ONTWIKKELINGSPSYCHOLO
GIE
1STE BACHELOR ORTHOPEDAGOGIE
AJ 2021 – 2022
LEUS CATO
,HOOFDSTUK 1: INLEIDING.................................................................................................................6
1.2.1. Een definitie van ontwikkelingspsychologie............................................................................6
1.2.2. Wat is ontwikkeling?...............................................................................................................6
1.2.3. Actuele vraagstukken & onderwerpen i/d ontwikkelingspsychologie......................................6
1.2.4. Het levensloopperspectief: uitgangspunten............................................................................7
1.3.1. Ontwikkelingsfasen en -domeinen..........................................................................................9
1.3.2. Theoretische perspectieven.....................................................................................................9
HOOFDSTUK 2: DE PRENATALE ONTWIKKELING..............................................................................11
2.2.1. Bevruchting: het moment van de conceptie...........................................................................11
2.2.2. De stadia van de prenatale ontwikkeling..............................................................................11
2.2.3. Miskraam..............................................................................................................................12
2.2.4. Fertiliteitsproblemen: alternatieve routes naar een zwangerschap.......................................12
2.3.1. Technieken om de foetale ontwikkeling te volgen.................................................................12
2.3.2. Begeleiding............................................................................................................................13
2.3.3. Prenatale omgevingsinvloeden.............................................................................................13
2.3.4. Accenten voor begeleiding....................................................................................................14
HOOFDSTUK 3: DE GEBOORTE EN DE PASGEBORENE......................................................................15
3.2.1. Prematuriteit, postmaturiteit & dismaturiteit.......................................................................15
3.2.2. De fasen van de bevalling......................................................................................................15
3.2.3. Een geboortetrauma?............................................................................................................15
3.3.1. De Apgarscore.......................................................................................................................16
3.3.2. De 1ste levensfuncties.............................................................................................................16
3.5.1. Zien.......................................................................................................................................17
3.5.2. Horen....................................................................................................................................17
3.5.3. Reuk en smaak......................................................................................................................17
3.5.4. Voelen...................................................................................................................................17
3.6.1. Reflexen: onze aangeboren fysieke vaardigheden.................................................................18
3.6.2. Basisactiviteiten....................................................................................................................18
HOOFDSTUK 4: DE BABYTIJD...........................................................................................................20
4.3.1. Het kijkstadium (0-3maanden)..............................................................................................21
4.3.2. Het grijpstadium (3-6maanden)............................................................................................21
4.3.3. Het zitstadium (6-9maanden)................................................................................................21
4.3.4. Het kruipstadium (9-12maanden)..........................................................................................21
4.3.5. Loopstadium (12-15maanden)...............................................................................................21
4.4.1. Zien.......................................................................................................................................22
4.4.2. Horen....................................................................................................................................22
1
ONTWIKKELINGSPSYCHOLOGIE | 1STE BACHELOR ORTHOPEDAGOGIE
,4.4.3. Reuk & smaak.......................................................................................................................22
4.4.4. Voelen: pijn & aanrakingen...................................................................................................23
4.4.5. Multimodale perceptie..........................................................................................................23
4.6.1. Belangrijke elementen van Piagets theorie...........................................................................23
4.6.2. De fasen i/d ontwikkeling vh denken volgens Piaget.............................................................25
4.6.3. Het sensori-motorische stadium: de basis vd vroege cognitieve groei...................................25
4.7.1. De formele eigenschappen vd taal........................................................................................28
4.7.2. De prelinguale of voortalige periode.....................................................................................28
4.8.1. Wat is spelen en spelontwikkeling?.......................................................................................29
4.8.2. De spelontwikkeling bij de baby: bewegingsspel...................................................................29
4.9.1. De basis van sociaal gedrag...................................................................................................30
4.9.2. Hechting: het vormen van sociale banden.............................................................................31
4.9.3. Interactie met baby’s.............................................................................................................35
4.9.4. De sociale omgang van baby’s met leeftijdsgenoten.............................................................35
4.10.1. Verschillen tussen baby’s: persoonlijkheid...........................................................................35
4.10.2. Temperament......................................................................................................................36
4.10.3. Gender, genderverschillen en genderrollen.........................................................................37
HOOFDSTUK 5: DE PEUTERTIJD.......................................................................................................38
5.6.1. Het pre-operationeel stadium (peuter-kleuter)......................................................................40
5.7.1. De vroeg-linguale of eerst talige periode...............................................................................43
5.7.2. De eerste woorden................................................................................................................43
5.7.3. De eerste zinnen....................................................................................................................44
5.7.4. Babytaal................................................................................................................................44
5.8.1. Het beweging- of functiespel.................................................................................................45
5.8.2. Het fantasiespel (en imitatiespel)..........................................................................................45
5.8.3. Het constructiespel................................................................................................................46
5.8.4. De sociale ontwikkeling van het spel (Parten).......................................................................46
5.10.1. De ontwikkeling van een eigen “ik”.....................................................................................47
5.10.2. Uitbreiden van sociale contacten.........................................................................................47
5.10.3. Emotionele ontwikkeling.....................................................................................................48
HOOFDSTUK 6: DE KLEUTERTIJD......................................................................................................51
6.3.1. De grove motoriek.................................................................................................................51
6.3.2. De fijne motoriek...................................................................................................................52
6.3.3. Links-of rechtshandigheid......................................................................................................52
6.7.1. De differentiatiefase..............................................................................................................53
6.9.1. Het pre-schematisch stadium................................................................................................55
2
ONTWIKKELINGSPSYCHOLOGIE | 1STE BACHELOR ORTHOPEDAGOGIE
,6.10.1. Gehechtheid........................................................................................................................56
6.10.2. Begrijpen wat anderen denken............................................................................................57
6.10.3. Het ontstaan van vriendschappen.......................................................................................58
6.10.4. Agressief gedrag bij kleuters...............................................................................................58
6.11.1. Zelfbeeld: nadenken over het ik...........................................................................................59
6.11.2. Zelfbewustzijn & zelfkennis.................................................................................................60
6.11.3. Genderidentiteit: het ontstaan van vrouwelijkheid & mannelijkheid...................................60
6.12.1. Het geweten, moraliteit......................................................................................................62
6.12.2. De ontwikkeling vh geweten...............................................................................................62
6.12.3. Aspecten van het geweten..................................................................................................65
HOOFDSTUK 7: DE LAGERE SCHOOLTIJD..........................................................................................66
7.1.1 DOELSTELLINGEN & BEGRIPPEN.............................................................................................66
7.1.2 LICHAMELIJKE ONTWIKKELING...............................................................................................66
7.1.3 MOTORISCHE ONTWIKKELING................................................................................................67
7.3.1. Lichaamsbeheersing en grove motoriek................................................................................67
7.3.2. Fijne motoriek.......................................................................................................................67
7.1.4 SENSORIËLE (PERCEPTUELE) ONTWIKKELING..........................................................................67
7.1.5 SEKSUELE ONTWIKKELING......................................................................................................67
7.1.6 COGNITIEVE ONTWIKKELING..................................................................................................67
7.6.1. Het concreet operationeel stadium........................................................................................67
7.1.7 TAALONTWIKKELING..............................................................................................................69
7.7.1. Voltooiingsfase......................................................................................................................69
7.1.8 SPELONTWIKKELING...............................................................................................................69
7.1.9 TEKENONTWIKKELING............................................................................................................69
7.9.1. Het intellectueel realisme......................................................................................................70
7.9.2. Het visueel realisme..............................................................................................................70
7.1.10 SOCIAAL-EMOTIONELE ONTWIKKELING................................................................................70
7.10.1. Gehechtheid........................................................................................................................70
7.10.2. Sociale relaties en vriendschappen......................................................................................71
7.1.11 PERSOONLIJKHEIDSONTWIKKELING......................................................................................73
7.11.1. Een nieuw antwoord op de vraag “wie ben ik?”..................................................................73
7.11.2. Eigenwaarde: het beeld dat kinderen van zichzelf ontwikkelen...........................................73
7.1.12 MORELE ONTWIKKELING......................................................................................................73
7.1.13 STUDIEVRAGEN & TOEPASSINGEN........................................................................................74
HOOFDSTUK 8: DE ADOLESCENTIE...................................................................................................74
8.2.1. De groeispurt.........................................................................................................................75
3
ONTWIKKELINGSPSYCHOLOGIE | 1STE BACHELOR ORTHOPEDAGOGIE
,8.2.2. Seksuele rijpingsprocessen....................................................................................................75
8.2.3. Reacties op lichamelijke veranderingen................................................................................75
8.6.1. Het formeel operationeel stadium.........................................................................................77
8.6.2. Meningen over de visie van Piaget: steun & kritiek...............................................................77
8.10.1. Loskomen van de ouders en het gezin.................................................................................79
8.10.2. Aansluiten bij leeftijdsgenoten............................................................................................80
8.11.1. Zelfbeeld: beschrijving van het ik.........................................................................................80
8.11.2. Eigenwaarde: beoordeling van het “ik”...............................................................................81
8.11.3. Egocentrisme.......................................................................................................................81
8.11.4. Conformisme.......................................................................................................................81
8.11.5. Identiteitsvorming en identiteitsontplooiing.......................................................................82
8.11.6. Identiteitscrisis....................................................................................................................82
8.11.7. Identiteitsstatus..................................................................................................................84
HOOFDSTUK 9: DE JONGVOLWASSENHEID......................................................................................86
9.2.1. Lichamelijke mogelijkheden..................................................................................................86
9.2.2. Gezondheid...........................................................................................................................87
9.2.3. Stress en coping.....................................................................................................................87
9.3.1. Postformeel denken...............................................................................................................88
9.3.2. Intelligentie...........................................................................................................................90
9.4.1. Theorie van Erikson...............................................................................................................91
9.4.2. Theorie van Levinson.............................................................................................................91
9.5.1. Partnerkeuze.........................................................................................................................92
9.5.2. Relaties..................................................................................................................................93
9.5.3. Werk en beroep.....................................................................................................................93
9.5.4. Maatschappelijke participatie/ vrije tijd................................................................................94
9.5.5. Specifieke thema’s.................................................................................................................94
HOOFDSTUK 10: DE VOLWASSENHEID.............................................................................................98
10.2.1. Lichamelijke mogelijkheden................................................................................................98
10.2.2. Gezondheid- ziekte en stress................................................................................................99
10.3.1. Vloeibare & gekristalliseerde intelligentie.........................................................................100
10.3.2. Geheugen..........................................................................................................................100
10.3.3. Andere aspecten van het functioneren: competenties en expertise...................................101
10.4.1. Theorie van Erikson...........................................................................................................101
10.4.2. Theorie van Levinson.........................................................................................................101
10.4.3. Stabiliteit of veranderingen in de persoonlijkheid.............................................................102
10.5.1. De “sandwich generatie”...................................................................................................102
4
ONTWIKKELINGSPSYCHOLOGIE | 1STE BACHELOR ORTHOPEDAGOGIE
,10.5.2. Relaties..............................................................................................................................103
10.5.3. Werk en loopbaan.............................................................................................................103
10.5.4. Maatschappelijke participatie/ vrije tijd............................................................................104
10.5.5. Specifieke thema’s.............................................................................................................104
HOOFDSTUK 11: DE OUDERDOM – DOOD.....................................................................................107
11.2.1. Lichamelijke veranderingen...............................................................................................107
11.2.2. Gezondheid en welzijn.......................................................................................................108
11.3.1. Intelligentie bij ouderen.....................................................................................................109
11.3.2. Geheugen: herinneringen van vroeger en nu.....................................................................110
11.3.3. Leren op latere leeftijd.......................................................................................................110
11.3.4. Wijsheid.............................................................................................................................110
11.4.1. De belangrijkste theorieën.................................................................................................111
11.4.2. Gelukkig ouder worden.....................................................................................................112
11.5.1. Relaties..............................................................................................................................113
11.5.2. Werk & pensionering.........................................................................................................115
11.5.3. Maatschappelijke participatie...........................................................................................116
11.5.4. Woonvormen.....................................................................................................................116
11.6.1. Angst voor de dood............................................................................................................116
11.6.2. Het stervenproces (bij de persoon zelf)..............................................................................116
11.6.3. Besef van verlies en intens verdriet (bij partners of geliefden)...........................................117
5
ONTWIKKELINGSPSYCHOLOGIE | 1STE BACHELOR ORTHOPEDAGOGIE
,HOOFDSTUK 1: INLEIDING
1.1. DOELSTELLINGEN & BEGRIPPEN
Zie cursus
1.2. EEN ORIËNTATIE OP DE
ONTWIKKELINGSPSYCHOLOGIE
1.2.1. EEN DEFINITIE VAN ONTWIKKELINGSPSYCHOLOGIE
Ontwikkelingspsychologie aka levenslooppsychologie = wetenschappelijke studie naar patronen van
groei, verandering & stabiliteit die zich voordoen bij toenemende leeftijd, dus van conceptie tot de
dood.
Bestuderen groei, verandering & stabiliteit: wetenschappelijke benadering met
methodische, wetenschappelijke technieken
Bv: case-study, psychofysiologische methoden, cross-sectioneel onderzoek, …
Menselijke ontwikkeling: zowel universele ontwikkelingsprincipes, invloed van cultuur,
raciale & etnische verschillen, richten op unieke aspecten van individuen. Alle
ontwpsychologen beschouwen ontw als een continu proces kijken ook naar welke
perioden mensen veranderen & groeien
Ontwikkelen in iedere periode vh leven: blijven groeien & veranderen ookal kan gedrag
stabiel blijven, hele leven lang conceptie > dood
1.2.2. WAT IS ONTWIKKELING?
= het veranderen van een aanwezige structuur
Gedragsveranderingen, nieuwe mogelijkheden, verliezen v functies
Winst & verlies
Bv: 1j-> kind leert zelfstandig lopen; moeilijker dingen onthouden als men oud w-
= levenslang proces = momentopname
geleidelijke verandering die niet herhaalbaar is
1.2.3. ACTUELE VRAAGSTUKKEN & ONDERWERPEN I/D
ONTWIKKELINGSPSYCHOLOGIE
Enkele centrale vraagstukken & onderwerpen
CONTINUE VERANDERING VS DISCONTINUE VERANDERING
Continue verandering Discontinue verandering
Geleidelijk aan Aparte stappen/ stadia
Kwantitatief onderliggende processen die Kwalitatief anders
aanzet gev- tot verandering = Beklimmen ve trap
Aard verandering blijft gelijk Bv: cognitieve ontwikkeling
6
ONTWIKKELINGSPSYCHOLOGIE | 1STE BACHELOR ORTHOPEDAGOGIE
, Bv: lengte
KRITIEKE EN GEVOELIGE PERIODEN
Kritieke periode Gevoelige periode
Specifieke periode waarin bepaalde Extra ontvangkelijk voor bepaalde stimuli in
gebeurtenis de grootste consequenties omgeving
heeft Bepaalde vermogens komen optimaal naar
Aanwezigheid van omgevingsstimuli voor
noodzakelijk zijn voor normale ontwikkeling <-> kritieke periode heeft afwezigheid ve
MAAR: veel flexibeler op persoonlijkheids- stimuli niet altijd onomkeerbare
en sociale ontwikkeling dan gedacht conequenties
NATURE – NURTURE DISCUSSIE
Nature Nurture
Erfelijke/ genetische info = Omgevingsinvloeden
maturatie o Biologische aard (cocaïne bij zwangere vrouw)
Kleur ogen, lichaamslengte, … o Sociale aard (manier opvoeden van kinderen)
o Maatschappelijke (socio-economische kansen)
Intelligentie aangeboren of afhankelijk van resultaat scholing?
= iets zeer complex om te bepalen (kan directe invloed hebben maar ook indirect)
2 uitersten
LEVENSLOOPPERSPECTIEF VS FOCUS OP SPECIFIEKE PERIODEN
Vroeger: enkel focus op baby & adolescent
Nu: totale levensloop deel van iemands ontwikkeling bepaald door mensen in sociale omgeving &
(culturele) context
1.2.4. HET LEVENSLOOPPERSPECTIEF: UITGANGSPUNTEN
Ontwikkeling = dynamisch proces van bevruchting – dood dat vorm krijgt door complex netwerk van
bio-psycho & sociale invloeden
ONTWIKKELING = LEVENSLANG PROCES
Iedere levensfase heeft evenveel impact op ontwikkeling eerdere ontwikkelingen kunn- invloed
hebb- op latere ontwikkeling
Elke levensfase kan verandering optreden
Voorbeelden zie cursus
ONTWIKKELING IS MULTI-DIMENSIONEEL EN MULTI-DIRECTIONEEL
Confrontatie met nieuwe eisen & mogelijkheden op verschillende domeinen
Multi-dimensioneel Multi-directioneel
= ontw. kan plaatsvind- op versch. domeinen = ontw. van vaardigheden ≠ oneindig, elke
& vaak interactie tss die domeinen levensfase zie je toename & afname van
Bv: lichamelijk, cognitief, emotioneel vaardighed- & kennis
7
ONTWIKKELINGSPSYCHOLOGIE | 1STE BACHELOR ORTHOPEDAGOGIE
, elke leeftijd mogelijkheden verbeteren & nieuwe vaardigheden ontwikkelen
Soms ook vaardigheden die afname compenseren ouderdom!
Toename & afname binnen domein = mogelijk (vb zie cursus)
ONTWIKKELING = PLASTISCH (VERANDERBAAR)
In elke leeftijdsfase! kan ook mind- plastisch w- als mogelijkheden voor verandering afnemen
Bv: uiteenlopende leefomstandighed-
! grote individuele verschillen
ONTWIKKELING W- BEÏNVLOED DOOR MEERDERE, INTERAGERENDE
FACTOREN
Historisch-culturele context verandert mensen behoren tot een specifiek cohort
= groep mens- die
rond dezelfde tijd op
dezelfde plek is gebor
Sociale gebeurtenissen zoals oorlog, hongersnood, ziektes = invloed op leden van cohort
Normatieve gebeurtenissen Niet-normatieve gebeurtenissen
= gebeurtenissen die zich vr de meeste individuen binnen een = specifieke, atypische
groep op dezelfde manier voltrekken gebeurtenissen die plaatsvinden i/h
Kan biologisch, historisch, sociaal & cultureel leven ve specifiek persoon
meeste andere mensen overkomt
Soorten normatieve gebeurtenissen: dit n-
o Normatieve historische: biologische &
omgevingsinvloeden die gemeensch. zijn voor mensen ve Vaak hebben deze een grotere
bepaalde generatie door historische omstandigheden invloed op de ontwikkeling
Bv: 9/11, vluchtelingenkamp Syrië
o Normatieve leeftijdsgebonden: biologische &
omgevingsinvloed- die gelijk zijn vr mensen in een
bepaalde leeftijdsgroep
Bv: menopauze, starten lagere school
o Normatieve socio-cultureel: etnische afkomst, sociale
klasse, lidmaatschap subcultuur
Bv: immigratiekinderen die Nederlands n- als moedertaal
hebben
Na groei in kinderjaren & adolescentie ontw & veranderingen die van invloed zijn op menselijk
gedrag
Kleuren levensgeschiedenis van mensen
Ontwikkelingspsychologie = richt zich vooral op onderzoek naar algemene
ontwikkelingsmechanismen
Levenslooppsychologie = richt zich meer op bijzondere in ontwikkeling van een individu
8
ONTWIKKELINGSPSYCHOLOGIE | 1STE BACHELOR ORTHOPEDAGOGIE
, 1.3. DE REIKWIJDTE VAN HET VAKGEBIED
Specialiseren op 2 manieren:
1. Leeftijdscategorie (ontwikkelingsfase)
2. Ontwikkelingsthema (ontwikkelingsdomein)
1.3.1. ONTWIKKELINGSFASEN EN -DOMEINEN
Ontwikkelingsfasen Ontwikkelingsdomeinen
Prenatale ontwikkeling Lichamelijke: lich. groei
De geboorte en pasgeborene Bv: lengte, gewicht, lichaamsbouw
De babytijd (1ste levensjaar) Motorische: motoriek/ bewegingen (grove & fijne
De peutertijd ( 1-3j) motoriek)
De kleutertijd (3-6j) Bv: lopen, rennen, schrijven, …
De lagere schoolleeftijd (6-12j) Teken: deelaspect van motorische & spel
De adolescentie (12-20j) Perceptuele: zintuigen (zicht, reuk, smaak, tast, gehoor)
De jongvolwassenheid (20-40j) Seksuele: seksualiteit & leren kennen eigen lichaam &
De volwassenheid (40-60j) andere + gevoelens
Ouderdom (60 – dood) Sociaal-emotionele: contact met anderen leert kind
sociale & emotionele vaardighed-
sommige perioden hebben Cognitieve: denken
afgebakende grens, andere n- Taal: leren praten, uitdrukken & communiceren
biologische oorzaken maar ook (spreken, lezen, schrijven)
omgevingsinvloeden Morele: wat is goed en wat is kwaad
Spel: tijdens spelen leren kinderen
! gemiddelden ! Persoonlijkheid: unieke persoon met eigen identiteit
Horizontale samenhang = ontwikkelingsgebieden binnen één leeftijdsfase
Bv: kind eerst cognitieve mogelijkheden, wil het leren praten & leren lezen
Verticale samenhang = samenhang binnen één ontwikkelingsdomein, verschillende stadia volgen
elkaar op
Bv: cognitieve ontw begint bij sensori-motorische periode pre-operationeel operationeel
concreet formeel
1.3.2. THEORETISCHE PERSPECTIEVEN
Verschillende perspectieven hoe gedrag w- bekeken moeilijk om meest nauwkeurige te bepalen
REDEN: nadruk ligt op andere aspecten
THEORIE UITLEG
Psychodynamisch Freud: onbewuste & Ich, Es & Über-Ich
perspectief Erikson: ontwikkelingsstadia die gekenmerkt w- door conflicten
Behavioristisch perspectief = stimulus & responsen
Skinner: klassieke & operante conditionering
Bandura: sociaal-cognitieve leertheorie
Gedrag van buitenaf observeren als tabula rasa
Cognitief perspectief = processen waarmee mensen in staat zijn de wereld te kennen,
begrijpen & over na te denken
Piaget: ontwikkelingsfasen die elk kind moet doorlopen
kwalitatieve verschillen in denken
Infoverwerkngstheorie: cognitieve groei toeschrijven aan
9
ONTWIKKELINGSPSYCHOLOGIE | 1STE BACHELOR ORTHOPEDAGOGIE
