Samenvatting voor de K3 voor People Planet Profit van de boeken Kansen en bedreigingen van duurzaam ondernemen en Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen en de extra stof van BB!
Kansen en bedreigingen van duurzaam ondernemen hfd 1 t/m 4; maatschappelijk verantwoord ondernemen h
22 maart 2015
43
2014/2015
Samenvatting
Onderwerpen
people
planet
profit
duurzaamheid
duurzaamheid
richtlijnen
kansen
bedreigingen
economisch
ethisch
filantopisch
stakeholders
milieu
sociaal
cradle to cradle
Geschreven voor
Avans Hogeschool (Avans)
Bedrijfseconomie / Finance & control
People Planet Profit
Alle documenten voor dit vak (1)
1
beoordeling
Door: Yaldaaryanzad • 7 jaar geleden
Verkoper
Volgen
donkers
Ontvangen beoordelingen
Voorbeeld van de inhoud
People, Planet and Profit
Kansen en bedreigingen van duurzaam ondernemen
Hoofdstuk 1 Maatschappelijk verantwoord ondernemen, duurzaam
ondernemen en stakeholdertheorie
§1.1 Maatschappelijk verantwoord ondernemen
Maatschappelijk verantwoord ondernemen komt steeds meer aan de orde, er wordt steeds meer
aandacht besteed aan MVO in de communicatie met de stakeholders. Ook wordt bij het aan- en
verkopen van aandelen steeds meer gebruik gemaakt van MVO-indicatoren.
Er bestaat geen algemeen geaccepteerde definitie van maatschappelijk verantwoord ondernemen,
zo ook geen criteria waaraan een onderneming moet voldoen.
Maatschappelijk verantwoordelijkheden van bedrijven
Maatschappelijk verantwoord ondernemen heet in het engels corporrate social responsibility (CSR).
Als je het hebt over verantwoordelijkheid van bedrijven, dan dien je je een aantal vragen te stellen,
namelijk:
1. Hebben bedrijven maatschappelijke verantwoordelijkheden? Zo ja,
2. Wie bepaalt dat?
3. Wat zijn die verantwoordelijkheden?
Er wordt vanuit gegaan dat bedrijven in een wederkerigheidsrelatie tot de samenleving staan.
Hiermee wordt bedoeld dat de voordelen en privileges die geboden worden bijdragen aan de groei
en ontwikkeling van de samenleving.
Bedrijven dragen bij aan de groei en ontwikkeling van een land door middel van de productie van
goederen en diensten. Zij moeten daarbij hun maatschappelijke acceptatie verdienen door zich te
conformeren (gelijkmaken) aan de doelen van de samenleving, ook wel sociaal contract.
Er zijn verschillende definities van Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen, die van Carroll luid
als volgt; ‘de Maatschappelijke Verantwoordelijkheid van bedrijven omvat de economische,
juridische, ethische en filantropische verwachtingen die de samenleving heeft van organisaties op
een zeker moment.’
De economische verantwoordelijkheid betreft de verantwoordelijkheid van bedrijven om goederen
en diensten te produceren die de samenleving wenst en deze winstgevend te verkopen.
De juridische verantwoordelijkheid van bedrijven betreft de verplichtingen die de samenleving aan
bedrijven oplegt door middel van wet- en regelgeving. Elk land heeft andere regels, daarom
verplaatsen bedrijven die in een land wonen met een strenge regelgeving vaak naar landen met
ene milde regelgeving.
Bij de ethische verantwoordelijkheden van bedrijven gaat het om het ontplooien van vrijwillige
activiteiten zonder winstoogmerk, die gericht zijn op het promoten en nastreven van sociale
doelen. Het gaat om doelen die stakeholders en de samenleving als geheel belangrijk vinden.
De filantropische verantwoordelijkheden gaan verder, zij hebben een vrijblijvend karakter. Het gaat
hierbij om bijdragen aan culturele instellingen, scholingsprogramma’s etc.
De Europese Commissie definieert MVO als een concept waarbij bedrijven op vrijwillige basis
bijdragen aan een betere samenleving en schonere omgeving (ethisch concept).
Instrumentele MVO
Naast de ethische reden, kunnen bedrijven ook om het financiële aspect of commerciële aspect aan
MVO doen. Het heeft een instrumenteel karakter, er vloeit een betere reputatie uit voort wat
positieve gevolgen kan hebben voor de omzet.
MVO en duurzaam ondernemen
Er wordt tegenwoordig ook een link gelegd tussen de maatschappelijke verantwoordelijkheden van
bedrijven een duurzame ontwikkelingen. Vooral de World Business Cuncil for Sustainable
1
,Development koppelt de twee termen aan elkaar. Hen definitie van MVO is dan ook ‘het
commitment van bedrijven bij te dragen aan een duurzame economische ontwikkeling, samen met
hun medewerkers, hun families, de lokale gemeenschap en de samenleving als geheel, met het
doel de kwaliteit van leven te verbeteren.
MVO en stakeholdertheorie
De Sociaal Economische Raad hebben een definitie waar duurzaam ondernemen en
stakeholdertheorie elkaar tegen komen. Deze is als volgt ‘MVO een vorm van ondernemen waarbij
bedrijven economische, sociale en milieuoverwegingen integreren in al hun bedrijfsactiviteiten met
een open oog voor de belangen en wensen van hun stakeholders.’
Dimensies van MVO-definities
Er zijn vijf dimensies die veel terug komen in alle definities van MVO, namelijk:
Stakeholderdimensie. Hierbij staat centraal hoe bedrijven omgaan met hun stakeholders
Sociale dimensie. Hierbij staat de relatie tussen het bedrijfsleven en de samenleving
centraal
Economische dimensie. Hierbij gaat het om de sociaaleconomische impact van bedrijven,
maar het kan ook om financiële aspecten gaan.
Vrijwilligheidsdimensie. Hierbij gaat het om acties en activiteiten die verder gaan dan de
wet voorschrijft. Ethische en filantropische verantwoordelijkheid staan centraal
Milieudimensie. Hierbij gaat het om de impact van het bedrijfsleven op de natuurlijke
omgeving
MVO moeilijk te benoemen
Veel mensen vinden dat de maatschappelijke verantwoordelijkheden van bedrijven moeilijk te
benoemen is. Dit betekent dat geen algemeen geaccepteerd kader van normen en waarden bestaat
waaraan bedrijven moeten voldoen.
§1.2 Duurzaam ondernemen
Duurzaam ondernemen is ook wel de businessvariant van duurzame ontwikkelingen.
Duurzame ontwikkeling
De Brundtland-Comissie definieerde duurzame ontwikkeling als ‘een ontwikkeling die rekening
houdt met de behoeften van de huidige generaties zonder het vermogen van toekomstige
generaties om in hun behoefte te voorzien in gevaar te brengen.’
Volgens sommige ontbreekt aan deze definitie iets, wel zijn een drietal onderlinge verweven
principes te onderscheiden: een ecologische, een sociaal en een economisch principe.
Het ecologische principe: (Planet)
Dit gaat over de kwetsbaarheid en beschermwaardigheid van natuurlijke hulpbronnen en
ecosystemen en alle andere dingen. Er moet toegang en beschikbaarheid blijven voor grondstoffen,
ze moeten niet uitgeput raken.
Het sociale principe: (People)
Dit houdt in dat iedereen eerlijk behandeld hoort te worden, met iedereen wordt de huidige maar
ook de toekomstige generatie bedoeld. Ze hebben vooral een ecologische achtergrond, denk maar
aan de ontwikkelingslanden waar ze geen voorzieningen hebben en in de rijke langen wel.
Het economische principe: (Profit)
Dit verwijst naar de mogelijkheid dat iedereen minimaal in zijn of haar eerste levensbehoeften kan
voorzien. Wanneer dit het geval is dan is de mens eerder geneigd om de natuurlijke leefomgeving
te beschermen.
Zwak en sterk duurzaam ondernemen
Je kunt duurzaam ondernemen onderscheiden in een zwakke en een sterke vorm. De zwakke vorm
verwijst naar een ontwikkeling waarbij de totale door bedrijven gecreëerde sociale, ecologische en
economische waarde constant blijft.
De sterke vorm is dat de natuurlijke omgeving in ruime zin cruciaal zijn voor al het leven op aarde.
De principes kunnen elkaar dus niet compenseren.
People-Planet-Profit (PPP)
2
,Duurzaam ondernemen wordt op veel manieren aangeduid, een van de bekendste is de PPP-
alliteratie (People, Planet, Profit). Een bedrijf moet de balans vinden tussen zijn sociale, ecologische
en financiële waardencreatie.
Crandle-to-cradle (C2C)
Deze term letterlijk vertaald is van wieg tot wieg, deze gedachte is gestoeld op afval=voedsel.
Producten moeten dus op een zodanige wijze worden ontwikkeld, dat ze aan het eind van hun
levensduur voedsel vormen voor weer nieuwe producten of voor micro-organisaties.
Er wordt onderscheid gemaakt tussen biologische en technische voedingsstoffen. Biologische
voedingsstoffen zijn materialen die aan het eidn van hun levenscyclus voedsel vormen voor allerlei
biologische systemen en bevatten geen synthetische/giftige bestanddelen meer. Technische
voedingsstoffen circuleren continu in gesloten industriële systemen. De materialen worden
voortdurend gerecycled.
Bottom-of-the-pyramid (BoP)
Dit concept roept vooral multinationale ondernemingen op om de koopkracht van de armste
mensen te mobiliseren. Door handel en ontwikkelingen te stimuleren kunnen multinationale
ondernemingen een cruciale rol spelen in de verbetering van de levens van miljarden mensen. Zo
dragen ze ook bij aan een meer stabiele en minder gevaarlijke wereld.
Een voorbeeld van BoP is het verstrekken van microkredieten, de armen in de ontwikkelingslanden
krijgen dan een lening om activiteiten te starten om de welvaart van zichzelf of familie te
vergroten.
§1.3 Stakeholdertheorie
De stakeholdertheorie staat dichtbij de termen maatschappelijk verantwoord en duurzaam
ondernemen. De stakeholdertheorie houdt zich bezig met de vraag welke mensen aangemerkt
kunnen worden als stakeholders en om die reden aandacht verdienen of vereisen van het
management.
Stakeholders
Een stakeholder is iemand die belang heeft bij de onderneming. Maar ook deze term wordt op vele
manieren gedefinieerd. Freeman heeft de meest bekende definitie; ‘Elke groep of individu die in
staat is de verwezenlijking van de doelen van een organisatie te beïnvloeden, of die daardoor
beïnvloed wordt.’
Sommige vinden dat beïnvloeders en stakeholders wat anders zijn. Stakeholders kunnen
economische actoren, zoals klanten, leveranciers, werknemers zijn. Andere actoren, zoals de
media, vakbonden, consumentenorganisaties en niet-governementele organisaties (NGO’s) kunnen
beter worden aangeduid als beïnvloeders.
Clarkson houdt rekening met deze scheiding, zijn definitie is ‘stakeholders zijn individuen of
groepen die rechten kunnen laten gelden, of die anderszins belangen hebben in een bedrijf.’
Stakeholders kun je indelen in twee groepen: primaire en secundaire stakeholders. Primaire
stakeholders zijn groepen of individuelen die voor de continuïteit van een bedrijf van cruciaal
belang zijn. Secundaire stakeholders zijn groepen of individuen die beïnvloed worden door een
bedrijf, of die een bedrijf beïnvloeden, maar die niet cruciaal zijn voor de continuïteit van het
bedrijf.
Belangrijke stakeholders
Wie de belangrijke stakeholders zijn kan worden bepaald op basis van drie factoren:
1. Macht. Hoe groter de macht van de stakeholder, hoe groter de invloed deze groep heeft op
het bedrijf. Dit kan worden bepaald aan de hand van de toegang tot de beschikbaarheid
van grondstoffen, concentratiegraad etc.
2. Legitimiteit. Dit gaat over de mate waarin een groep stakeholders een gerechtvaardigde
claim op een bedrijf kan laten gelden.
3. Urgentie. Dit heeft betrekking op de mate waarin een claim aanleiding geeft tot
onmiddellijke actie van het management.
3
,Op belangrijkste stakeholder hebben alle factoren betrekking, de combinatie van deze drie maakt
de stakeholder als potentieel ‘gevaarlijk’.
Normatieve versus instrumentele stakeholdertheorie
De stakeholdertheorie heeft een normatieve basis, dat wil zeggen dat de nadruk ligt op hoe
bedrijven en managers zich behoren te gedragen ten opzichte van hun stakeholders.
Gaande weg heeft de stakeholdertheorie steeds meer een instrumenteel karakter gekregen, de
nadruk komt te liggen op het managen van stakeholderrelaties met het doel de (financiële)
prestaties te verbeteren. Hierbij komen niet alle stakeholders in beeld, bij de normatieve
benadering wel.
Verlichte stakeholdertheorie
Het managen van de stakeholdergroepen betekend dat de onderneming zich op meerdere doelen
tegelijk moet richten. Het welzijn van alle stakeholders moeten gelijktijdig worden
gemaximaliseerd. Zolang het maximaliseren van de ene stakeholdergroep niet ten koste gaat van
het welzijn van andere groepen, zijn managers in staat het welzijn van alle groepen simultaan te
maximeren. Je kunt dus geen keuzes maken.
Bij de verlichte stakeholdertheorie kan dat wel. Deze theorie voegt aan de stakeholdertheorie de
doelstelling van langetermijn-winstmaximalisatie toe. Dat wil zeggen dat een verandering in de
langetermijn-winstmaximalisatie de meetlat is aan de hand waarvan het succes van het managen
van stakeholderrelaties gemeten zou moeten worden. Bedrijven kunnen de
langetermijnmarktwaarde niet maximaliseren zonder voorbij te gaan aan de belangen van alle
andere stakeholders.
Hoofdstuk 2 Maatstaven van duurzaam ondernemen
§2.1 Duurzaamheidsrichtlijnen
Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen en Duurzaam ondernemen worden vaak aangeduid door
middel van maatstaven. Een maatstaf van duurzaam ondernemen is een set van een of meer
criteria aan de hand waarvan duurzaam ondernemen kan worden gemeten of geëvalueerd
(duurzaamheidsrapporten). Deze duurzaamheidsrapporten geven aan voor welke aan duurzame
ontwikkeling gerelateerde issues bedrijven verantwoordelijk zijn en/of over welke onderwerpen zij
rekenschap hebben af te leggen.
Deze richtlijnen hebben veelal een generiek karakter, dat wil zeggen dat ze van toepassing zijn op
bedrijven uit vrijwel alle bedrijfstakken (er zijn ook richtlijnen voor specifieke bedrijfstakken). De
richtlijnen hebben ook meestal een vrijwillig karakter. De vrijwilligheid gaat over de keuze van
richtlijnen, waardoor men zich laat leiden bij het rapporteren over duurzaamheidsprestaties. De
vrijblijvendheid neemt wel af.
We kunnen een viertal strategieën onderscheiden aan de hand waarvan bedrijven hun legitimiteit
kunnen waarborgen:
1. Het voorlichten van stakeholders en hen informeren over feitelijke veranderingen in de
bedrijfsprestaties en –activiteiten.
2. Het beïnvloeden van de wijze waarop het bedrijf door zijn stakeholders wordt
gepercipieerd, zonder dat het bedrijf zijn feitelijke gedrag aanpast.
3. Het manipuleren van de perceptie door stakeholders door de aandacht af te leiden van een
controversieel onderwerp.
4. Het beïnvloeden van de verwachtingen van stakeholders ten aanzien van prestaties van het
bedrijf.
De Global Reporting Initiative
Deze richtlijn is tot stand gekomen door middel van stakeholders uit verschillende landen, zoals
NGO’s, accountantsorganisaties, brancheorganisaties, universiteiten, beleggers, bedrijven en
consultants. De GRI-richtlijnen worden vooral gebruikt door grote multinationale ondernemingen.
Maar ze hebben ook richtlijnen ontwikkeld voor het midden- en kleinbedrijf, genaamd High Five!
Volgens de GRI-richtlijnen moeten bedrijven informatie verschaffen over de volgende onderwerpen:
- Strategie en profiel. Hiermee wordt inzicht geboden in de prestaties van de organisatie.
- Managementbenadering. Dit gaat om de wijze waarop een organisatie omgaat met
bepaalde onderwerpen.
- Prestatie-indicatoren. Indicatoren die vergelijkbare informatie aan het licht brengen over de
economische, milieu gerelateerde en sociale prestaties van de organisatie. De nadruk ligt
4
, voornamelijk op de sociale dimensie (arbeidsomstandigheden en volwaardigwerk,
mensenrechten, de samenleving en consumenten).
Global Compact
Global Compact moedigt bedrijven wereldwijd aan om maatschappelijk verantwoord te
ondernemen. Een ander doel is het faciliteren van samenwerkingen tussen stakeholders om
gezamenlijke problemen beter te kunnen oplossen. Deelname aan de GC gebeurt op vrijwillige
basis. Ook bij de GC overheerst de sociale dimensie. De GC bestaat uit 10 principes, nummer 7 is
het voorzorgsprincipe, dit houdt in dat bedrijven bepaalde processen, technologieën niet toepassen
of uitvoeren, ook niet als het negatieve effect op het milieu ervan nog niet onomstotelijk
wetenschappelijk bewezen is.
De OESO Richtlijnen voor multinationale ondernemingen
Het doel van de OESO Richtlijnen is onder andere het ondersteunen van economische
ontwikkelingen, werkgelegenheidsgroei, handhaving van de financiële stabiliteit en bevordering van
de internationale handel. De richtlijnen omvatten beginselen en normen voor goed gedrag en
vormen een handvat voor gedragscodes ten aanzien van allerhande maatschappelijke kwesties.
Ook deze richtlijn heeft een vrijwillig karakter.
Een ander doel is het waarborgen van de activiteiten van multinationale ondernemingen die in
overeenstemming zijn met het overheidsbeleid in landen waar de ondernemingen zijn gevestigd.
Maar ook om het wederzijds vertrouwen tussen de ondernemingen en de samenlevingen waarin zij
actief zijn te verstevigen, het investeringsklimaat te verbeteren en de bijdrage aan duurzame
ontwikkelingen te vergroten.
Bij deze richtlijn ligt ook de nadruk op de sociale dimensie, maar ook aan het milieu wordt
aandacht besteed, terwijl het economische aspect amper aan de orde komt.
Het Handvest voor Duurzame Ontwikkeling van de Internationale Kamer van Koophandel
Deze heeft als doel het stimuleren van de wereldhandel, vrije en eerlijke concurrentie, het
harmoniseren van handelspraktijken en het formuleren van richtlijnen en standaarden voor
importeurs en exporteurs.
Het handvest heeft tot doel om het commitment van bedrijven ten aanzien van duurzame
ontwikkeling te vergroten en bedrijven ertoe te bewegen hun duurzaamheidsprestaties te
verbeteren. Ook deze richtlijn is vrijwillig.
De ISO-26000-richtlijn
Dit is een publicatie van een duurzaamheidsrichtlijn. Hieraan hebben zes stakeholdersgroepen
(industrie, overheden, consumenten, vakbonden, NGO’s, onderstuening en onderzoek)
deelgenomen.
Het doel van deze richtlijn is organisaties te helpen bij de invoering van MVO door een praktische
handreiking te geven voor het opzetten en implementeren van MVO, het identificeren en betrekken
van stakeholders en het vergroten van de geloofwaardigheid ten aanzien van de MVO-
communicatie.
Het gaat om de volgende principes:
1. Verantwoordelijkheid nemen.
2. Transparant zijn. Dit moet ten aanzien van beslissingen en activiteiten.
3. Ethisch gedrag.
4. Respect voor belangen van stakeholders. Ze moeten gehoor geven aan de stakeholders
5. Rest voor de wet. Het accepteren van de wet.
6. Rest voor internationale gedragsnormen.
7. Respect voor mensenrechten.
Herkennen van MVO en het identificeren en betrekken van stakeholders
Belangrijke uitgangspunten voor het MVO-beleid zijn maatschappelijke verantwoordelijkheid en
betrekken van stakeholders. Maatschappelijke verantwoordelijkheid gaat over de impact van een
organisatie op de omgeving.
De zeven kernthema’s van MVO
Er zijn zeven kernthema’s voor MVO, namelijk:
5
, 1. Behoorlijk bestuur
2. Mensenrechten
3. Arbeidsomstandigheden
4. Milieu
5. Eerlijk zakendoen
6. Consumentenaangelegenheden
7. Betrokkenheid bij en ontwikkeling van de gemeenschap
Stappenplan
Om MVO in een organisatie op te nemen moeten er eerst zes stappen worden gezet, namelijk:
1. Bepalen van de relatie tussen MVO en de kenmerken van de organisatie
2. Begrijpen van de maatschappelijke verantwoordelijkheid van de organisatie
3. Integreren van MVO in de gehele organisatie
4. Communiceren over MVO
5. Vergroten van de geloofwaardigheid
6. Monitoren en verbeteren van MVO-activiteiten
Er kunnen drietal dimensies worden onderscheiden:
1. Sociale dimensie
2. Milieu
3. Corporate governance (goed bestuur)
§2.2 Duurzaamheidsverslagen
Jaarverslagen worden tegenwoordig een medium voor het management om verantwoording af te
leggen over het gevoerde duurzaamheidsbeleid. Maar er kan ook een duurzaamheidsverslag
worden gepubliceerd. Dit is een communicatiemiddel met behulp waarvan een bedrijf zijn
stakeholders kan informeren over het gevoerde duurzaamheidsbeleid en de resultaten. Er kan ook
een geïntegreerd jaarverslag worden uitgegeven, dit is een combinatie van een jaarverslag en een
duurzaamheidsverslag. Deze verslagen worden beoordeeld op de volgende onderwerpen:
1. Profiel. Hier wordt gekeken naar de rapportage over kerngegevens.
2. Uitwerking. Hierbij gaat het over de verantwoording van de gebruikte richtlijnen en de
reikwijdte van de rapportage.
3. Verificatie. Hiermee doelen we of het verslag is geverifieerd door een onafhankelijke derde
partij (accountant).
4. Sociale aspecten van de bedrijfsvoering. Het gaat hierbij om indicatoren zoals diversiteit,
opleiding, veiligheid en gezondheid van de werknemers.
5. Milieuaspecten van de bedrijfsvoering. Hierbij wordt gekeken naar de transparantie van
doelstellingen, beleid en behaalde prestaties ten aanzien van de milieuaspecten.
6. Economische aspecten van de bedrijfsvoering. Hierbij komen aspecten als
huisvestigingsbeleid, arbeidsmarkt, omkoping en corruptie etc. aan de orde.
7. Stakeholders. Hierbij gaat het om de vraag hoe het bedrijf zijn stakeholders identificeert, of
ze dialoog optreden of er beleid is ontwikkeld voor dit punt etc.
8. Ketenverantwoordelijkheid. Hierbij draait het om het beleid dat het bedrijf voert ten
aanzien van ketenbeheer, de activiteiten etc.
9. Ondernemingsbestuur. Hierbij gaat het vooral om de inrichting van de organisatie ten
aanzien van MVO (taken, verantwoordelijkheden, interne beheersing).
10. Visie en strategie. Hierin zijn de eventuele criteria opgenomen over interne en externe
gebruikte richtlijnen.
Aan de hand van deze 10 criteria worden bedrijven ingedeeld onder; koplopers, achtervolgers,
peloton, achterblijvers en bezemwagen. Bezemwagen zijn bedrijven die geen verslag hebben
gemaakt.
§2.3 Duurzaam inkopen
Duurzaam inkopen is rekening houden met milieu- en sociale aspecten in alle fasen van het
inkoopproces. De Rijksoverheid wil het voorbeeld geven, zij willen voor 100% duurzaam inkopen.
Zij willen bij elke toeleverancier bij de aanbestedingen en offerteaanvragen tegemoetkomt aan alle
relevante duurzaamheidseisen.
Organisaties kunnen duurzaam inkopen door bij elke aanbesteding en inkoop
duurzaamheidscriteria op te nemen.
6
Voordelen van het kopen van samenvattingen bij Stuvia op een rij:
√ Verzekerd van kwaliteit door reviews
Stuvia-klanten hebben meer dan 700.000 samenvattingen beoordeeld. Zo weet je zeker dat je de beste documenten koopt!
Snel en makkelijk kopen
Je betaalt supersnel en eenmalig met iDeal, Bancontact of creditcard voor de samenvatting. Zonder lidmaatschap.
Focus op de essentie
Samenvattingen worden geschreven voor en door anderen. Daarom zijn de samenvattingen altijd betrouwbaar en actueel. Zo kom je snel tot de kern!
Veelgestelde vragen
Wat krijg ik als ik dit document koop?
Je krijgt een PDF, die direct beschikbaar is na je aankoop. Het gekochte document is altijd, overal en oneindig toegankelijk via je profiel.
Tevredenheidsgarantie: hoe werkt dat?
Onze tevredenheidsgarantie zorgt ervoor dat je altijd een studiedocument vindt dat goed bij je past. Je vult een formulier in en onze klantenservice regelt de rest.
Van wie koop ik deze samenvatting?
Stuvia is een marktplaats, je koop dit document dus niet van ons, maar van verkoper donkers. Stuvia faciliteert de betaling aan de verkoper.
Zit ik meteen vast aan een abonnement?
Nee, je koopt alleen deze samenvatting voor €2,99. Je zit daarna nergens aan vast.
