentatie kunnen we daarvoor gebruiken om die naar
voor te schuiven, welke onderbouwing kunnen we daaraan geven.
Dwz hoe kunnen we een gegronde kritische discussie voeren?
Tegenwoordig is er veel te doen over vrije meningsuiting, maar prof
is hier heel ironisch over
Als je iets naar voren schuift, zeker binnen de context van een
maatschappelijk debat dan moet je daar ook een onderbouwing aan
geven.
De allerbelangrijkste valkuil binnen cultuur en maatschappijkritiek is dat een
dergelijke kritiek wordt geformuleerd vanuit een ideologisch standpunt (in de
betekenis van een bepaalde politieke opvatting of een bepaalde ethische visie op
de maatschappij).
Iedereen heeft daar een aantal ideeën over van hoe die maatschappij beter
georganiseerd zou kunnen worden, maar tussen het hebben van een
mening daarover en het geven van onderbouwde argumenten daarvoor,
daar ligt er vaak een heel brede kloof tussen.
Dat is de ambitie die we hebben met dit vak, dat we die cultuur en
maatschappijkritiek die we proberen formuleren, dat we die zo goed mogelijk gaan
onderbouwen vanuit een wetenschappelijk standpunt.
We moeten advocaat van de duivel spelen tegenover onze eigen
opvattingen.
Van onze eigen opvattingen zijn we intuïtief overtuigd dat die juist zijn,
maar af en toe zijn ze niet juist en we moeten daarover durven nadenken
en in debat treden met jezelf en met anderen om te kijken of je wel
argumenten hebt die houdt snijden daarvoor.
Titel van het vak in het Engels: Critical theory and critical psychology
Critical psychology heeft een dubbele betekenis :
- Vanuit de psychologie als wetenschap, maar ook ruimer dan alleen
maar de psychologie, gaan aankijken tegen onze maatschappij.
- We gaan ook kritisch kijken naar de psychologie , want ook dat is af
en toe heel erg nodig
Maatschappijkritiek (dit is verschrikkelijk ruim) – welke maatschappij?
Betreft de maatschappij van de zogenaamde WEIRD-people = Western,
Educated, Industrialized, Rich and Democratic.
De kritiek zal dus vooral gaan over de Westerse maatschappij (en dan
meer bepaald over de middenklasse, de hogere klassen)
We moeten proberen om dat ruimer te bekijken en dat is niet eenvoudig
Tegenwoordig wereldwijd oproer en protest: Frankrijk, Rusland, Noord-
Afrika, Zuid-Amerika, V.S., Hongkong, … ‘Kritiek’ wordt gewelddadige
maatschappijkritiek op straat.
1
, Er is een maatschappijkritiek bezig, een protest op straat en de grond voor
die protesten die is eigenlijk altijd dezelfde:
Grond voor de protesten: iedereen wil betere
maatschappij/samenleving, voor zichzelf en voor kinderen = als
doel eeuwenoud. Bv. Bij Aristoteles, eudaimonia, het goede leven
Dit is een legitiem doel; het willen bereiken; het willen mee helpen
organiseren van een betere samenleving i.f.v. ons leven.
Aristoteles: heeft een studie gemaakt over hoe we ons leven kunnen
organiseren om het goede leven te bereiken = eudaimonia = het goede
leven
= belangrijke uitdrukking om aan te duiden wat wij nastreven
Maar? Wat is het goede leven? En waar heeft het mee te maken?
Een hedendaagse term waarmee we die uitdrukking van het goede leven
zouden kunnen vervangen is geluk. We streven allemaal geluk na. De prof
houdt niet van die term, om meerdere redenen:
- Het is een term die je vrij moeilijk kunt operationeel maken, want
als je wetenschappelijk werkt en wetenschappelijk nadenkt, dan
moet je je begrippen toch op de één of andere manier proberen
operationeel te maken
- Geluk wordt tegenwoordig heel sterk materieel ingevuld, geluk
betekent kunnen consumeren, betekent kunnen shoppen…
De relativiteit van het woord geluk kan je het best begrijpen als je het gaat vergelijken met een aantal
gelijkaardige uitdrukkingen in talen die vrij dicht bij ons staan
Vb. geluk in het Frans = bonheur, geluk in het Engels = happiness
Het wordt duidelijk dat die vertalingen in die andere taalgebieden een volledig andere
context gaan scheppen
Het woord bonheur, als je dat letterlijk vertaald, dan wordt dat niet geluk, dan wordt dat een
‘goed uur’. Dat betekent dat geluk binnen de Franse context iets is wat in de tijd beperkt is,
maar zeker niet iets wat van een duurzaamheid getuigd.
Happiness: iets wat gebeurt, bijna toeval
Eudaimonia is een Grieks woord dat gewoonlijk wordt vertaald als geluk of welzijn; menselijke bloei of
welvaart en 'zaligheid'.
Etymologisch bestaat het uit de woorden "eu" ("goed") en "daimōn" ("geest"). Het is een
centraal concept in de Aristotelische ethiek en politieke filosofie, samen met de termen
"aretē", meestal vertaald als "deugd" of "uitmuntendheid", en "phronesis", vaak vertaald als
"praktische of ethische wijsheid".
In Aristoteles’ werken werd eudaimonia (gebaseerd op de oudere Griekse traditie) gebruikt
als de term voor het hoogste menselijke goed, en daarom is het het doel
van praktische filosofie, inclusief ethiek en politieke filosofie.
De bespreking van de verbanden tussen deugd van karakter (ēthikē aretē)
en geluk (eudaimonia) is een van de centrale zorgen van de oude ethiek,
en een onderwerp van veel onenigheid. Als gevolg hiervan zijn er vele varianten
van eudaimonisme.
Twee van de meest invloedrijke vormen zijn die van Aristoteles en de stoïcijnen.
Aristoteles beschouwt deugdzaamheid en de uitoefening ervan als het
belangrijkste bestanddeel in eudaimonia, maar erkent ook het belang van externe
goederen zoals gezondheid, rijkdom en schoonheid.
Redeneerlijn bij Aristoteles: eudaimonia is gekoppeld aan 2 zaken :
1) ethiek (moraal)
2) en aan karakter
en die twee zijn ook nauw verbonden.
Er is een verband tussen ‘karakter’ (identiteit) en het goede leven + Het
goede leven staat nooit los van een ethische en politieke context
2
, Ethiek = het hebben van goede gewoontes in de omgangsvorm met
anderen en in de omgangsvorm met onszelf, met ons eigen lichaam
Iemand die goede gewoontes ontwikkeld, die dus een goede ethiek heeft,
die ontwikkeld dan ook een goed karakter
Iemand met een slecht karakter daar wil je niet veel mee te maken hebben
en iemand met een goed karakter, die kan meestal op de een of andere
manier bijdragen tot een goed leven.
Merk op: eudaimonia is bij Aristoteles uitdrukkelijk gebaseerd op de
wisselwerking tussen burger en samenleving, als een spanningsveld met
wederzijdse rechten en plichten; geluk is nooit alleen maar een
individuele aangelegenheid. Vandaar de inherente Aristotelische
koppeling tussen ethiek en geluk, zowel op individueel als op
maatschappelijk niveau.
Dit betekent dat een goed leven voor Aristoteles nooit beperkt is tot het
individu, het is altijd het individu in relatie tot de ander, in relatie tot de
samenleving.
Wat goed is voor het individu is goed voor die samenleving en vice versa.
Een geluk op uw eentje, dat is voor Aristoteles iets dat buiten de
eudaimonia gaat vallen. Het kan er deel van zijn maar dat zal maar een
heel klein onderdeel zijn.
Wij gaan het in de colleges bijna voortdurend hebben over het
spanningsveld tussen het individu (burger) en de samenleving. Het is in dat
spanningsveld, met wederzijdse rechten en plichten dat er vanalles
gebeurt, dat goed kan zijn en dat slecht kan zijn. Goed en slecht mogen we
een ethische betekenis geven.
Laatste decennia: eerder een tegenstelling dan een spanningsveld, met
wederzijdse beschuldigingen :
- Burger is vertrouwen in gevestigde politiek kwijt
- Gevestigde politiek verwijt burger populisme en domheid
We zijn het kwijt in die zin dat we het tijdperk beleven van een
hyperindividualisme en in dat hyperindividualisme staat het individu
tegenover de maatschappij en krijg je eigenlijk meer een botsing
dan iets anders.
Dit kadert in het huidige individualisme, met een botsing tussen
individueel geluk en maatschappelijke verplichtingen:
- het nastreven van mijn individueel geluk kan zeer sterk ingaan
tegen het algemeen belang; zie het NIMB
- omgekeerd, wat goed is voor iedereen, kan zeer fnuikend zijn voor
mij, als individu
Het lijkt alsof het individuele geluk belemmert wordt door die
maatschappelijke verplichtingen. Het nastreven van dat individuele
geluk wordt bij wijze van spreke tegengewerkt door dat algemene
belang.
Iedereen is voorstander van het algemene belang, zolang het in zijn
of haar individueel voordeel is. Vanaf het ogenblik dat het algemeen
belang op een of andere manier ingaat tegen het individuele
belang, dan wordt het plots een flink stuk ambetanter en is men
niet meer zo geneigd om dat te gaan volgen. (dit is alleen maar
toegenomen)
Hedendaagse invulling van ‘vrijheid’: iedereen wil zijn goesting doen
Het utilitarisme (grootst mogelijke geluk voor grootst mogelijke groep)
roept ethische vragen op, zeker wanneer het een rationeel calculusmodel
wordt. Voorbeeld: als de sociale zekerheid onbetaalbaar wordt door de
kosten voor hoogbejaarden, moeten we die dan niet langer medisch
verzorgen? Eventueel verplichten tot euthanasie?
3
, Vb. utilitarisme => had als filosofische maatschappelijke strekking
uitdrukkelijk de bedoeling van te proberen het hoogst mogelijke geluk te
bereiken voor een zo groot mogelijke groep, desnoods ten koste van
anderen.
Als dit gekoppeld wordt aan een rationeel calculusmodel (het berekenen
dus van kosten en baten) dan moeten wij op dit ogenblik bij ons in het
Westen, alle 80-jarigen, onmiddellijk verplichten tot euthanasie => die
hoogbejaarden kosten de maatschappij tonnen geld, brengen eigenlijk niks
meer op dus het is in het voordeel van een veel grotere groep om die
groep simpelweg uit te schakelen
De huidige crisis legt een aantal systeemkenmerken bloot. Dit is er al een
eerste: in Nederland zijn er inderdaad stemmen opgegaan om
hoogbejaarde mensen niet meer te behandelen, niet meer toe te laten op
de dienst intensieve zorgen en om ze in te laten sterven, want dat zou dan
in het voordeel van de grotere groep zijn.
Je botst op ethische keuzes, vandaar (terug naar Aristoteles) dat goed en
kwaad en die ethische keuzes, die kan je vanaf een bepaald punt niet meer
wetenschappelijk onderbouwen, dan gaat het over keuzes. Het is een goed
idee om die keuzes duidelijk te gaan formuleren en wat de consequenties
daarvan zijn
o Vb. het is het zelfde utilitair model dat nazi-Duitsland in het midden
van de jaren 30 er toe bracht om mentaal gehandicapte mensen en
dan later ook lichamelijk gehandicapte mensen als eerste naar de
gaskamers te sturen, lang voordat de joden dat ook overkwam.
o De eerste slachtoffers van de Holocaust waren eigenlijk de mensen
die tegenwoordig in de hulpverleningssector zitten en de
argumentatie was dezelfde: die kosten alleen maar geld, die
brengen niks op dus laat ons die uitroeien.
Dit brengt ons bij een centrale klassieke stelling, zij het naïef
uitgangsidee betreffende de verhouding tussen individu en maatschappij
: individueel geluk wordt gedwarsboomd door maatschappelijke
verplichtingen.
We hebben een spanningsveld waarbij het individu op de een of andere
manier te leiden heeft aan die maatschappelijke verplichtingen. Mochten al
die verplichtingen/regelgevingen er niet zijn dan zou het allemaal veel
gemakkelijker zijn voor mij, dan zou ik veel gelukkiger zijn.
Oplossing vroeger: verzorgingsmaatschappij, meer solidariteit
Hedendaagse oplossing: zo weinig mogelijk overheid, zo veel
mogelijk vrije markt, daardoor zal individuele vrijheid en geluk
vanzelf toenemen.
Klassieke tekst van Sigmund Freud waar in deze context vaak naar
verwezen wordt: Das Unbehagen in der Kultur (1930).
Titel: het onbehagen in de cultuur/maatschappij.
Lezer verwacht het volgende idee: (seksueel) onderdrukkende
maatschappij is de oorzaak van stoornissen bij het individu, weg
daarmee.
Het volgende idee wordt vaak verondersteld aanwezig te zijn in dat boek :
Mensen worden ziek door de onderdrukkende maatschappij dus moeten we
die maatschappij op de één of andere manier veranderen, misschien zelfs
gewoon afschaffen
Die verwachting is fout, centrale redenering van Freud staat daar zelfs
diametraal tegenover: Culturele vooruitgang is gebaseerd op de
bereidheid van het individu om een stuk van zijn/haar bevrediging in te
leveren, ten voordele van de groep
4
