Europese talen in contact: Letterkunde
Termen
o Literariteit (literaturnost)
- < Russische Formalisten: Viktor Sjklovski en Roman Jakobson
- = het gebruik van specifieke technieken en kunstmiddelen waarmee schrijvers het
basismateriaal van de dagelijkse taal tot een talig kunstwerk bewerkten.
- Volgens de Russische Formalisten is literatuur in de eerste plaats het product van
materiaalbehandeling (suzjet). De historische context van de bestudeerde tekst, de
psychologie van de auteur, of de morele boodschap van de tekst is voor hen bijzaak,
is niet belangrijk.
o Procedé
- < Viktor Sjklovski
- = ‘kunstgreep’, ‘prijom’
- Tekst ‘Kunst als procedé’: de doelstelling van de kunst is ‘vervreemding’ en
‘desautomatisering’ van de blik. Die vervreemding hangt samen met het bijzondere
taalgebruik van de literaire tekst. Literatuur, net als andere kunstvormen, leert ons
volgens Sjklovski de werkelijkheid zien zoals we hem niet eerder zagen omdat onze
waarneming ‘automatisch’, i.e. zonder bewust nadenken, verliep.
o Desautomatisering
- < Viktor Sjklovski
- Komt uit zijn tekst ‘Kunst als procedé’. Volgens Sjklovski bereikt de kunstenaar de
desautomatisering van de blik door de vorm van zijn boodschap te ‘compliceren’ of
te verzwaren: door de aandacht te trekken op de manier waarop een boodschap
wordt verwoord. In die complicering onderscheidt literair taalgebruik zich volgens
hem van alledaags taalgebruik.
§ Hij geeft zelf het vb. van een novelle van Tolstoj, waarin de auteur op een
bepaald moment de gebeurtenissen uit het verhaal voorstelt door de ogen van
een paard: dat bijzondere, artistieke vertelprocedé zorgt er volgens Sjklovski
voor dat de lezer de gebeurtenissen in kwestie als niet-alledaags beschouwt en
stilstaat bij kwesties die in het alledaagse leven onze aandacht niet meer
krijgen. De eigenaardigheden van de mens, waarvoor we intussen blind zijn
geworden, zien we als ‘nieuw’ door de ogen van het paard. (Het artistieke
ideaal van de vervreemding vinden we later nog terug in het theaterwerk van
Bertolt Brecht, maar het komt ook al voor bij een aantal dichters uit de
romantiek, bv. William Wordsworth.)
o Poëtische functie
- < Roman Jakobson (Russisch Formalisme, later Praags Structuralisme)
- Wat literaire teksten onderscheidt van niet-literaire teksten, is de systematische
dominantie van de poëtische functie: het zijn teksten waarin de klemtoon ligt op de
manier waarop de inhoud van het gezegde mee bepaald wordt door de vorm van
het gezegde – waarin, eenvoudiger uitgedrukt, vorm en inhoud op elkaar betrokken
zijn: de vorm ondersteunt en beklemtoont de inhoud.
1
, ‘De poëtische functie projecteert het principe van de equivalentie van as der
selectie op de as der combinatie.’
§ Wanneer we zinnen construeren, zijn er tegelijk twee soorten activiteit in het
geding. Op wat Jakobson de ‘as der selectie’ noemt (ook wel: de
‘paradigmatische’ of ‘verticale’ as) maken we keuzes tussen woorden die
semantisch gesproken min of meer equivalent zijn (bv. kiezen tussen ‘het kind’,
‘de peuter’, ‘het jongetje’, ‘de kleuter’). Tegelijk gaan we er op de ‘as der
combinatie’ (de ‘syntagmatische’ of ‘horizontale’ as) voor zorgen dat onze
woorden grammaticaal goed aan elkaar gekoppeld zijn: een meervoudig
onderwerp vraagt een meervoudige werkwoordsvorm; een vrouwelijk
substantief vraagt in de Romaanse talen een vrouwelijke uitgang bij het
adjectief. Bij een tekst waarin de poëtische functie domineert, zal volgens
Jakobson het principe van de equivalentie dat normaal gezien op de verticale as
van toepassing is (waar equivalentie vooral semantisch speelt) op de
horizontale as worden geprojecteerd: de equivalentie daar zal vooral een
kwestie van klank zijn. De keuze van de woorden wordt dan ook bepaald door
hun relatie van ‘gelijkheid’ (welluidendheid) met de hen omringende woorden.
• Verticale as: keuze van woorden à semantische equivalentie
+ tegelijkertijd horizontale as: die woorden combineren à syntaxis
• Bij de poëtische functie wordt de selectie mee bepaald door de combinatie
à een vormelijke klank,…, bv. alliteratie (zoals bij titels Suske en Wiske)
§ De poëtische functie vinden we ook in niet-literaire teksten, bv. politieke slogan
van de Amerikaanse presidentskandidaat Dwight Eisenhower: ‘I like Ike’.
§ Hoe kan de aanwezigheid van de poëtische functie distinctief zijn voor een
bepaald soort tekst? Antwoord Jakobson: het is een kwestie van gradatie en
dominantie. Een reclametekst bevat wel sporen van de poëtische functie, maar
die functie is er niet dominant, terwijl ze in literaire teksten wel primeert.
(klemtoon ligt op vorm van de tekst, in literaire teksten is poëtische functie
dominant)
o Foregrounding
- < Jan Mukarovsky (Praags Structuralist)
- = het systematisch op de voorgrond plaatsen van bepaalde formele principes die in
de literaire tekst worden gebruikt.
§ Bv. het gebruik van rijmwoorden in gedichten: de aandacht wordt dan
getrokken om de klank van het woord; die woorden worden niet enkel gekozen
om een specifieke inhoud over te brengen, maar ook omdat ze in hun vorm (en
in de klank die de vorm aan de orde stelt) een band hebben met het slotwoord
van een vorig (of volgend) vers.
o Polysysteemtheorie
- < Itamar Even-Zohar
- Literatuur is op een dynamische manier verbonden met andere maatschappelijke
systemen, ze wordt bepaald door wat literatuur niet is.
o Paragone
- < Leonardo Da Vinci
- = strijd
- ‘strijd’ tussen dichters en schilders
2
