Geschiedenis van opvoeding, onderwijs en vorming 2 Prof. Pieter Verstraete – AJ 2020-2021
THEORETISCH KADER #1 – “STIL ZIJN
MOET JE LEREN”: NAAR EEN
AKOESTISCHE BENADERING VAN DE
GESCHIEDENIS VAN OPVOEDING,
ONDERWIJS EN VORMING
College 1 – 16 februari 2021 & College 2 – 23 februari 2021
Educational soundscapes
- Net zoals je een landschap kan beschrijven aan de hand van visuele karakteristieken, kan je dat ook
doen aan de hand van auditieve karakteristieken.
- De school heeft een soundscape en net zoals het uitzicht van een school, verandert ook de manier
waarop we een school (kunnen) horen.
o Soundscape Auditief landschap, we kunnen een landschap beschrijven aan de hand van
wat we horen.
o De soundscape verschilt ook per school Voorbeeld: St. Caecilia klinkt anders dan Odulphus.
The soundscape – Murray Schafer
- Canadese componist/professor
- World Soundscape Project (1968) – The
Vancouver Soundscape
- Van hi-fi naar lo-fi
o Vroeger was onze geschiedenis een
soort hi-fi wereld, het geluid was puur
o Nu worden geluiden onderdrukt door
anderen Natuurlijke geluiden
worden gereproduceerd
- ‘Shizophonia’ Een onderscheid tussen echte
geluiden en gereproduceerde geluiden.
o Schafer ≠ voorstander van
gereproduceerde geluiden
- Toestand is ernstig, maar niet hopeloos: acoustic
design en acoustic designers.
o Schafer neemt zijn studenten mee de stad in en laat ze bewust worden van de natuurlijke
geluiden van een stad.
- De cover van zijn boek is het stadslandschap van Vancouver dat gedomineerd wordt door
wolkenkrabbers en rechts betonnen straten Dat zijn zaken die veel geluid met zich meebrengen
o Voorbeeld: Auto’s, drilboren etc.
- De geluidsgolven bovenaan de cover symboliseert het geluid dat kikkers produceren. De eerste golven
is het gekwaak van een kikker in een stille stad. Het vlakke stuk is het geluid van een kikker als er een
auto passeert; het stopt. Als de auto weg is, keert het geluid langzaam terug.
o We dreigen natuurlijk geluiden en de stilte te verliezen
Sound studies
- Wetenschappelijke discipline
- Pinch & Bijsterveld
1
,Geschiedenis van opvoeding, onderwijs en vorming 2 Prof. Pieter Verstraete – AJ 2020-2021
- Definitie ‘An emerging interdisciplinary area that studies the material production and consumption
of music, sound, noise, and silence, and how these have changed throughout history and within
different societies’
- Voorbeeld: The sound ear.
o Decibelmeter in de vorm van een stoplicht. Als de kinderen in een klas rustig genoeg zijn,
blijft het lichtje groen branden, de gevarenzone was oranje en als het licht rood was dan
waren de kinderen te luid of te druk.
o Achterliggend: Het idee dat geluid schadelijk is voor de mens.
o Dit instrument is gelinkt aan het objectief meten van stilte en geluid. Dit lijkt neutraal, maar
kent een enorm achterliggend pedagogisch kader. Er is namelijk niet langer een leerkracht die
zegt dat de leerlingen te druk zijn en stil moeten zijn, maar de verantwoordelijkheid ligt bij de
leerlingen. De leerlingen zelf moeten het instrument in de gaten houden en zichzelf gaan
disciplineren.
Essentialisme/Sociaal-Constructivisme
Het is onvoldoende om het over geluid en stilte te hebben alsof het enkel natuurlijke fenomenen zijn, alsof ze
enkel uit trillingen zouden bestaan. Geluiden zijn natuurlijk wel een trilling, maar wij kennen betekenissen toe
aan die trillingen. Dat is het onderscheid waarop men wijst in de sound studies.
- Essentialisme
o Stilte en geluid worden gezien als natuurlijke fenomenen
o Bestaan uit trillingen (of de aanwezigheid daarvan bij stilte)
- De anechoïsche/dode ruimte
- Sociaal constructivisme
o Voorbeelden: Boeren, slurpen, claxon van een auto, geluid van een minaretten, kerkklokken.
o Betekenis van stilte en geluid verschilt van tijd tot tijd
o Betekenis van stilte en geluid verschilt van cultuur tot cultuur
o Betekenis van stilte en geluid verschilt van klasse tot klasse
- Voorbeelden: The cat massacre & stilte in het theater
The cat massacre (Robert Darnton)
- Thick description – antropologische kijk op geschiedenis
- Parijs aan het begin van de 18e eeuw (Rue Saint-Sévérin, Quartier Latin)
- Twee arbeiders in lokale drukkerij en de voorliefde voor katten van de eigenaars van de drukkerij
o De arbeiders werden gek van het geluid van de krolse katten, die zij door de ligging van hun
slaapvertrekken altijd hoorden, maar de eigenaars niet vanwege hun stille ligging. Ze besloten
voor hun slaapkamer het geluid van de krolse katten na te doen zodat de eigenaars inzagen
hoe vervelend het geluid was. De eigenaresse vond het geluid zo vreselijk dat ze vrij snel
aangaf dat ze het zo hinderlijk vond, dat ze alle katten in de buurt wilde afslachten.
- Ongelijke situatie tussen bourgeoisie en arbieders
o Betekenis van stilte en geluid verschilt van klasse tot klasse
- Rol van geluid Hier kattengejank
Stilte in het theaterpubliek
James Johnson
- Listening in Paris
- Overgang van een luid naar een stil publiek
o Vroeger was het de bedoeling dat je applaudisseerde tijdens het stuk, je ging in gesprek met
je buurman of buurvrouw over het stuk en de acteurs.
- Verandering vanaf eind 18e eeuw (Franse revolutie – 1789)
o Vervanging van de aristocratie door de bourgeoisie
2
,Geschiedenis van opvoeding, onderwijs en vorming 2 Prof. Pieter Verstraete – AJ 2020-2021
o Evolutie van een aristocratische naar een meritocratische democratie
Binnen een aristocratische democratie wordt je geboren binnen een specifieke
klasse en daarin blijf je.
Binnen de meritocratische democratie wordt je geboren als individu en afhankelijk
van je gedrag kun je stijgen of dalen op de sociale ladder.
Mensen werden bang dat ze tijdens het stuk domme dingen zeiden
waardoor ze hun klasse zouden verliezen. Daarom bewaarde men
commentaar voor achteraf en werd het stil in de theaters.
‘For Heaven’s sake, wait… you merciless blabbermouths, wait until the
intermission to satisfy your terrible talkativeness. Wouldn’t the slightest bit
of education tell you that it shows the worst taste to talk aloud in a public
place, where alle attention should be directed toward the characters on the
stage? Honestly, one would think you had lived your whole life in the
words, and that you found yourself in good company completely by
accident.’
Centrale boodschap
- Stilte en geluid zijn sociale constructen – dat wil zeggen:
o Dat hun betekenis verschilt van tijd tot tijd en van cultuur tot cultuur
o Dat ze niet enkel herleid kunnen worden tot neutrale en object-vaststelbare fysische
fenomenen
o Maar dat er altijd een bepaalde werking uitgaat van de stilte/het geluid op de mens
(voorbeeld: hoe die denkt, hoe die zich gedraagt, welke keuzes die maakt (of niet)).
Politieke betekenis van stilte en geluid
Politiek in de zin van politiek die wordt uitgeoefend op macro-niveau.
Voorbeeld: De luidsprekers die lange tijd aan de grens hingen tussen Zuid- en Noord-Korea.
Politiek in de zin van ‘iemand die macht uitoefent over iemand anders’ – en waarbij vaak bepaalde vormen van
kennis zijn gemoeid.
Voorbeeld: Michel Foucault Geschiedenis van de waanzin
Stilte en geluid in opvoeding en onderwijs?!
- Gebrek aan tolerantie voor stille leerlingen verraadt soms een superioriteitsgevoel van de Westerse
mens ten aanzien van mensen uit andere culturen.
o Voorbeeld: Ritchie Hao
- Stilte wordt in de schoolse context ook ingezet om bepaalde zaken aan de kaak te stellen.
o Voorbeeld: Discriminatie van de LGBTQ-gemeenschap
- Stilte als manier om mensen bepaalde zaken in herinnering te brengen
o Voorbeeld: Slachtoffers van aanslagen in Brussel op 22 maart 2016
Stilte en geluid in de geschiedenis van
opvoeding en onderwijs
- Hoe moeten we de aandacht voor stilte en geluid begrijpen?
o New cultural history of eduction
o Sensorial turn
- Twee concrete voorbeelden
o Joakim Landahl Akoestische relatie tussen leerkrachten en leerlingen wijzigt doorheen de
tijd!
3
, Geschiedenis van opvoeding, onderwijs en vorming 2 Prof. Pieter Verstraete – AJ 2020-2021
o Catherine Burke De manier waarop we nadenken over opvoeding en onderwijs
weerspiegelt zich in de materialiteit van onze akoestische cultuur.
Burke verwijst naar een boeiend fenomeen, namelijk de opkomst van stille ruimtes
binnen het Britse onderwijssysteem na WOII.
Men wil zich met de stille ruimtes afzetten tegen de totalitaire maatschappelijke
structuren die leidde tot het uitbreken van WOII. Het feit dat de oorlog is kunnen
ontstaan komt mede door ons onderwijssysteem, het is namelijk geneigd om
kinderen te produceren die goed functioneren binnen een totalitaire structuur
Het onderwijs moet aangepast worden zodat er burgers ontstonden die beter in
onze democratische samenleving passen.
Methodologische kanttekeningen
- Hoe de geschiedenis van stilte en geluid onderzoeken?
- Vanaf wanneer waren geluidsopnames mogelijk?
- Kan men dan geen akoestisch perspectief aannemen voor deze periode?
Stil zijn moet je afleren
- Continue bekommernis tijdens de 20ste eeuw
- Voorbeelden:
o Maria Montessori aan het begin van de 20ste eeuw
o How quiet helps at school – Edu-documentaire uit het jaar 1953
o De praktijk van het stillezen
o De onderdrukking en erkenning van (Vlaamse) gebarentaal.
o De praktijk van het isoleren in instellingen voor jeugddelinquenties
Waar gaat dit college over?
- Stilte en geluid zijn geen natuurlijke, maar sociaal
geconstrueerde realiteiten
- Stilte en geluid hebben een politieke betekenis
- Stilte en geluid hebben ook een pedagogische
betekenis
- De geschiedenis van opvoeding en onderwijs kan
vanuit een akoestisch perspectief bestudeerd
worden
- Stilte werd doorheen de tijd op verschillende
manieren gepedagogiseerd.
- Het bronnenmateriaal kan bestaan uit akoestische
representaties, maar ook woordelijke
representaties
4
