Korte geschiedenis van het Belgische politiewezen (1794-1987)
Waarom geschiedenis?
Rode draden doorheen politiegeschied - Inzicht in het verleden draagt bij aan inzicht in de complexiteit van het heden
1. Een politiebestel gekenmerkt door een grote - Opdrachten van politie en de organisatie van - en toezicht op - het politiebestel,
verscheidenheid enerzijds en een onevenwichtige steeds gesitueerd in een ruimere socio-politieke en economische toezicht
ontwikkeling anderzijds Bv. Zaak Dutroux belangrijk geweest voor politie-hervorming
2. Spanning tussen centrale aansturing enerzijds en
lokale (gemeentelijke) autonomie (bv. Burgemeester) 3 voorafgaande bemerkingen:
anderzijds 1) Geschiedenis politiewezen = rijke en complexe geschiedenis
3. Spanning tussen streven naar efficiëntie en 2) Geschiedenis politiewezen = niet enkel - en zelfs niet primair - een
effectiviteit in politieoptreden enerzijds en legitimiteit en geschiedenis van misdaadbestrijding
democratische controle anderzijds 3) Geschiedenis van politiewezen = kan niet losgekoppeld worden van de
4. Diverse politie-instanties met eigen Belgische politieke en sociale geschiedenis
ontwikkelingsdynamiek die moet verzorgen - maar hoe?
FRANSE TIJD (1794-1814)
Belgisch politiebestel zal nog lang (tot aan de hervorming) de kenmerken van
het Frans model hebben
Frans model:
- De burgerlijke republiek (1794-1799) —> politie hoort herkomst te vinden in de
burgerij
Kenmerken Frans model:
- Het militair Napoleontisch regime (1799-1814): politiestaat
- Militarisering: het militair karakter van de politie, discipline
Politiestaat = in functie van de machthebber, gericht op openbare orde en
en hiërarchie —> gendarmeries (voorloper van rijkswacht) —>
politieke informatie (inlichtingen)
gewoon uitvoeren wat er van je gevraagd worden top-down
- Centralisering: balans tussen lokale overheid en centraal
aangestuurd zijn, uitbouw gendarme, nationale wetgeving
Onderscheid administratieve en gerechtelijke politie (1795) —> uitvoerende macht (ministerie van politie) oefent controle
Gerechtelijke politie uit (niet de rechterlijke)
Administratieve bestuurlijke
- Opsporen van misdrijven, —> Invoering onderscheid tussen administratieve en
politie
vaststellen, bewijzen en gerechtelijke politie
- Openbare orde handhaving
- Voorkomen van misdrijven verzamelen
(preventief toezicht) - Misdadigers voor het gerecht Het idee van de ‘haute police’ - gericht op verzamelen
- Obv politiereglementen dagen (respressief) van politieke informatie
- Wie? Politiecommissaris,
- Ministers van algemene politie (1799)
boswachters, vrederechters,
- Oprichting Police Secrète (Openbare veiligheid)
kapiteins gendarmeries
Taak: inwinnen, analyseren en gebruiken van inlichting
door middel van informanten en infiltranten
Een verscheiden politieapparaat met als belangrijkste korpsen: Reden: nood aan verzameling politieke informatie
- Corps de la Gendarmerie Nationale (1798-1809), daarna - Politie wordt instrument in handen van machthebbe
‘Gendarmerie Impériale’ (elitekorps) —> toonaangevende met en wordt verwacht de samenleving in het oog te houd
de meeste macht = Haute police (politieke inlichtingen) (itt police basse
Joseph Fouché
- Police municipale (vanaf 1789) = de lokale of landelijke focus op criminele inlichtingen)
politie (voor kleinere problemen verantwoordelijk
—> administratieve en gerechtelijke taak Nadelen Voordelen
—> commissarissen, veldwachters - Slechte communicatie - Op verschillende
—> belangrijke rol voor lokale overheid: burgemeester ! - Conflicten - concurrentie niveaus
- Garde national: opgericht tussen 1800-1810 —> voorloper
burgerwacht - openbare orde en grens/kustbewaking)
HOLLANDSE TIJD (1815-1830) De eerste fundamenten (1830-1885) van een Belgisch
- Overname Franse erfenis, maar in mildere vorm; afzwakking van de ‘politiestaat’ politiebestel:
- Niettemin: handhaving van idee van ‘haute police’ - 1830: Belgische onafhankelijkheid -> naar een sterke,
gecentraliseerde staat met gemeentelijke autonomie
Politieorganisatie - 1831: Grondwet
- Maréchaussée= (Gendarmerie, maar de term werd vervangen - 2de helft van 19e eeuw: industriële ontwikkeling
wegens beladen) werd centrale korps in de Nederlanden - Industriële crisis tussen 1873-1885: disciplinering van
- Gemeentelijke politie (commissarissen en veldwachters)= werkende klasse
Toename gemeentelijke autonomie van 1815 (maar weer afzwakking - Stakingen en sociale onrust
v.a. 1825)
- Burgerwacht of ‘schutterij’
, DE VERSCHILLENDE POLITIE-INSTANTIES (1830-1885)
= Sterk geënt op de Frans-Hollandse modellen
Weerstand tegen gecentraliseerd politiek-moreel: diversiteit aan politiediensten, 1 lokaal korps en 3 gebaseerd op militaire korpsen:
Gendarmerie, leger en burgerwacht + openbare veiligheid
1. De gendarmerie nationale
- Rijkswacht van nu 2. Het leger
- 1830: ontbinding Maréchaussée; vervangen door Gendarmerie Nationale - Binnenlandse ordehandhaving (optreden n.a.v. Staking
- Kleine rol op vlak van ordehandhaving. Voornamelijk veiligheid op platteland en protesten)
- Manschappen beperkt (1200 in begin, 2000 in 1883)
- Strikte discipline
4. Lokale/gemeentepolitie (grootste korps)
3. De burgerwacht - Ruraal België met landelijke politie (veldwachters) in klein
- Decreet oktober 1830: burgerwachten georganiseerd op gemeentelijk niveau gemeenten en bekritiseerde gemeentepolitie in grotere
- Voornamelijk werkzaam in steden: initiatief van de burgerij vanuit wantrouwen gemeenten
- In loop van 19e eeuw zal zijn rol geleidelijk aan uitgespeeld geraken - Gemeentewet 1836: burgemeester krijgt algemene
politiebevoegdheid (bestuurlijke politie) en kan preventief
Eerste pleidooien voor afzonderlijke gerechtelijke politie beleid ontwikkelende
- 1871: voorstel Prins en Pergameni (Réforme de l’instruction préparatoire en —> taaak: politiereglementen toepassen (herbergen,
Belgique) —> sociaal verweer —> streeft naar gerechtelijke politie vreemdelingen, bedelaars,…)
- 1872: oprichting speciale afdeling voor gerechtelijk werk te Brussel, maar
5. Oprichting openbare veiligheid
terug afgeschaft in 1880 (budgettaire redenen)
= dienst die inlichten verzamelt
- Voorlopig zonder resultaat (<-> gemeentelijke autonomie)
- 1830: Einde van ‘haute police’ maar toch behoudt openbar
veiligheidsdienst
MILITARISERING (1886-1914) - Bevoegdheden zullen pas in 1998 bij wet worden vastgeleg
Eind jaren 1880 eerder somber beeld van de politie
“Alle politiediensten zijn gebrekkig, zowel door hun aantal, als door de kwaliteit
van de agenten’ - De Valkeneer 2016
- Verhoogde militarisering; periode van sociale onrust en beroering; stakingen,
dodelijke slachtoffers. Algemeen stemrecht: politieke polarisatie: BWP
(Belgische Werklieden Partij 1885)
- Politiek van het ‘sociaal verweer’
- Versterking van het politieapparaat (vooral gendarmerie maakt opgang)
- Sociale wetgeving
DE VERSCHILLENDE POLITIE-INSTANTIES (1886-1914) - EEN RELATIEF
STABIEL POLITIEBESTEL
TOT WO 1 is belangrijkste inzet van politie = openbare ordehandhaving; veiligheid en criminaliteitsbestrijding zijn geen
prioriteiten 1. De gendarmerie
Politie = instrument om werkende klasse in bedwang te houden - In het begin bescheiden rol in openbare orde
—> periode van sociale onrust - Opmars gaf openbare ordeproblemen: gendarmerie wordt grootste
openbare ordehandhaver
2. Het leger - Kritieken op optreden (m.n. Nieuwe rol politieke infoverzameling) en
- Ingezet bij openbare ordehandhaving en burgerlijke militarisering, maar ook brutaal optreden
bescherming in licht van staken en manifestaties - Zet in op opleiding en professionalisering / reorganisatie 1889: brigades,
- Geleidelijk aan naar de achtergrond t.v.v. Genderarmerie mobiel eskadron
4. De landelijke politie 3. De burgerwacht
- 1886: nieuwe ‘code rural’ maar toestand blijft ongewijzigd - Taak: openbare orde
(veldwetboek: voerde min 1 veldwachter in per gemeente) - Op terugweg en verdwijnt van het toneel na toenemende kritiek (weinig efficiën
- Taken veldwachter: “waken over behoud van de
eigendommen, de oogsten en de vruchten van de bodem,
5. De gemeentepolitie
uitvoering wetten en verordeningen, handhaven van de
- Uitbreiding en verbetering organisatie in de belangrijke gemeenten
orde en rust in de gemeente
- Specialisatie en taakverdeling
- Nog grotere impact Vd burgemeester (bevestiging
- Groeiende impact van burgemeester: enkel de burgemeester staat in voor
bevoegdheid over veldwachter)
politiereglementen en weten (niet langer gemeente raad)
6. De gerechtelijke politie 7. Openbare veiligheid in diskrediet
- Debatten zetten zich verder, weerstand blijft (angst - Zaak Pourbaix: provocatie door openbare veiligheid bij betogingen (1888):
voor ‘staatspolitie en gem. Autonomie): voorlopig explosie van geweld, gebruik dynamiet —> tijdelijke budgetten gekort (tijdelijk
zonder resultaat / ook vraag naar wegens terroristische dreiging
wetenschappelijke politie
- Wordt op de lange baan geschoven
, NATIONAAL EN GEMILITARISEERDE POLITIE
De versterking van een nationaal en gemilitariseerd politiebestel (1918-1940)
- Aanvankelijk (Jaren 20): wederopbouw, economische bloei
- Jaren 30: economische wereldcrisis —> invloed op sociale verhoudingen
- Interbellum gekenmerkt door sociale onrust, politieke instabiliteit en opmars van
extremistische partijen
DE VERSCHILLENDE POLITIE-INSTANTIES (1918-1940)
1. Gendarmerie 2. Leger 3. Burgerwacht
- We spreken vanaf nu van de Rijkswacht - Rol verkleint in openbare ordehandhaving - Verdwijnt van het toneel in 1920
- Verdere uitbouw - Focus op buitenlandse vijand - 1934: Wet op verbod privé-milities
- Gendarmerie wordt spil in openbare ordehandhaving
- 1919: ruim. 5800 manschappen
4. Landelijke politie 5. Gemeentepolitie
- Nieuwe wet in 1924 (versterking in landelijke gebieden) - Weinig veranderingen: geïsoleerd, gebrek aan
- Burgemeesters zoeken naar meer zeggenschap over politie scholing, geen samenwerking, weinig (politieke
aandacht)
—> ARP = Algemene Rijkspolitie - Rol blijft beperkt (m.u.z. Van grote steden, wa
- Administratieve dienst men professionaliseert)
- Taak: bijstaan Minister van Binnenlandse Zaken bij de opdrachten - Oprichting ARP 1934: binnen Ministerie BiZa
van bestuurlijke politie (informatie, beleid) / alle informatie van (belangrijk voor infoverzameling lokale korpsen
bestuurlijke politie verzamelen)
6. Oprichting gerechtelijke politie
- Na jarenlange roep om gespecialiseerde misdaadpolitie Wet op de gerechtelijke politie (Wet van 7 april 1919)
- Loste problemen op van het inzetten van commissarissen -> gehele grondgebied, voor de zwaarste bedrijven
- Nieuwe technieken (vingerafdrukken, gerechtelijke geneeskunde,..) -> onder gezag van parketten, niet centraal georganiseerd (per
vroegen om specialisten arrondisement)
- Nieuwe uitdagingen (gewapend banditisme, moderne criminaliteit, -> school voor Criminologie en Criminalistiek 1920
staatsbescherming tegen politieke groepen)
Verderzetting proces van centralisering
- Rijkswacht vaart er bij (aantal leden, mobilisering, betere spreiding,..)
7. Openbare veiligheid van de staat
- Gerechtelijke politie als nationale politie
- 1932: Nav stakingen —> verhogingen van aantal agenten
—> centralisatie van informatie en contacten op internationaal vlak
—> maakt onevenwichten en concurrentie tussen verschillende diensten allee
SAMENGEVAT maar groter
- Terugdringen van lokale politie
- Terugtrekken leger uit openbare ordehandhaving “Oprichting gerechtelijke politie impliceert overgang naar 3-ledige politiestructuur,
- Verdwijnen burgerwacht maar leidt niet onmiddellijk tot problemen - waarom?
- Daling prive milities - Functionele scheiding van taken:
- De rijkswacht sterke groei —> gemeentepolitie betrokken bij plaatselijke bestuurlijke politietaken
—> aandacht voor openbare orde handhaving en politieke —> rijkswacht gericht op handhaving en herstel van openbare orde
controle —> verklaren vanuit de roerige context —> gerechtelijke politie voor opsporing van de zware vormen van criminaliteit
PROBLEEM EN ORDEHANDHAVING (1940-1945)
Door de feitelijke scheiding van taken werden ernstige
De Belgische politie en magistratuur en het probleem van
competentiegeschillen voorkomen, bleven concurrentieproblemen relatief
de ordehandhaving
beperkt en stelden zich dus geen grote coördinatieproblemen
- De politiek van het minste kwaad
(Taakverdeling zal zo’n 50 jaar bestaan)
(‘aanwezigheidspolitiek- grip van bezetter trachten te
beperken)
- Belgische politiediensten blijven actief HERSTEL VAN HET POLITIEBESTEL (1945-1959)
- Paradox: nazificering wordt bemoeilijkt door complexe Politieke wederopbouw na WO2
Belgische politieorganisatie (moeilijker om naar je hand te - Nasleep oorlog: repressie en ontwapening verzet
zetten - Koningskwestie 1950
- Koude oorlog
- Moord op Lahaut (politicus, communistische partij)
- Schoolstrijd (1950-1958)
DE VERSCHILLENDE POLITIE INSTANTIES 1945-1959 - Besef: we hebben nood aan een goed georganiseerde po
1. Rijkswacht Sociaal-economische wederopbouw
- Uitzuivering na WO2 = zorgen dat degene die gecollaboreerd - Verbetering situatie arbeiders
hebben vanuit rijkswacht uit de organisatie worden gehaald - Uitbouw sociale wetgeving
- Uitbreiding: wierp zich op als ordehandhaver bij uitstek
- Oprichting van bewakings- en opsporingsbrigades (bob) (-> Zware 2. Openbare veiligheid
misdaadbestrijding, maar 486pp op ruim 12000 manschappen - Veel aandacht voor communisme
- Wet op rijkswacht (2 december 1957): sluitstuk van
verzelfstandigingsproces
—> behoud op militair karakter / geen demilitarisering, maar wel 3. Gerechtelijke politie
startpunt van demilitariseringsproces - Stagneert / professionalisering gaat niet zo snel als bij RW
- Oprichting vrouwelijke secties en laboratoria voor wetenschappelijke polit
4. Gemeentepolitie
- Stilte op wetgevend vlak
- Commissie ‘onderzoek der vraagstukken aangaande de politie’ (1954) zeer kritisch —> voorstellen m.b.t. Vormin
opleidingscentrum, tucht, rekrutering,.. Verslag blijft dode letter. Er komt geen wet op de gemeentepolitie
- Pas in de jaren 70 aanzet tot verandering
, 6. Leger
5. Landelijke politie
- 1950: Ingezet bij anti-Leopoldistische stakingen en manifestaties, enkel voor bewakingsopdrachten
- Herstel vooroorlogse situatie
- Daarna: rol op vlak van openbare ordehandhaving quasi uitgedeeld
CENTRALE TENDENSEN
Herstel van politiebestel van voor 1940 met als meest opmerkelijke
ontwikkelingen:
- Gestage uitbreiding en verzelfstandiging van Rijkswacht; andere politiemacht tonen
weinig ontwikkeling (kwalitatief en kwantitatief)
- Gevolg: onevenwichtig tussen politiediensten groeit
- Inlichtingendiensten leggen grote bedrijvigheid aan de dag
Ordehandhaving en inlichtingenwerk primeren boven misdaadbestrijding
De tweede Wereldoorlog heeft in de loop van geschiedenis van de organisatie van het
politiewezen niet wezenlijk beïnvloed
EEN CONCURRENTIEEL POLITIEBESTEL (1960-1981)
DE VERSCHILLENDE POLITIE-INSTANTIES (1960-1981) Woelige sociaal-economische en politieke periode
1. Rijkswacht - Deze periode telt 15 regeringen
- Kritische interpellaties in parlement omtrent optreden en ontplooiing - Regering Eyskens 3: ‘wetsontwerp voor economische
Rijkswacht expansie, sociale vooruitgang en financieel herstel ‘Eenheidsw
- Evenwel verdere uitbouw 1960-1961
—> kwantitatief: verdere uitgroei - Forse besparingen op onderwijs, uitkeringen, pensioenen
—> kwalitatief
1972: speciaal interventie eskadron SIE = oude groep dyane (doel: bestrijden Gevolg: grote sociale onrust (grimmige stakingen, manifestatie
internationaal terrorisme en luchtvaartpiraterij) —> Sluiting steenkoolmijn Zwartberg
1974: antidrugafdeling: undercover operaties —> Taalpolitieke en communautaire spanningen
Inzet op uitrusting en apparatuur, studie naar informaticagebruik
Zaak François gekoppeld aan strijd tegen drugscriminaliteit —>
—> rijkswacht zet in op zware criminaliteitsbestrijding, professionalisering
zorg voor beroering - hij werd later veroordeeld wegens o.a.
2. Bestuur van de Criminele Informatie (BCI) Handel in verdovende middel, valsheid in geschrifte,
- Opgericht in 1971: admin. Inlichtingendienst verduitsering
- Bestrijding van drugshandel 3. Gerechtelijke politie
- Obscuur bestuur - Wet van 1964: leden van GPP worden bevoegd over het ganse Rijk voor gelijk welke
- Betrokkenheid bij zaak-François gerechtelijke opdracht
- Aangroei: naar ruim 1000 eenheden 5. Leger
4. Openbare veiligheid 6. Gemeentepolitie
- 2 afdelingen= vreemdelingenpolitie - 1971: KB dat aanwervingsvoorwaarden en - Stakingen 1960-61, stakingen steenkoolmijn Zwart
en Veilgheid van de Staat leger wordt ingezet voor bewakingsopdrachten
opleidingsvereisten vastlegt
- Gemeentefusie 1977: gemiste kans voor Vanaf 1960-1981 wordt politiebestel wel in vraag gesteld
gemeentepolitie - Vanaf 1972: ‘politiepersoneel’ in regeringsverklaringen, veel initiatie
- Niet alle gemeenten hebben politie op papier, maar leidt nog tot niks
- Waarom niet?
-Opnieuw ongelijkmatige uitbreiding politie-effectieven: —> Sociaal economische en communautaire problemen eisen alle
onevenwichtig neem toe aandacht op
- Meer aandacht voor misdaadbestrijding —> Geen sinecure om iedereen zonder conflicten rond de tafel te
- Specialisatie binnen grote lokale korpsen, brigades GPP en BOB’s krijgen
—> Voorafgaande studiewerk? Weinig concrete voorstellen
—> Rijkswacht toont zich niet erg medewerkingsgezind
MACHINALE UITBOUW V/H POLITIEBESTEL (1981-1987) EIND JAREN 80: CHAOS IN POLITIELANDSCHAP
Het neoliberale regime en de machinale uitbouw van het politiebestel - Gevolg: paniekreactie, repressie, onsamenhangend beleid
- Saneringsbeleid centrum-rechtse regeringen - Allerhande initiatieven worden door elkaar genomen
- Eerste helft jaren 80: weinig regeringsinitiatief - Iedereen krijgt volk bij, nieuwe organisaties opgericht en
- 1995 rampjaar: heizeldrama, Bende van Nijvel, aanslagen CCC afgeschaft, inzet militairen, nieuwe afdelingen worden gecreëerd,
—> maakte duidelijk dat de politie niet klaar was voor de huidige drama’s miljoenen worden geïnvesteerd in politie en veiligheid
De problemen zijn:
- Kwaliteit van politiemensen en politiediensten
- Selectie en vorming van politiemensen
- Herwaardering van lokale politie
- Demilitarisering van de rijkswacht
- Taakverdeling en coördinatie
- Nood aan controlestructuren
- Nood aan preventiebeleid
= POLITIEOORLOG
VOORBEELDVRAAG: De geschiedenis van het Belgisch politiebestel wordt gekenmerkt door een grote
verscheidenheid enerzijds en een onevenwichtige ontwikkeling anderzijds. Verklaar
