INHOUDSOPGAVE PROEFDIERKUNDE
1. Historiek .........................................................................................................................................................1
1.1 Vroege geschiedenis.................................................................................................................................1
1.2 Vanaf de Renaissance ...............................................................................................................................1
1.3 17e – 18e – 19e eeuw.................................................................................................................................1
1.4 19e eeuw en verder ..................................................................................................................................2
1.5 Maatschappelijk protest...........................................................................................................................2
1.6 Statistieken en evoluties ..........................................................................................................................2
1.6.1 Stand van zaken.................................................................................................................................2
1.6.2 Aantal en types proefdieren (VL) ......................................................................................................3
1.6.3 Doel van proefdieren (VL) .................................................................................................................3
2. Wetgeving ......................................................................................................................................................3
2.1 Definities...................................................................................................................................................3
2.2 2010/63/EU ..............................................................................................................................................4
2.2.1 Toegelaten doelstellingen .................................................................................................................4
2.2.1.1 Dierproeven in het onderwijs.........................................................................................................4
2.2.2 Controle en opvolging .......................................................................................................................5
3. Drie V’s ...........................................................................................................................................................5
3.1 Proefdierethiek.........................................................................................................................................5
3.2 Ethische dierproeven................................................................................................................................5
3.3 Vervangen ................................................................................................................................................6
3.3.1 In-vitro-onderzoek .............................................................................................................................6
3.3.2 Embryo’s ............................................................................................................................................6
3.3.3 ‘Lagere’ organismen ..........................................................................................................................6
3.3.4 Audiovisueel ......................................................................................................................................6
3.3.5 Andere ...............................................................................................................................................7
3.4 Verminderen.............................................................................................................................................7
3.5 Verfijnen ...................................................................................................................................................7
3.5.1 Huisvesting ........................................................................................................................................7
3.5.2 Niet-invasieve methoden ..................................................................................................................7
4. Soorten en rassen ...........................................................................................................................................7
4.1 Diersoorten...............................................................................................................................................8
4.1.1 Drosophila melanogaster ..................................................................................................................8
4.1.2 Caenorhabditis elegans .....................................................................................................................8
4.1.3 Muizen ...............................................................................................................................................8
, 4.1.4 Ratten ................................................................................................................................................8
4.1.5 Cavia’s ................................................................................................................................................8
4.1.6 Kreeften .............................................................................................................................................8
4.1.7 Konijnen.............................................................................................................................................9
4.1.8 Vissen.................................................................................................................................................9
4.1.9 Klauwkikkers ......................................................................................................................................9
4.1.10 Kippen..............................................................................................................................................9
4.1.11 Chinchilla’s.......................................................................................................................................9
4.1.12 Beagles ............................................................................................................................................9
4.1.13 Katten ..............................................................................................................................................9
4.1.14 Niet-humane primaten ....................................................................................................................9
4.2 Oorsprong...............................................................................................................................................10
4.3 Proefdierlijnen ........................................................................................................................................10
4.3.1 Muizenlijnen ....................................................................................................................................10
4.3.1.1 Knock-outmuizen......................................................................................................................11
4.3.1.2 Selectie .....................................................................................................................................11
4.3.1.3 Genetisch gemodificeerde muizen...........................................................................................12
4.3.1.3.1 Probleem genetisch gemodificeerde muizen ....................................................................12
4.3.1.3.2 Soorten genetisch gemodificeerde muizen.......................................................................12
4.3.2 Rattenlijnen .....................................................................................................................................13
4.3.3 Hondenlijnen ...................................................................................................................................14
4.4 Registratie...............................................................................................................................................14
4.5 Microflora bij proefdieren ......................................................................................................................14
5. Biologie van proefdieren ..............................................................................................................................14
5.1 Rat (Rattus norvegicus) ..........................................................................................................................14
5.1.1 Welzijn .............................................................................................................................................14
5.1.2 Habitat .............................................................................................................................................15
5.1.3 Gedrag .............................................................................................................................................15
5.1.3.1 Sociaal gedrag...........................................................................................................................15
5.1.3.2 Agressief gedrag .......................................................................................................................15
5.1.3.3 Prosociaal gedrag .....................................................................................................................16
5.1.3.4 Normaal gedrag ........................................................................................................................16
5.1.3.5 Abnormaal gedrag ....................................................................................................................16
5.1.3.6 Urine marking ...........................................................................................................................16
5.1.3.7 Concrete gedragingen ..............................................................................................................16
5.1.4 Thermoregulatie ..............................................................................................................................17
2
, 5.1.5 Voedsel ............................................................................................................................................17
5.1.6 Uitwerpselen ...................................................................................................................................17
5.1.7 Hygiëne ............................................................................................................................................17
5.1.8 Gebit ................................................................................................................................................18
5.1.9 Voeten .............................................................................................................................................18
5.1.10 Pijn .................................................................................................................................................18
5.1.11 Zintuigen ........................................................................................................................................19
5.2 Muis (Mus musculus) ..............................................................................................................................19
5.2.1 Gebit ................................................................................................................................................19
5.2.2 Voeten .............................................................................................................................................19
5.2.3 Fysieke factoren ..............................................................................................................................19
5.2.4 Gedrag .............................................................................................................................................19
5.2.4.1 Sociaal gedrag...........................................................................................................................19
5.2.4.2 Abnormaal gedrag ....................................................................................................................20
5.2.5 Zintuigen ..........................................................................................................................................20
5.2.6 Pijn ...................................................................................................................................................20
6. Reproductie ..................................................................................................................................................20
6.1 Voortplanting rat ....................................................................................................................................20
6.1.1 Lordosis ...........................................................................................................................................20
6.1.2 Anatomie .........................................................................................................................................21
6.2 Voortplanting muis .................................................................................................................................21
6.3 Algemene effecten voortplanting ..........................................................................................................21
6.3.1 Lee-Boot effect ................................................................................................................................21
6.3.2 Whitten effect .................................................................................................................................21
6.3.3 Bruce effect .....................................................................................................................................21
6.3.4 Vandenbergh effect .........................................................................................................................22
7. Voeding van laboratoriumdieren .................................................................................................................22
7.1 Factoren die de voedingsbehoefte sturen .............................................................................................22
7.1.1 Diersoort..........................................................................................................................................22
7.1.2 Genotype .........................................................................................................................................22
7.1.3 Fysiologische stadium......................................................................................................................22
7.1.4 Omgeving.........................................................................................................................................23
7.1.5 Huisvesting ......................................................................................................................................23
7.1.5.1 Bodembedekking ......................................................................................................................24
7.1.5.2 Geluid, licht, tocht en temperatuur .........................................................................................24
7.1.5.3 Gassen ......................................................................................................................................24
3
, 7.1.5.4 Voeder en water .......................................................................................................................24
7.1.5.5 Hokgenoten ..............................................................................................................................24
7.1.6 Microbiologische status ..................................................................................................................24
7.1.7 Onderzoekscondities .......................................................................................................................25
7.1.8 Nutriëntinteracties ..........................................................................................................................25
7.2 Energiebehoefte en voederopname ......................................................................................................25
7.3 Voedertypes ...........................................................................................................................................25
7.3.1 Natuurlijk versus synthetisch ..........................................................................................................26
7.3.2 Fysische vorm ..................................................................................................................................27
7.4 Voederstrategie ......................................................................................................................................27
7.4.1 Energiedensiteit ..............................................................................................................................27
7.4.1.1 Hoeveelheid..............................................................................................................................28
7.5 Bereiding en bewaring van voeders .......................................................................................................28
7.6 Kwaliteitsbewaking en mogelijke contaminenten .................................................................................29
8. Genetica .......................................................................................................................................................30
8.1 Genetische veranderingen .....................................................................................................................30
8.2 Genetische drift ......................................................................................................................................30
8.2.1 Drift versus selectie .........................................................................................................................31
8.2.2 Foundereffect en bottleneck ...........................................................................................................31
8.2.3 Gevaar bij smalle genetische basis ..................................................................................................32
8.3 Inteelt .....................................................................................................................................................33
8.3.1 Effectieve populatiegrootte ............................................................................................................33
8.3.2 Toename in inteelt ..........................................................................................................................34
8.3.3 Heterosis of hybride groeikracht .....................................................................................................34
8.3.4 Inteeltdepressie ...............................................................................................................................34
9. Pathologie van de proefdieren .....................................................................................................................35
9.1 Effect van pathogenen op experimentele onderzoeken ........................................................................35
9.1.1 Subklinische infecties ......................................................................................................................35
9.2 Preventie introductie van pathogenen ..................................................................................................35
9.2.1 Fysische barrières ............................................................................................................................35
9.2.2 Hygiëne ............................................................................................................................................36
9.3 Microbiologische status .........................................................................................................................37
9.3.1 Gnotobiotisch ..................................................................................................................................37
9.3.2 SPF ...................................................................................................................................................37
9.3.3 Conventioneel .................................................................................................................................37
9.4 Monitoren gezondheid ...........................................................................................................................37
4
, 9.4.1 Dagelijkse inspectie .........................................................................................................................37
9.4.2 Klinisch onderzoek...........................................................................................................................38
9.4.3 Monitoren pathogene agentia ........................................................................................................38
9.5 Zoönosen ................................................................................................................................................38
10. Risico’s ........................................................................................................................................................38
10.1 Hygiëne .................................................................................................................................................38
10.1.1 Medische profylaxis: infectieziekten .............................................................................................38
10.1.2 Medische profylaxis: andere aandoeningen .................................................................................39
10.1.2.1 Zuurstof ..................................................................................................................................39
10.1.2.2 Ozon .......................................................................................................................................39
10.1.2.3 Koolstofdioxide.......................................................................................................................39
10.1.2.4 Relatieve vochtigheidsgraad ..................................................................................................39
10.1.2.5 Ammoniak ..............................................................................................................................39
10.1.2.6 Stof .........................................................................................................................................39
10.1.2.7 Tocht .......................................................................................................................................39
10.1.2.8 Extreme temperaturen en temperatuurschommelingen ......................................................40
10.1.3 Sanitaire profylaxis ........................................................................................................................40
10.1.3.1 Dieren als infectiebron ...........................................................................................................40
10.1.3.1.1 Specific pathogen free dieren .........................................................................................40
10.1.3.1.2 Gnotobionten ..................................................................................................................40
10.1.3.1.3 Kiemvrije dieren ..............................................................................................................40
10.1.3.1.4 Quarantaine.....................................................................................................................40
10.1.3.2 Personeel als infectiebron ......................................................................................................41
10.1.3.3 Biologisch materiaal als infectiebron .....................................................................................41
10.1.3.4 Ongedierte als infectiebron....................................................................................................41
10.1.3.4 Materiaal als infectiebron ......................................................................................................42
10.1.3.4.1 Fysische sterilisatie ..........................................................................................................42
10.1.3.4.2 Chemische sterilisatie......................................................................................................43
10.2 Huisvesting ...........................................................................................................................................43
10.2.1 Soort huisvesting ...........................................................................................................................43
10.2.2 Materiaal .......................................................................................................................................43
10.2.3 Vloertype .......................................................................................................................................43
10.2.4 Watertoevoer ................................................................................................................................44
10.2.5 Voederbak .....................................................................................................................................44
10.2.6 Ligmateriaal ...................................................................................................................................44
10.2.7 Andere overwegingen ...................................................................................................................44
5
,11. Humane eindpunten ..................................................................................................................................44
11.1 Wanneer en waarom een eindpunt vastleggen ...................................................................................45
11.1.1 Ethische argumenten en overwegingen........................................................................................45
11.1.2 Wetenschappelijke argumenten en overwegingen ......................................................................45
11.1.3 Wettelijke argumenten en overwegingen ....................................................................................45
11.2 Types eindpunten .................................................................................................................................45
11.3 Het gebruik van humane eindpunten ..................................................................................................46
11.4 Pilootstudies .........................................................................................................................................46
11.5 Ontwikkelingsstadia humane eindpunten ...........................................................................................47
11.6 Criteria voor de criteria ........................................................................................................................47
11.7 Uitsluiting van dieren en euthanasie....................................................................................................47
11.7.1 Uitsluiting van dieren ....................................................................................................................47
11.7.2 Euthanasie .....................................................................................................................................48
11.7.2.1 Chemische methodes .............................................................................................................48
11.7.2.2 Fysieke methodes ...................................................................................................................49
12. Welzijn ........................................................................................................................................................49
12.1 Definitie ................................................................................................................................................49
12.2 Keuze en controle (born to choose) .....................................................................................................49
12.3 Welzijnsmaten ......................................................................................................................................50
12.3.1 Gelaatsexpressies ..........................................................................................................................50
12.3.2 Stereotiep gedrag ..........................................................................................................................50
12.3.3 Cumulatieve biomarkers ...............................................................................................................50
12.3.3.1 Allostatic load index ...............................................................................................................50
12.3.4 Anhedonia .....................................................................................................................................50
12.3.5 Inactiviteit......................................................................................................................................51
12.3.6 Spel ................................................................................................................................................51
12.3.7 Cognitive bias ................................................................................................................................51
12.3.8 Aandachttest .................................................................................................................................51
12.3.9 Lachen ...........................................................................................................................................52
12.3.10 Vocalisaties ..................................................................................................................................52
12.3.11 Slaapkwaliteit ..............................................................................................................................52
12.4 Welzijnsprotocollen proefdieren .........................................................................................................52
13. Huisvesting .................................................................................................................................................53
13.1 Ruimte of structuur? ............................................................................................................................53
13.2 Alleen of samen? ..................................................................................................................................53
13.3 Europese legislatie (annex EU/2010) ...................................................................................................54
6
, 13.3.1 Licht ...............................................................................................................................................54
13.3.2 Geluid ............................................................................................................................................54
13.3.3 Ventilatie .......................................................................................................................................54
13.3.4 Temperatuur .................................................................................................................................54
13.4 Inrichting proefdierruimte ...................................................................................................................55
13.4.1 Animal Housing Rooms (AHR's) .....................................................................................................55
13.4.2 Procedurekamers ..........................................................................................................................55
13.4.3 Barrière-elementen .......................................................................................................................55
13.4.4 Cagewash.......................................................................................................................................56
13.4.5 Kooiopslag .....................................................................................................................................56
13.4.6 Quarantaine...................................................................................................................................56
13.4.7 Necropsie/perfusie ........................................................................................................................56
13.4.8 Insluitingsfaciliteiten .....................................................................................................................56
13.4.9 Barrièrefaciliteiten.........................................................................................................................56
13.4.10 Veterinaire zorg ...........................................................................................................................56
13.4.11 Ondersteuningsruimten voor medewerkers ...............................................................................56
13.4.12 Ruimten voor mechanische/elektrische apparatuur ..................................................................56
13.4.13 Gangen ........................................................................................................................................57
13.5 Faciliteiten ............................................................................................................................................57
13.6 Kooi.......................................................................................................................................................57
13.6.1 Materiaal .......................................................................................................................................57
13.6.2 Bodem ...........................................................................................................................................57
13.6.3 Voedersysteem en drinkwatervoorziening ...................................................................................57
13.7 KB bescherming proefdieren 2013 .......................................................................................................57
13.7.1 Kooinormen KB 2013 .....................................................................................................................57
13.8 Huisvesting van de rat ..........................................................................................................................59
13.9 Huisvesting van de muis .......................................................................................................................60
13.10 Huisvesting van de hamster ...............................................................................................................60
14. Verrijking ....................................................................................................................................................60
14.1 Geschiedenis verrijking ........................................................................................................................60
14.2 Definitie ................................................................................................................................................60
14.3 KB proefdieren 6 april 2010 & juli 2013 ...............................................................................................61
14.3.1 Dierenverblijven ............................................................................................................................61
14.3.2 Vloeren, substraat, strooisel, bedding- en nestmateriaal .............................................................61
14.4 Integratie van verschillende kenmerken ..............................................................................................61
14.5 Soorten verrijking .................................................................................................................................62
7
, 14.5.1 Sociale verrijking............................................................................................................................62
14.5.1.1 Sociale contactverrijking soortgenoot ...................................................................................62
14.5.1.2 Sociale niet-contact verrijking ................................................................................................62
14.5.2 Fysieke verrijking ...........................................................................................................................62
14.5.3 Sensorische verrijking ....................................................................................................................62
14.5.4 Voedselverrijking ...........................................................................................................................63
14.6 Variabiliteit in verrijking .......................................................................................................................63
14.6.1 Controle .........................................................................................................................................63
14.6.2 Voorspelbaarheid ..........................................................................................................................63
14.6.3 Complexiteit ..................................................................................................................................64
14.7 Doel verrijking ......................................................................................................................................64
14.8 Praktische ontwikkeling........................................................................................................................64
14.9 Evaluatie van verrijking ........................................................................................................................64
15. Training van proefdieren ............................................................................................................................67
15.1 KB proefdieren 15-04-2010 ..................................................................................................................67
15.2 Voordelen .............................................................................................................................................67
15.3 Het effect van training op het vastzetten van dieren ..........................................................................68
15.4 Experimentele procedures ...................................................................................................................68
15.5 Operante conditionering ......................................................................................................................68
16. Opvolging dierproeven ...............................................................................................................................69
16.1 Definities ..............................................................................................................................................69
16.2 Experimenteel ontwerp........................................................................................................................69
16.3 Projectaanvraag bij ethische commissie ..............................................................................................70
16.4 Tijdens de proef ....................................................................................................................................70
16.5 Humane eindpunten ............................................................................................................................70
16.6 Einde experiment .................................................................................................................................70
16.7 Bijhouden register ................................................................................................................................70
16.8 Autocontrole ........................................................................................................................................70
8
, PROEFDIERKUNDE
1. HISTORIEK
1.1 VROEGE GESCHIEDENIS
We moeten duizenden jaren terug gaan om de historiek van de proefdierkunde te bekijken. Studies op
mensen gaan voorafgaan aan studies op dieren. Al in 1550 v.Chr. werden er menselijke anatomische studies
uitgevoerd door de Grieken.
Vanaf de Christelijke tijdsrekening (na het jaar 0) zien we een omslag, waarbij er ook dierproeven worden
uitgevoerd. Galenus (130 – 201) begint te kijken naar dieren, zoals varkens, honden en apen, als model voor
de mens en voor experimenteel onderzoek. Sinds deze periode wordt de grote gelijkenis tussen mens en dier
gezien.
Door de verspreiding van het Christendom in de vierde eeuw, valt het onderzoek op dieren opnieuw stil. Dit
komt mede door de ‘scala naturae’, waarbij de dieren duidelijk op een ander niveau worden gezet dan de
mensen. De ‘scala naturae’ is een ordening van de natuur en het universum in een duidelijk hiërarchisch
systeem van oplopende perfectie, bedacht door Aristoteles. Het onderzoeken van dieren, als model voor de
mens, was dus niet meer nodig aangezien dieren zich lager bevonden op deze ladder. Het heeft namelijk
geen zin om te kijken naar niveaus die lager liggen om iets te leren van hogere niveaus. De ‘scala naturae’
strookt echter niet met de biologie.
1.2 VANAF DE RENAISSANCE
Na het stilvallen in de vierde eeuw, komt het testen op dieren opnieuw terug vanaf de Renaissance. Vanaf
de 15 eeuw gebeurt er dus een zoektocht naar nieuwe kennis, wordt het belang van empirie duidelijk en
worden de boeken van Galenus heruitgegeven. Ook komen er nieuwe wetenschappers in beeld, waaronder
Paracelsus en Andres Vesalius. Vesalius was zeer belangrijk voor de anatomie van de mens te bestuderen.
Sindsdien wordt het dier opnieuw gezien als referentie voor de mens.
Ook René Decartes had een opvallende rol, door zijn Cartesiaans beeld van het dier. Hij ziet een dier als een
mechanisch object, dat geen bewustzijn en geen pijn ervaart. Hij deed volgende uitspraak; “Ik zou willen dat
je in gedachten houdt dat alle functies die ik aan deze machine toeschrijf, de spijsvertering, slapen, zien,
ruiken, de verbeelding, de interne sensaties van honger en hartstocht, en eindelijk de bewegingen van de
ledematen, dat die niet anders zijn dan de bewegingen van een klok of een ander automatisch mechaniek.
Het is dus niet noodzakelijk te veronderstellen dat er een ziel aanwezig is of andere aandrijving voor de
beweging.” Het Cartesiaans beeld over het dier werd heel snel opgepikt. Het gaf ook de mogelijkheid om
verschillende dingen te doen met/op een dier zonder je ongerust te maken over het welzijn van het dier.
1.3 17E – 18E – 19E EEUW
Vanaf de 17e eeuw zien we dus een routineuze vivisectie. Vivisectie is het snijden in levende lichamen, er
werden dus proeven en experimenten gedaan op levende dieren. Anesthesie bestond in de 17 e eeuw nog
niet. Men kreeg uit dit soort experimenten heel veel informatie, zoals onder andere de werking van de
bloedsomloop. Door de grote hoeveelheid aan informatie de verkregen werd met deze experimenten kende
de vivisectie een sterke groei. Zeker na de ontdekking van de anesthesie in de tweede helft van de 19e eeuw
werden er steeds meer experimenten uitgevoerd op dieren. Ook het Darwinisme zorgde voor een enorme
boost van de vivisectie. Het Darwinisme vormt de wetenschappelijke basis voor het gebruik van dieren,
1
, aangezien hierin werd verklaard dat mensen ook gewoon dieren zijn. Er komen dus steeds meer redenen om
dierproeven uit te voeren.
1.4 19E EEUW EN VERDER
Sinds de 19e eeuw kwam er een extra motivatie voor het uitvoeren van proefdierkunde, door de ontwikkeling
van de microbiologie. Hierin werd onderzoek gedaan naar het ontstaan van ziektes, dieren waren hierbij een
zeer goed ‘hulpmiddel’ om dit te testen. Ook de ontwikkeling van vaccins gebeurde aan de hand van
proefdieren.
Na de eerste wereldoorlog kwamen er steeds meer domeinen op het gebied van proefdierkunde. Er ontstond
onder andere de farmaca, toxicologie, immunologie … Bij de toxicologie werd er gekeken naar welke stoffen
giftig kunnen zijn voor de mens. Dit werd eerst getest op dieren, om op die manier een conclusie te vormen.
Echter waren niet al deze onderzoeken betrouwbaar, denk maar aan chocolade. Als een bepaald product
giftig is voor een bepaalde diersoort, wil dit dus niet noodzakelijk zeggen dat dit ook giftig is voor de mens.
Uiteindelijk kwamen er wettelijke verplichtingen in verband met stoffen die getest moesten worden op
dieren vooraleer ze op de markt gebracht mochten worden. Dit zorgde opnieuw voor een grote toename van
het aantal proefdieren. De diersoorten zijn doorheen de tijd geevolueerd. Vroeger, tot aan het einde van de
19e eeuw werden vooral honden, katten, konijnen en varken gebruikt als proefdieren. Later werden vooral
knaagdieren, zoals ratten en muizen, gebruikt als proefdieren. Dit mede omdat muizen en ratten sneller en
makkelijker te kweken waren, en minder plek innemen. Na 2000 is dit nogmaals geevolueerd naar
voornamelijk zebravissen.
1.5 MAATSCHAPPELIJK PROTEST
Tot de 17e eeuw was er weinig tot geen prottest op het gebruik van proefdieren. Eind de 17e tot 18e eeuw
kwamen de eerste negatieve reacties, dit ging eerder over de verruwing van de moraal van de mens. De
mensen werden bestempeld als beulen. Maar een echte protestbeweging, waarbij werd ingezien dat ook de
dieren echt leden, kwam er pas in de 19e eeuw in Engeland. ‘Recent’ zien we echter ook debatten, zoals
‘Victims of Science’ van Richard Ryder (1975), ‘Animal Liberation’ van Peter Singer (1975) en ‘The Case for
Animal Rights’ van Peter Regan (1983). Er kwamen dus morele bezwaren tegen het gebruik van dieren in
experimenten.
1.6 STATISTIEKEN EN EVOLUTIES
1.6.1 STAND VAN ZAKEN
Wereldwijd worden er ongeveer 100 miljoen proefdieren per jaar gebruikt, waarvan 20 miljoen per jaar in
de Verenigde Staten. Ongeveer 11 miljoen proefdieren worden er gebruikt in Europa per jaar. Het gebruik
van proefdieren in Europa kent echter wel een licht dalende trend. Daarnaast zijn er ook nog een groot aantal
dieren die gebruikt worden om proefdieren te kweken, deze zitten niet mee in de statistieken. Noorwegen
is het land met de meeste proefdieren in Europa, zij doen vooral onderzoek op vissen.
In België werden er in 2017 543.094 proefdieren gebruikt,
hiervan werden er 253.433 (2019) in Vlaanderen gebruikt.
Van deze 253.433 proefdieren werden er 3667 dieren
hergebruikt. In Wallonië (+Brussel) werden er in 2015
234.258 proefdieren gebruikt. We zien overal een
fluctuerende dalende trend. Dit is fluctuerend door de
afhankelijkheid van alternatieven, ethiek, wetgeving …
2
