ONTWIKKELINGSPSYCHOLOGIE
Samenvatting, 2021
Nele Thys
,Inhoudsopgave
1. Een inleiding in de ontwikkeling van het kind................................................................................4
1.1. Een oriëntatie op de ontwikkelingspsychologie...........................................................................4
2. Theoretische perspectieven en onderzoek naar ontwikkelingspsychologie...................................7
2.1. Perspectieven bij het kijken naar kinderen..................................................................................7
2.1.1. Het psychodynamisch perspectief.......................................................................................7
2.1.2. Het behavioristisch perspectief..........................................................................................10
2.1.4. Het systemisch perspectief................................................................................................14
2.1.5. Het evolutionair perspectief..............................................................................................15
3. Het begin van het leven: specialisatieles.....................................................................................16
3.1. Erfelijkheid................................................................................................................................16
3.2. Interactie tussen erfelijkheid en omgeving................................................................................18
3.3. Prenatale groei en verandering.................................................................................................20
4. De geboorte en het pasgeboren kind: basisles.............................................................................23
4.1. Wat een pasgeborene allemaal kan..........................................................................................23
5. De fysieke ontwikkeling in de babytijd........................................................................................25
5.1. Groei en ontwikkeling...............................................................................................................25
5.2. De motorische en de fysieke ontwikkeling (specialisatieles).....................................................27
6. Cognitieve ontwikkeling in de babytijd: basisles..........................................................................34
6.1. Cognitieve ontwikkeling volgens Piaget....................................................................................34
6.2. De informatieverwerkingstheorie van de cognitieve ontwikkeling............................................38
7. De sociale ontwikkeling en de persoonlijkheidsontwikkeling in de babytijd: basisles..................42
7.1. De basis van sociaal gedrag......................................................................................................42
7.2. Relaties aangaan......................................................................................................................44
7.3. Verschillen tussen baby’s..........................................................................................................49
8. De creatief-expressieve ontwikkeling: specialisatieles.................................................................51
8.1. De fantasie................................................................................................................................51
8.2. Tekenontwikkeling....................................................................................................................54
8.3. De spelontwikkeling..................................................................................................................56
9. De intellectuele ontwikkeling in de peuter- en kleutertijd...........................................................61
9.1. Piaget: Het preoperationeel denken.........................................................................................61
10. De sociale ontwikkeling en de persoonlijkheidsontwikkeling in de peuter- en kleutertijd.........65
10.1. Een antwoord op de vraag: ‘Wie ben ik?’................................................................................65
10.2. Vrienden en familie: het sociale leven van peuters en kleuters...............................................66
10.3. De morele ontwikkeling en zelfbeheersing van peuters en kleuters........................................67
-> ook handelen naar het moreel besef...........................................................................................67
11. Taal: specialisatieles..................................................................................................................68
11.1. Terminologie...........................................................................................................................68
11.2. Fasen in de taalontwikkeling bij jonge kinderen.....................................................................68
12. De cognitieve ontwikkeling in de schooltijd...............................................................................74
12.1 De intellectuele ontwikkeling: de cognitieve ontwikkeling volgens Piaget...............................74
13. De sociale en persoonlijkheidsontwikkeling..............................................................................75
13.1. De ontwikkeling van het eigen ik.............................................................................................75
13.2. Relaties en vriendschappen in de basisschooltijd....................................................................77
2
,Specialisatieles: onderwijs...............................................................................................................79
Wie mag er naar school?.................................................................................................................79
Onderwijstrends: meer dan lezen, schrijven en rekenen..................................................................79
Schoolrijpheid: Wanneer is een kind klaar voor school?..................................................................80
Lezen: het ontcijferen van de betekenis van woorden.....................................................................82
Leesstadia: de ontwikkeling van de geletterdheid...........................................................................83
14. De fysieke ontwikkeling in de adolescentie...............................................................................84
14.1. Bedreigingen voor het welzijn van adolescenten....................................................................84
15. De cognitieve ontwikkeling in de adolescentie..........................................................................86
15.1. De intellectuele ontwikkeling..................................................................................................86
15.2. De morele ontwikkeling..........................................................................................................88
15.3. Schoolprestaties en cognitieve ontwikkeling...........................................................................90
15.4. Keuze van beroep....................................................................................................................90
16. De sociaal-emotionele ontwikkeling en de persoonlijkheidsontwikkeling in de adolescentie....92
16.1. Identiteit: antwoord op de vraag ‘wie ben ik’.........................................................................92
16.2. Familie en relaties in de adolescentie......................................................................................95
16.3. Verkering, seksueel gedrag en tienerzwangerschap...............................................................98
17. De fysieke ontwikkeling in de volwassenheid............................................................................99
17.1. Het climacterium en de menopauze........................................................................................99
17.2. De cognitieve ontwikkeling in de volwassenheid...................................................................100
17.3. De sociale- en persoonlijkheidsontwikkeling in de volwassenheid........................................102
18. De fysieke ontwikkeling in de ouderdom.................................................................................107
19. De cognitieve ontwikkeling in de oudere volwassenheid.........................................................107
19.1. De sociale en de persoonlijkheidsontwikkeling in de oudere volwassenheid.........................109
Deel 1: de ontwikkeling van het kind
3
,1. Een inleiding in de ontwikkeling van het kind
(Handboek p. 4-21)
1.1. Een oriëntatie op de ontwikkelingspsychologie
Ontwikkelingspsychologie = wetenschappelijke studie naar patronen van groei, verandering en
stabiliteit van conceptie tot de ouderdom, maar met een accent op de jaren tot de volwassenheid,
waarin veranderingen elkaar het snelst opvolgen.
Ontwikkeling = genese, ontvouwing, groei, stabiliteit, aftakeling, … lichamelijke groei, maar ook
veranderingen in de psyche van individuele personen worden beïnvloed door de ontwikkeling van de
samenleving.
- continue proces in de tijd
- onomkeerbaar
- globaal naar gedifferentieerd (van grote lijnen naar verfijnder gedrag)
Groei (bijv. in de lengte), rijping (bijv. rijping van de sluitspier om zindelijk te worden) en leren
(bijv. leren fietsen)
1.1.1. De reikwijdte van het vakgebied
Aandacht voor:
- fysieke ontwikkeling
- cognitieve ontwikkeling
- sociale ontwikkeling
Leeftijdsgroepen en individuele verschillen:
- Prenatale periode (conceptie – geboorte)
- Babytijd (0-1 jaar)
- Peutertijd (1-3 jaar)
- Kleutertijd (3-6 jaar)
- Lagere schooltijd (6-12 jaar)
- Adolescentie (12-20 jaar)
- Volwassenheid (20-60 jaar)
- Oudere volwassenheid of ouderdom (> 60 jaar)
Grote individuele verschillen, we focussen dus op gemiddelden
Ontwikkeling dus bekijken als een normatief gegeven: algemene veranderingen en
gedragsreorganisaties die iedereen doormaakt bij het ouder worden
Maar ook aandacht voor individuele ontwikkeling: individuele variatie/verschillen rond het
normatieve verloop van de ontwikkeling
Hoe ouder mensen worden, hoe meer variatie/verschillen, waarom?
Hoe ouder, hoe meer je wordt blootgesteld aan omgevingsinvloeden (voeding, vrienden, financiële
situatie, werk, loon, opleiding, …).
1.1.2. De invloed van de cohorten op de ontwikkeling
4
,Cohorten = een verzameling van een groep mensen die rond dezelfde tijd op dezelfde plek geboren
zijn (bijv. jongeren van 18 jaar die in België de coronacrisis hebben meegemaakt)
Wordt vaak gebruikt om aan wetenschappelijk onderzoek te doen. Leden van dezelfde cohort
delen omgevingsfactoren. (Bijv. invloed van corona, oorlog, crisis, …)
bijv. jongeren, geboren van 2001 tot nu: generatie Z (opgegroeid met internet, sociale media, …)
Normatieve gebeurtenissen = gebeurtenissen die zich voor de meeste individuen binnen een groep
op dezelfde manier volstrekken.
3 soorten normatieve gebeurtenissen, die invloed hebben op de ontwikkeling
o Normatieve historische bepaalde invloeden
bijv. corona, 9/11, atoombom, aanslagen, natuurrampen, technologische ontwikkelingen
o Leeftijdsgebonden invloeden
Biologische- en omgevingsinvloeden gelijk voor mensen in een bepaalde leeftijdsgroep, ongeacht
wanneer of waar ze opgroeien.
bijv. Naar school beginnen gaan, menopauze, puberteit
o Normatieve sociaal-cultuurbepaalde invloeden
bijv. etnische afkomst, sociale klasse, cultuur, geloof, …
Er kan ook een niet normatieve gebeurtenis plaatsvinden die invloed heeft op de ontwikkeling.
o Atypische gebeurtenissen op tijdstip dat dit de meeste anderen uit die groep niet overkomt
bijv. een grote prijs winnen, hoge studies doen met een zeer lage achtergrond, sterfte van ouder(s),
…
1.1.3. Vraagstukken bij de thema’s van de ontwikkelingspsychologie
4 grote vraagstukken die ontwikkelingspsychologen zich de laatste jaren afvragen.
1. Is ontwikkeling een continue of een discontinue verandering
- continue verandering = geleidelijke, kwantitatieve toename van ontwikkeling, waarbij prestaties
op een bepaald niveau voortvloeien uit de vorige niveaus. Er is sprake van een toename. Bijv.
lengtegroei
- discontinue verandering = ontwikkeling die in aparte stappen of stadia plaatsvindt, en waarbij elk
stadium gedrag oplevert dat kwalitatief anders is dan gedrag in eerste stadia.
Sommige psychologen geloven dat ontwikkeling een continue verandering volgt, andere denken
eerder dat ontwikkeling een discontinue verandering is.
Waarschijnlijk verlopen sommige zaken meer continue en andere meer discontinue
5
, 2. Kritieke versus gevoelige periode
Kritieke periode = specifieke tijd in de ontwikkeling waarin een bepaalde gebeurtenis de grootse en
zelfs onomkeerbare gevolgen heeft.
Vroeger dacht men vooral dat in de ontwikkeling kritieke perioden aanwezig zijn.
Bijv. door medicatiegebruik van de moeder tijdens prenatale periode, dat zorgde voor onomkeerbare
consequenties voor kind, leidde men af dat tijdens de kritieke periode niets fout mag gaan.
Ook bijv. Hechting in eerste levensjaren, problemen hierbij kan leiden tot onomkeerbare negatieve
gevolgen
Maar! Tegenwoordig weten we dat er plasticiteit is = mate waarin een ontwikkelend gedrag of
fysieke structuur kan worden gewijzigd. We denken de dag van vandaag dus meer aan gevoelige
perioden in de ontwikkeling.
Gevoelige periode = periode, meestal vroeg in het leven, waarin mensen extra gevoelig zijn voor
bepaalde omgevingsinvloeden en sterk ontvankelijk zijn voor het leren van specifieke vaardigheden.
Niet per se onomkeerbaar
3. Levensloop versus focus op specifieke perioden
Vroeger: meer gefocust op babytijd en adolescentie (niet op de lagere school en volwassenheid)
Nu: In ELK levensstadium is sprake van groei en verandering! (Bijv. verandering in intellectuele
vermogens, taal bijleren, ...)
Kijken naar de gehele levensloop en ook naar de samenhang van de levensloop tussen ouderen en
kinderen (bijv. kinderen halen sneller diploma door ouders met diploma)
4. Impact nature en nurture op ontwikkeling
Welke van onze eigenschappen zijn aangeboren en welke zijn aangeleerd?
o Nature: ontwikkeling wordt vooral bepaald door genetica
- Maturatie: geleidelijke ontvouwing van voorbestemde genetische informatie
- Worden ook de biologisch georiënteerde theorieën genoemd
- Deze theorieën zijn endogeen van aard (bijv. oogkleur is in heel hoge mate genetisch bepaald)
o Nurture:
- deze theorieën worden ook omgeving theorieën genoemd
- Ze zijn exogeen van aard
- Biologische omgevingsinvloeden (bijv. invloed van alcoholgebruik van de moeder op het ongeboren
kind)
- sociale omgevingsinvloeden (bijv. manier van opvoeden door de ouders, invloed van
leeftijdsgenoten, …)
- maatschappelijke invloeden (bijv. SES)
CONCLUSIE: interactie tussen genetische (nature) en omgevings (nurture) factoren
interactionisme = genen én omgeving spelen een rol bij het tot stand komen van eigenschappen en
mogelijkheden
5. Gevolgen voor de opvoeding van kinderen en voor sociaal beleid
6
