Psychologische basisvaardigheden voor gesprek en begeleiding – P0V87A Prof. Nicole Vliegen,
Siebrecht Vanhooren &
Saskia Van der Oort
BASISVAARDIGHEDEN
Met aandacht luisteren als basishouding
INLEIDING
BASISINSTRUMENTARIUM VAN DE HULPVERLENER
- Elk aanbod (programma, interventie) is slechts werkzaam wanneer ze in een goede
werkrelatie wordt aangeboden.
o Vertrouwen is binnen zo’n werkrelatie heel belangrijk; als je iemand niet vertrouwt,
neemt hij/zij niets van je aan.
- Kennis zit niet in een doosje, maar wordt aangeboden door een professionele hulpverlener
binnen een goede werkrelatie
- Dit veronderstelt een goede receptieve basishouding als bedding voor een actieve en bij de
persoon en diens vraag passende hulpverlening
LUISTEREN, DAT KAN ELK KIND? OF IS HET TOCH EEN LEERPROCES?
- Elk kind leert ‘luisteren’:
o Oprecht en geïnteresseerd in zich opnemend wat de ander vertelt
o Versus gehoorzamend en angstig doen wat de ander vraagt
- Oprecht luisteren verfijn je doorheen latere goede relaties
o Aanvankelijk vooral (volwassen) familieleden, leerkrachten, …
o Later in peer-relaties met siblings en in vriendschappen
- Hulpverlener worden:
o Oefenen en verfijnen van deze vaardigheden
Voorbeeld: Leren fietsen. Iedereen leert gaandeweg te fietsen, maar om zo
goed te fietsen als Jasper Stuyven, Mathieu van der Poel, Wout van Aert of
Julian Alaphilippe moet je er wel meer voor doen dan enkel leren fietsen. Je
moet het trainen, maar het is ook deels talent.
o Leren hanteren binnen een specifieke context en relatie
o Tegen de achtergrond van groeiende theoretische bagage
OPEN, AANDACHTIG EN MET MILDE NIEUWSGIERIGHEID LUISTEREN:
STARTPUNT VAN ELKE HULPVERLENING
1. Open Neem in je op wat de ander echt vertelt
2. Aandachtig Schenk gedetailleerde aandacht aan het verhaal van de ander
Vraag bijvoorbeeld: ‘Begrijp ik het goed als…’ Op deze manier probeer je alles goed
en gedetailleerd te begrijpen.
3. Mild nieuwsgierig Vraag je af wat de ander precies bedoelt, waarom hij/zij de dingen ziet en
ervaart zoals hij/zij ze verwoordt.
Vraag bijvoorbeeld: ‘Wat bedoel je?’ ‘Hoe is dat voor jou?’
Het is belangrijk dat je in je nieuwsgierigheid neutraal blijft en altijd vanuit de betekenis voor de cliënt
blijft redeneren. Misschien denk je er zelf anders over, maar op dat moment is enkel aan de orde wat
het voor de cliënt betekent.
AJ 2021-2022 Pagina | 1
,Psychologische basisvaardigheden voor gesprek en begeleiding – P0V87A Prof. Nicole Vliegen,
Siebrecht Vanhooren &
Saskia Van der Oort
BELANG VAN GEHOORD (OF GEZIEN ) WORDEN STARTPUNT VAN ELKE
HULPVERLENING
1. Essentieel voor iemands gevoel van identiteit
2. Helpt om stil te staan bij en te ontdekken wat je zelf denkt en/of voelt
3. Helpt bij het verwerken van een ervaring
Ervaringen kunnen groot of klein zijn, maar het constant vertellen bevordert de
verwerking. Door het constant vertellen en dus horen van je eigen verhaal neemt de
intensiviteit ervan af, ga je relativeren en creëer je nieuwe perspectieven.
Met andere woorden: bevordert persoonlijke groei Dat is altijd het doel van hulpverlening
VOORBEELD : WAT WANNEER JE NOOD AAN GEZIEN EN GEHOORD WORDEN GENEGEERD
WORDT ?
*Videofragment van een baby die eerst aandacht krijgt van de mama zoals gewend, vervolgens wordt
het kind door de moeder enkel aangestaard als het om aandacht vraagt*
Baby’s gaan aandacht zoeken door te zwaaien en beginnen lichtjes te gillen/schreeuwen bij het niet
krijgen van aandacht. Een stilte kan prettig zijn, maar een still face (zoals deze baby’s krijgen van hun
moeder) leidt vaak tot ongemakkelijkheid.
*Videofragment van kindjes op een plexiglas plaat waar halverwege de illusie van een afgrond is
aangebracht. Als de mama aan de andere kant van de plaat de kindjes vrolijk toelacht en (non-
verbaal) aanmoedigt, is het kindje ondanks twijfels sneller geneigd om toch over de plaat te kruipen
dan wanneer de moeder een still face toont*
Door de non-verbale aanmoediging zegt de moeder zonder woorden ‘dit is veilig’, met haar still face
zegt ze juist ‘dit is niet veilig, blijf maar aan die kant van het glas’.
Wat mee te nemen voor de hulpverlening Met jouw non-verbale communicatie geef je dus
(onbewust) aan ‘praat maar verder, het is veilig’ of juist ‘stop maar met praten, ik luister niet of het
interesseert met niet’.
VOORBEELD : WAAROVER GAAT GEHOORD WORDEN PRECIES ?
*Videofragment van een vader die met een kindje op de bank naar een serie kijkt en hoewel het kindje
nog niet met taal communiceert, voeren de twee toch een gesprek en begrijpen ze elkaar*
In dit fragment vallen taal en communicatie niet samen, deze ouder voert namelijk een complete
conversatie met zijn kind, ze begrijpen elkaar volledig, maar het kind kan nog niets vertellen, het is
nog geen taal wat hij uitkraamt.
Het praten op zich is dus belangrijker dan wat we inhoudelijk delen Paraverbale aspecten van taal
Paraverbale aspecten van taal: Een manier van communiceren die naast verbale en non-verbale
communicatie bestaat. Door in de boodschap de toon van de stem, de intonatie, spreektempo, pauzes
of haperingen in te lassen kan de boodschap anders gedecodeerd worden door de ontvanger.
EVERY HEAD IS A WORLD
- Wanneer elk hoofd een wereld is, is elk hulpverleningsaanbod het binnentreden van iemands
‘wereld’
- Dit vergt een zorgzaam en neutraal (niet-oordelend) luisteren
MET AANDACHT LUISTEREN – ENKELE TECHNISCHE ASPECTEN
HET EXTERNE KADER: IS ER TIJD EN RUIMTE OM TE LUISTEREN?
- Creëer een passende ruimte, die je luisterhouding faciliteert en de expressiemogelijkheden
van de ander ondersteunt
o Ruim
AJ 2021-2022 Pagina | 2
,Psychologische basisvaardigheden voor gesprek en begeleiding – P0V87A Prof. Nicole Vliegen,
Siebrecht Vanhooren &
Saskia Van der Oort
o Beschikbaar
o Rustig
o Ongestoord
o Vertrouwelijk
Een plek hebben waar je zeker bent dat je niet gestoord zal worden (in een drukke school of een
ziekenhuis is dit niet altijd vanzelfsprekend), maar ook waar het rustig en ruim is (voorbeeld: niet
tussen rommel zitten of bijna bij elkaar op schoot). Ook is het belangrijk om te weten dat die ruimte er
is en waar deze is, zodat je niet nog een halfuur met je cliënt moet gaan blijven zoeken naar een
ruimte.
Ook belangrijk; kan de deur dicht (en ook dicht blijven)? Het is niet bevorderlijk voor het vertrouwen
als er constant mensen binnenkomen om nog even snel iets te pakken.
- Van kort tot duurzaam
o Crisisgesprek: vergt een ander kader dan een begeleiding van meerdere gesprekken
o Voorbeeld: In de psychotheraptie is het belangrijk dat er een vast lokaal is en dat dit
ook sowieso beschikbaar is. In een school/ziekenhuis is dit wat minder belangrijk, dan
is een rustige plek vooral van belang.
- Soms betekent ‘een passende ruimte creëren’ ook dat je met je collega’s het gesprek aangaat
o Als je de enige pedagoog/psycholoog op school/een afdeling bent moet je
overbrengen aan je collega’s dat het belangrijk is dat je die ruimtes krijgt en waarom
het belangrijk is dat het er dan rustig blijft en je alleen kunt zijn met je cliënt.
GEBRUIK MAKEN VAN DE RUIMTE OM LUISTEREN TE OPTIMALISEREN
Angulair Meest gebruikte opstelling. Er is hier sprake van
nabijheid en samenwerking, maar ook voldoende veiligheid
om geen oogcontact te hoeven maken (voorbeeld: als iets
heel persoonlijk of moeilijk is, of als je moet nadenken, maak
je niet vaak of graag oogcontact. De mogelijkheid om je blik
af te wenden moet dus aanwezig zijn). In deze opstelling
heeft de cliënt veel ruimte om naar je te kijken of juist weg te
kijken wanneer hij/zij dat nodig vindt.
Parallel Gebruiken we vaak bij kinderen wanneer we
bijvoorbeeld intelligentieonderzoeken of vragenlijsten willen
laten invullen. Op die manier krijgt het kind het gevoel dat er
iemand meekijkt.
Diagonaal Geeft afstand en onverschilligheid aan. Deze
afstand is soms nodig omdat iemand zich pas veilig voelt bij
voldoende afstand.
INTERNE VOORWAARDEN: AANDACHT SCHENKEN VERGT RUIMTE IN JE
HOOFD
- Met een eigen vol hoofd, kan je niet luisteren
- Zorg dragen voor je persoonlijke ingesteldheid
o Sta even stil: ben ik rustig genoeg voor dit gesprek? Kan ik met volle aandacht
luisteren?
o Maak je hoofd eventjes leeg
Voorbeeld: Door middel van een wandelingetje, de 5-minuutjes-truc, een
korte verplaatsing
o Laat je niet afleiden, ga nu geen gesprek aan met je collega over een andere cliënt,
vraag of dat straks even mag
o Zoek naar een focus op deze cliënt
Voorbeeld: Herlees je nota’s van het vorige gesprek, zo kom je soms snel
terug bij wat er vorige keer aan de orde was.
AANDACHT TOT UITDRUKKING BRENGEN: OPEN BLIK EN LICHAAMSHOUDING
- Met je luisterhouding vertel je veel over je ingesteldheid
- Oogcontact en gelaatsexpressie
AJ 2021-2022 Pagina | 3
, Psychologische basisvaardigheden voor gesprek en begeleiding – P0V87A Prof. Nicole Vliegen,
Siebrecht Vanhooren &
Saskia Van der Oort
- Paralinguale aspecten
o Stemgebruik/Spreeksnelheid
o Vocale aanmoedigingen
o Stilte
o Aansluitingen bij het taalgebruik van de ander
Voorbeeld: Je spreekt anders met kleuters dan met pubers, je spreekt anders
met anderstaligen en je spreekt anders met zwakbegaafden dan met
hoogopgeleiden.
- Lichaamshouding en -bewegingen
- Gebruik van de ruimte
Kortom: je hebt kameleonkwaliteiten nodig om je overal aan aan te kunnen passen.
ENKELE ELEMENTEN DIE BIJDRAGEN TOT EEN GOEDE ( INTERNE )
LUISTERHOUDING
- Richt je op het ritme van de cliënt
- Laat de persoon uitspreken
- Pas je taalgebruik aan
o Leeftijd
o Sociale achtergrond
o Cognitieve en verstandelijke mogelijkheden
- Gebruik meta-communicatie om (fouten in) je aanpassing te duiden
o Meta-communicatie: Communicatie over de communicatie. Iets zeggen over wat de
communicatie doet met de ander helpt om de communicatie te herstellen en te
verbeteren.
BELANG VAN FEEDBACK DOORHEEN JE LEERPROCES
- Waarom: Het gaat hier over
o Geautomatiseerde processen
o Opgedaan doorheen je persoonlijke relationele geschiedenis
o Waar je je niet altijd bewust van bent
- Belang van feedback Zo kun je zien/horen hoe je het eigenlijk doet en hoe dat overkomt bij
anderen
o Peers (en rollenspel)
o Video
o Supervisie…
SPECIFIEKE VAARDIGHEDEN BIJ KINDEREN
- De aandacht richten op de cliënt en op je eigen reacties ten aanzien van de cliënt
o Wat denk/voel ik nu?
o Plaats van je persoonlijke rugzakje
- Het verwerken van manifeste en latente communicatie
o Tussen de lijnen
o Incongruenties tussen
Verbaal vs non-verbaal
Voorbeeld: Lachend een ernstig verhaal vertellen
Binnen het verbale
Voorbeeld: Praten over een goede relatie met een ouder, maar de
voorbeelden die je dan geeft zeggen iets anders
- Luisteren is belangrijk om dingen te detecteren die de ander misschien nog niet van zichzelf
weet, zoals patronen en thema’s.
o Patronen Zich herhalende gevoelens
o Thema’s Gehelen van ideeën en overtuigingen
GEBEUREN EN AFFECTIEVE KLEUR
Elk verhaal omvat zowel
- Het gebeurde, de ervaring waarvan je het verloop kan beschrijven
AJ 2021-2022 Pagina | 4
