SOCIOLOGIE
Inhoud
H1: De eigen aard van de samenleving ................................................................................................... 6
1. Sociologie = ‘samenlevingskunde’ ................................................................................................... 6
2. De samenleving als speelveld .......................................................................................................... 6
3. Het dagelijkse leven door de bril van de socioloog ......................................................................... 8
3.1. Over eten en drinken.................................................................................................................... 8
3.2. Over sport ..................................................................................................................................... 9
3.3. Over lifestyle en lijfstijl ................................................................................................................. 9
3.4. Over liefde .................................................................................................................................. 10
3.5. Contigent maar niet arbitrair?.................................................................................................... 10
4. Een stap verder.............................................................................................................................. 10
4.1. Echtscheiding.............................................................................................................................. 11
4.2. Zelfdoding ................................................................................................................................... 11
4.3. Arbeid ......................................................................................................................................... 11
4.4. Ziekte en dood ............................................................................................................................ 12
5. Een eerste definitie van sociologie ................................................................................................ 13
Samenvatting..................................................................................................................................... 13
H2: De samenleving is een veld van tegengestelde krachten ............................................................... 14
1. De samenleving is complex ........................................................................................................... 14
2. Individu en samenleving: een strijd van goed tegen kwaad? ....................................................... 15
3. De samenleving: een vat vol mogelijkheden en beperkingen....................................................... 16
4. Solidariteit versus strijd ................................................................................................................. 17
4.1. Solidariteit en cohesie ................................................................................................................ 18
4.2. Strijd en conflict.......................................................................................................................... 20
4.3. Ongelijkheid versus gelijkheid .................................................................................................... 22
Samenvatting:.................................................................................................................................... 23
H3: Welk nut heeft sociologie? Voor wie geen socioloog wil worden .................................................. 24
........................................................................................................................................................... 24
1. De sociologie, een wetenschap als (g)een ander? ........................................................................ 24
2. Er is meer wetenschap onder de zon dan enkel natuurwetenschap ............................................ 27
3. Een socioloog onderzoekt sociale feiten ....................................................................................... 28
4. Wat brengt de sociologie ons bij? ................................................................................................. 29
5. De sociologie: een van de huizen op het plein van de samenleving, met verschillende kamers en
de bijhorende ramen ......................................................................................................................... 30
6. Welk nut heeft de sociologie voor een professionele bachelor? .................................................. 31
, Samenvatting..................................................................................................................................... 31
H4: de ene bril is de andere niet, van dagelijkse naar wetenschappelijke waarneming ...................... 32
1. We dragen allemaal een bril! Over selectieve waarneming ......................................................... 32
2. Referentiekaders ........................................................................................................................... 34
3. Het breekpunt tussen common sense en wetenschap ................................................................. 39
Samenvatting..................................................................................................................................... 40
H6: Blokken uit de sociologische blokkendoos. Over sociaal handelen, interactie en communicatie,
posities en relaties, rol en status........................................................................................................... 41
1. Sociaal handelen............................................................................................................................ 41
2. Interactie en communicatie .......................................................................................................... 43
2.1. Interactie .................................................................................................................................... 43
2.2. communicatie ............................................................................................................................. 45
2.3. De impact van sociale media op de communicatie .................................................................... 47
3. Sociale relaties en posities, sociale rol en status .......................................................................... 49
3.1. Sociale relaties ............................................................................................................................ 49
3.2. Sociale posities ........................................................................................................................... 50
3.3. De sociale status ......................................................................................................................... 52
3.4. De sociale rol .............................................................................................................................. 53
3.4.1. Rollenstellen en rolconflicten.................................................................................................. 54
3.4.2. De stabiliteit van rollenstellen................................................................................................. 56
5. Rolattributen en statussymbolen .................................................................................................. 56
H7: Een netwerk is geen groep, over de diversiteit van samenlevingsverbanden ............................... 57
1. Sociale netwerken ......................................................................................................................... 57
1.1. Netwerken zijn kanalen waarlangs sociale goederen (kunnen) stromen .................................. 58
1.2. Enkele kenmerken van netwerken ............................................................................................. 59
2. Groepen ......................................................................................................................................... 60
2.1. Een typologie als uitgangspunt .................................................................................................. 61
2.2. Sociale categorie ........................................................................................................................ 62
2.3. Het samenzijn ............................................................................................................................. 63
2.4. Primaire groepen ........................................................................................................................ 63
2.5. De collectiviteit ........................................................................................................................... 64
3. Referentiegroepen ........................................................................................................................ 65
3.1. Vergelijkbare referentiegroepen ................................................................................................ 65
4. Groepen tussen conflict en solidariteit ......................................................................................... 67
6. Sociale bewegingen ....................................................................................................................... 67
H8: Moderne samenlevingen zijn altijd multicultureel, over cultuurpatronen en hun componenten 68
, 1. Door de ogen van anderen ............................................................................................................ 68
2. Waarvoor staat cultuur ................................................................................................................. 68
3. Cultuur met een grote en een kleine c .......................................................................................... 69
4. Cultuur: een patroon van waarden, normen, doeleinden en verwachtingen .............................. 70
4.1. Waarden ..................................................................................................................................... 71
4.2. Normen....................................................................................................................................... 71
4.3. Doeleinden ................................................................................................................................. 71
4.4. Verwachtingen ........................................................................................................................... 72
5. De ene cultuur is de andere niet ................................................................................................... 72
5.1. Verschillen tussen ‘hoge’ en ‘lage’ cultuur................................................................................. 73
5.3. Verschillen in de tijd ................................................................................................................... 75
6. cultuur en beschaving ................................................................................................................... 77
7. Intituties en institutionalisering .................................................................................................... 77
8. Het gezin: een primaire groep en een institutie ........................................................................... 78
H9: Levenslang leren – om in het gareel te kopen? , over socialisatie en sociale controle,
conformisme en deviantie, macht en gezag ......................................................................................... 80
Inleiding ............................................................................................................................................. 80
1. Cultuur wordt aangeleerd ............................................................................................................. 80
2. Waartoe dient socialisatie? ........................................................................................................... 81
3. Primaire, secundaire en tertiaire socialisatie ................................................................................ 84
4. Differentiële socialisatie ................................................................................................................ 86
5. Over Beïnvloeding, gezag en macht .............................................................................................. 87
5.1. Gezag .......................................................................................................................................... 87
5.2. Macht ......................................................................................................................................... 88
5.3. Over machtsbronnen en elites ................................................................................................... 88
5.4. Machtsmiddelen......................................................................................................................... 89
6. Conformisme: gedrag zoals het hoort? ......................................................................................... 90
7. Sociale controle en sociale sancties .............................................................................................. 91
8. De spanning tussen cultureel aanvaarde doelstellingen en middelen: Mertons typologie .......... 91
9. Meer over deviantie ...................................................................................................................... 93
9.1. Verklaringen voor deviantie ....................................................................................................... 93
9.2. Functies van deviantie ................................................................................................................ 95
H11: Ongelijkheid is van alle tijden, over de gelaagdheid van de samenleving.................................... 97
Inleiding ............................................................................................................................................. 97
1. Ongelijkheid en andere soorten van verschillen: een raamwerk.................................................. 97
2. Vier soorten van sociale verschillen .............................................................................................. 98
, 2.1. Sociale differentiatie .................................................................................................................. 98
2.2 Sociale fragmentering ................................................................................................................. 98
2.3. Sociale ongelijkheid .................................................................................................................... 99
2.4. Sociale uitsluiting........................................................................................................................ 99
3. De inkomensongelijkheid: van Pen tot Piketty ........................................................................... 100
4. Collectieve vormen van ongelijkheid .......................................................................................... 100
5. Slavernij, standen en kasten........................................................................................................ 100
5.1. Is een ongelaagde samenleving mogelijk? ............................................................................... 100
5.2. De slavernij ............................................................................................................................... 101
5.3. De standenmaatschappij .......................................................................................................... 101
5.4. De kastensamenleving.............................................................................................................. 101
6. De klassenmaatschappij: drie modellen...................................................................................... 102
7. Sociale mobiliteit ......................................................................................................................... 105
7.1. Mobiliteit: soorten en de meting van mobiliteit ...................................................................... 105
7.2. Mogelijkheden en beperkingen van verticale mobiliteit ......................................................... 105
H12: sociale klassen............................................................................................................................. 106
1. Sociale klassen, een kwestie van productieverhoudingen. Marx en Wright .............................. 106
1.1. Marx ......................................................................................................................................... 106
H13: Ook een film is een opeenvolging van stills, over sociale verandering en modernisering ......... 107
1. De samenleving: spanning tussen stabiliteit en verandering ...................................................... 107
2. Denken in dichotomieën ............................................................................................................. 107
3. Denken in meervoud ................................................................................................................... 108
4. Endogene en exogene factoren................................................................................................... 108
5. Niveaus van sociale verandering ................................................................................................. 109
6. Modernisering ............................................................................................................................. 109
7. Structurele differentiatie ............................................................................................................. 110
7.1. Enkele differentiatieprocessen................................................................................................. 110
7.2. De paradox van structurele differentiatie: schaalverkleining en schaalvergroting ................. 111
8. Rationalisering ............................................................................................................................. 111
8.1. Voorbeelden van rationalisering .............................................................................................. 112
8.2. De paradox van rationalisering: pluralisering en generalisering .............................................. 112
9. Individualisering .......................................................................................................................... 113
9.1. voorbeelden van individualisering ........................................................................................... 113
9.2. De paradox van individualisering ............................................................................................. 113
10. Domesticering van de natuur .................................................................................................... 114
10.1. Voorbeelden van domesticering ............................................................................................ 114
,10.2. De paradox van domesticering............................................................................................... 114
,H1: De eigen aard van de samenleving
1. Sociologie = ‘samenlevingskunde’
• Sociologen interesse in:
1. Hoe leven mensen samen in allerhande sociale verbanden?
(gezinnen, vriendengroepen, voorzieningen, staten, scholen,
buurten, bedrijven,..)
2. Wat zijn de kenmerken van die samenlevingsverbanden?
3. Door welke wetmatigheden worden ze gestuurd?
• Sociale interactie en handelen binnen samenleving
• Orthopedagogen in de samenleving
Deel uitmaken van het sociaal leven - in constante interactie met cliënten, collega’s,... –
gevoeligheid voor wat leeft in de maatschappij
2. De samenleving als speelveld
Spellen
De samenleving is een speelveld met spelregels (zoals wetten en gedragsregels) en spelers (mensen,
organisaties, instituties). → er ‘worden spelen gespeeld’, achter het formele spel gaan andere
informele spellen schuil.
Elke speelveld wordt afgebakend door lijnen.
• Binnen de lijnen lopen de spelers die aan het spel (mogen) deelnemen.
• Buiten het speelveld vinden we de spelers die niet mee kinnen spelen. Omdat ze gekwetst of
‘uit vorm’ zijn, of die niet mogen meespelen omdat ze werden uitgesloten wegens een zware
inbreuk op de spelregels.
Positie
Ook in de samenleving kan niet iedereen aanspraak maken op een positie in het ‘dreamteam’.
Mensen met psychische kwetsbaarheid, fysieke beperking, armoede blijven vaak aan de zijlijn
toekijken. (ervaren drempels)
Spelers moeten zich aan de spelregels houden. (niet altijd even dwingend)
Als de spelers zich niet aan de regels houden, speelt de scheidrechter zijn rol. Hij bestraft inbreuken
naargelang de ernst. (kleinere = lichtere straf)
Maar de spelers horen ook informele regels in acht te nemen, zoals regels van fair play.
Regels
Ook het maatschappelijke leven wordt beheerst door geboden en verboden, door regels allerhande
en taboes: beleefdheidsregels, personeelsstatuten.
Binnen het veld bakenen lijnen verschillende zones af waarin, conform aan de spelregels, sommige
handelingen wel en andere niet zijn toegelaten.
In de samenleving gelden andere regels voor de publieke en voor de particuliere ruimte, voor war je
op straat doet of binnenshuis, binnen het bedrijf of binnen het gezin.
De spelers bekleden specifieke posities.
,Taakverdeling
Ook buiten het speelveld worden de spelers geconfronteerd met posities en tussen die posities
bestaat een taakverdeling.
Bij elke positie horen specifieke rollen. (bv. keeper voorkomt doelpunten, aanvallers moeten
doelgericht zijn, kunstenaars moeten spektakel brengen en creatief zijn, een therapeut moet een
luisterend oor zijn,..)
Waardering
Afhankelijk van hun positie worden de spelers ook verschillend gewaardeerd: ze hebben hogere of
lagere status.
Ondanks een lagere waardering is elke positie belangrijk voor de werking van een goede
samenleving.
Communiceren
In het leven van elke dag zijn we voortduren bezig met communiceren en houden we best rekening
met hoe anderen zich gedragen. (praten, roepen, gesticuleren, bellen, sms’en en internetten)
Leiders
Ook in instellingen, voorzieningen, ondernemingen en verengingen zijn er formele en informele
leiders.
De formele leiders komen via officiële kanalen op die positie terecht. Soms, maar niet altijd, zijn dat
degene met het meeste gezag.
Conflicten tussen formele en informele leiders maken deel uit van het dagelijkse leven van elke
organisatie.
Winnen is het doel van het spel, of toch het officiële doel. Maar dikwijls worden de deelnemers (ook)
gedreven door andere motieven.
Macht
Politieke partijen willen macht veroveren, ondernemingen willen winst maken en vakbonden willen
de belangen van hun leden verdedigen. Leiders en leden hebben voor ook hun eigen agenda.
De tribune
De ‘tribune’ is het meest geschikt om de positie van socioloog te kernschetsen. Supporters kiezen
meestal de ene of de andere kant, neutrale waarnemers bekijken alles met de nodige
afstandelijkheid. Wetenschapper en sociologen vallen onder die laatste categorie.
Je hebt pas vrijheid als er spelregels zijn. Spelregels zorgen voor de nodige zekerheid en
voorspelbaarheid
,3. Het dagelijkse leven door de bril van de socioloog
Sociologische verbeelding (Mills, 1959): Het vermogen om afstand te nemen van onze dagelijkse
levens en er anders naar te kijken, los van de vertrouwde routines en met een frisse blik.
Voor Mills bezit die sociologische verbeelding 3 componenten:
1. Geschiedenis: De samenleving verandert. We moeten het ‘historisch
geheugen’, de wortels in het verleden van een samenleving kennen om
te begrijpen wat er vandaag gebeurt.
2. Biografie: Welke mensen bevolken een bepaalde samenleving? Is de
diversiteit van de huidige samenleving uit de lucht komen vallen of is
die geleidelijk aan gegroeid? En welke economische, politieke en
demografische factoren hebben daar een rol bij gespeeld?
→ ons leven, onze ervaringen, eigen keuzes
3. Sociale structuur: Welke instituties (de kerk, politieke partijen, vakbonden, ondernemingen,
scholen,..) bepalen ons leven, hoe werken ze, hoe houden ze de maatschappelijke orde in
stand?
→ invloed van sociale contacten/ relaties
3.1. Over eten en drinken
Primaire behoeften maar toch eten en drinken mensen niet altijd overal op dezelfde manier. (bv.
mens en vork, stokjes,..) Hoe mensen omgaan met voedsel en drank is ingebed in de sociale en
culturele context.
Ook binnen eenzelfde samenleving treffen we verschillen aan. (bv. niet iedereen bruncht op zondag)
Kookboeken
Als je kijkt naar “Ons kookboek” zie je culturele veranderingen naargelang hun uitgaven. Zo is er
meer wereldkeuken ingekomen door de toegenomen reislust en de multiculturele samenleving die
Vlaanderen is geworden.
,Koffie
Koffie is een (vriendelijke) drug: daarvoor zorgt cafeïne. Bij ons is koffie een sociaal aanvaardbare
drug, maar in andere culturen is dat niet zo.
Koffie heeft ook zijn plaats in een netwerk van sociale en economische verhoudingen. Het wordt
geproduceerd, geëxporteerd, geïmporteerd en via de groothandel naar de koffiehuizen verdeeld.
(klein stukje geld bij de koffieboer terecht)
Status symbool
Een status symbool: een teken dat niet functioneel wordt gebruikt (zoals het uniform van een
politieagent), maar als verwijzing naar rijkdom, macht, prestige.
3.2. Over sport
Sociaal gekleurd
Er bestaat een duidelijk sociaal verschil tussen goedkopere en dure sporten.
Skiën, windsurfen, tennis en zeilen scoren duidelijk heel hoog qua sociale status, terwijl wielrennen,
motorsport, hengelen, boogschieten, worstelen en boxen een lagere waardering meekrijgen.
→ Dit werd bevestigd in een onderzoek van Smits (2004).
Sport is de drager van symbolische codes van smaken en leefstijlen. Zo zouden hogere sporten
waarden als distance en finesse uitdrukken.
Nieuwe tendensen in fitnesslandschap: heel wat sportclubs boden voordien aerobics en zumba aan,
tegenwoordig zien we vooral de populariteit van crossfit en bootcamps in de buitenlucht.
3.3. Over lifestyle en lijfstijl
Lifestylebladen informeren over de cultuur die richtinggevend is voor het imago van de moderne,
vrije mens. De buitenkant van de mens wordt sociaal ingevuld.
Look
Die cultuur van de look is uiteraard niet van iedereen. Ze word vooral gedeeld en gedragen door een
welomschreven, zij het voortdurend uitdijende groep van stedelingen met een bovenmodaal
inkomen, vaak verdiend in een van de sectoren van de look en lifstyle-industrie.
Via massamedia dringen de nieuwe cultuur- en lichaamsidealen door tot de bredere lagen van de
bevolking. Zodra het zover is verliezen ze hun trendy monopoliekarakter. Dat is voor de
smaakmakende elites het signaal om zich een nieuwe look aan te nemen.
Currid-Halkett schreef “The sum of small things, a theory of the aspirational class”.
Ze ontwaart een nieuwe elite, een ‘streefklasse’, die zich niet langer onderscheidt aan de hand van
subtiele vormen van consumptie. Het gaat om zaken die een verfijnde kennis en cultuur etaleren.
→ Ze dragen een recyclebare tas, het liefst met het logo van een goed doel erop. Ze drinken groene
sapjes, doen aan lichaamsbeweging, yoga. Er hoort een bepaalde wijze van ouderschap bij, waarbij
de kinderen nauwlettend volgt, op muziekles en sport zet en relatief veel geld opzijzet voor hun
studie.
, 3.4. Over liefde
• Verliefdheid mag blind zijn, partnerkeuze veel minder.
• Mensen huwen binnen hetzelfde sociale milieu (zelfde religieuze overtuiging, etnische
herkomst, opleiding)
- Veel gemeenschappelijkheden
- Minder risico op conflicten
- Sociale druk van omgeving (gearrangeerde huwelijken, afkeuring van ouders)
- Heteronormativiteit (= is het idee, de overtuiging of aanname dat heteroseksualiteit
de standaard en/of de natuurlijke toestand van de mens is)
3.5. Contigent maar niet arbitrair?
“Alles is contingent, maar niet arbitrair” (Elchardus, Spruyt en Vanroelen, 2014)
• Contingent:
- Iets is contingent als het anders had kunnen zijn dan het nu is. (bv. manier waarop
we verliefd worden, wat we mooi of lelijk vinden,..)
- Toch is ons leven NIET arbitrair, willekeurig of louter toevallig. Het is niet omdat een
bepaald gebruik anders had kunnen zijn dat er geen goede reden bestaat waarom
het nu zo is
• Socioloog gaat kijken naar deze ‘format’ van samenleven
- Niet los van het verleden
4. Een stap verder
Gezond verstand
• Bevat een losjes samenhangend stel van feiten, waarnemingen, ervaringen, inzichten en
received wisdom, dat elk van ons heeft verworven en opgestapeld op zijn (korte of langere
levensweg).
• Overwegend praktisch van aard
• Gericht op onmiddellijke antwoorden op concrete problemen en niet op het ‘waarom’
Algemene regels
• Wetenschap streeft naar antwoorden op de vraag naar het ‘waarom’ en het ontdekken van
‘algemene regels’
• Sociologie legt zich nier neer bij WYSIWYG (What you see is what you get), maar gaat op zoek
naar verklaringen achter de zichtbare fenomenen.
