Inleiding tot de Filosofie Judith Wambacq
Inhoud
Hoofdstuk 1: Socrates.............................................................................................................................6
1. Het Griekse mirakel: situering van Socrates...................................................................................6
2. De zelfzekerheid van Socrates........................................................................................................7
1. Het centrale idee in het leven van Socrates (cf. de Strycker 1967: 72-73)..................................7
2. De Apologie van Socrates...........................................................................................................8
3. Het debat met de Sofisten (Protagoras).....................................................................................8
4. De neiging tot transcendentie en Socrates' interpretatie ervan.................................................9
5. Enkele vragen.............................................................................................................................9
3. Andere voorbeelden van zekerheid................................................................................................9
Hoofdstuk 2: Plato................................................................................................................................11
1. Socratisch karakter van Plato's werk............................................................................................11
2. Mening en kennis.........................................................................................................................11
1. Retoriek en discussie................................................................................................................11
2. Kennis en discussie...................................................................................................................12
3. Ideeënleer.....................................................................................................................................13
1. Kennis en werkelijkheid............................................................................................................13
2. Twee werelden: het worden en zijn.........................................................................................13
3. De ideeën..................................................................................................................................13
4. Betrekkingen tussen Zijn en worden.........................................................................................14
4. Mens en maatschappij..................................................................................................................14
1. Geluk voor de mens..................................................................................................................14
2. Wat is een rechtvaardige maatschappij ?.................................................................................14
5. Besluit...........................................................................................................................................14
1. Plato's visie op de werkelijkheid...............................................................................................14
2. Plato's interpretatie van transcendentie: wetenschap en zingeving........................................15
3. De bezwaren tegen plato's interpretatie van transcendentie – algemeen en bijzonder;
onveranderlijk en veranderlijk......................................................................................................15
4. Nieuwe filosofische distincties..................................................................................................15
5. Plato's opvatting over taal........................................................................................................16
Hoofdstuk 3: Aristoteles.......................................................................................................................17
Vorige les: Plato's ideeënleer:......................................................................................................17
1. Plato en Aristoteles.......................................................................................................................17
1. Aristoteles is een heel ander filosoof dan Plato........................................................................17
2. Aristoteles heeft twee bezwaren tegen de Ideeënleer.............................................................17
Pagina 1 van 72
,Inleiding tot de Filosofie Judith Wambacq
2. Drie fundamentele distincties.......................................................................................................18
1. Het principe van contradictie en opvatting over taal................................................................18
2. Substantie en accident..............................................................................................................18
3. Vorm of essentie en materie....................................................................................................18
4. Act en potentie.........................................................................................................................19
3. Kan Aristoteles aan Plato ontsnappen ?.......................................................................................20
1. Essentialisme............................................................................................................................20
2. De analyse van ontstaan en van verandering X........................................................................21
3. Finalisme...................................................................................................................................21
4. Ethiek........................................................................................................................................22
4. Besluit...........................................................................................................................................23
5. Opdracht.......................................................................................................................................23
Achtergrond: wetenschappelijke ontwikkelingen in 16 e-17e eeuw.......................................................24
Hoofdstuk 4: Descartes (1596 – 1650)..................................................................................................26
1. Twijfel en zekerheid......................................................................................................................26
1. Kennis is methodische kennis...................................................................................................26
2. De methodische twijfel.............................................................................................................26
3. Ik denk, ik ben...........................................................................................................................26
4. Een criterium voor zekere overtuigingen..................................................................................27
5. Lichaam en ziel..........................................................................................................................27
2. De idee van het volmaakte en objectiviteit..................................................................................27
1. Volledige zelfkennis vraagt een weg naar buiten......................................................................27
2. Bewijs voor het bestaan van God.............................................................................................28
3. Werkelijkheid en uitgebreidheid. Het klompje was..................................................................28
3. Het project van Descartes.............................................................................................................29
1. Het project van Zuiver Onderzoek x..........................................................................................29
2. Een neutrale voorstelling van de werkelijkheid x.....................................................................29
3. De werkelijkheid op maar van de wetenschap x.......................................................................29
4. Een interpretatie van transcendentie.......................................................................................29
4. Vergelijking Descartes – Oude Grieken (Plato, Aristoteles)..........................................................30
Hoofdstuk 5: Spinoza............................................................................................................................31
1. De ontluistering door de moderne wetenschap...........................................................................31
1. De verbroken alliantie...............................................................................................................31
2. Reacties op ontluistering..........................................................................................................32
2. Cartesiaan.....................................................................................................................................32
1. De axiomatische methode........................................................................................................32
Pagina 2 van 72
,Inleiding tot de Filosofie Judith Wambacq
2. Een visie op de werkelijkheid naar het model van geometrie..................................................32
3. Ethicus..........................................................................................................................................34
Hoofdstuk 6: Hume (1711-1776)..........................................................................................................36
1. Rationalisme en empirisme..........................................................................................................36
2. Hume's theorie van de menselijke geest.....................................................................................36
1. Inventaris van de percepties (impressie en ideeën).................................................................36
2. Paradoxaal karakter van de levendigheid.................................................................................37
3. Samengestelde percepties........................................................................................................37
3. Hume's scepticisme......................................................................................................................37
1. Causaliteit.................................................................................................................................38
2. De realiteit van de buitenwereld..............................................................................................38
3. Het ik.........................................................................................................................................38
4. De Natuur.....................................................................................................................................38
5. Ethiek............................................................................................................................................39
6. Twee Humes ?..............................................................................................................................39
Moderne visie op de werkelijkheid, de redelijkheid en de tijd.............................................................40
1. Moderne visie op de werkelijkheid...............................................................................................40
2. De betekenis van 'redelijk(heid)' in de moderne filosofie.............................................................40
1. Scepticisme en optimisme........................................................................................................40
2. Individualisme en universalisme...............................................................................................41
3. Afkeer voor het verstrijken van de tijd.....................................................................................41
3. Het ideaal van de Verlichting........................................................................................................41
1. Verlichting en kolonisatie.........................................................................................................41
2. Devaluatie in plaats van transformatie.....................................................................................42
3. Een voorbeeld van een moderne politieke doctrine: het sociaal contact.................................43
2. Een voorbeeld van een moderne ethiek: het utilitarisme.........................................................43
5. De interpretatie van transcendentie in de Verlichting..............................................................44
6. Het dilemma van de kritiek.......................................................................................................45
H7: Immanuel Kant (1724-1804)..........................................................................................................46
1. Het project van Kant.....................................................................................................................46
1. Filosofie als kritiek....................................................................................................................46
2. De transcendentale methode...................................................................................................46
3. Hoe is empirische kennis mogelijk? Analyse van zintuiglijkheid en verstand...........................46
4. De Copernicaanse revolutie......................................................................................................47
2. Een nieuwe interpretatie van het woord 'objectiviteit'................................................................47
1. Transcendentale eenheid van het 'ik denk'..............................................................................47
Pagina 3 van 72
,Inleiding tot de Filosofie Judith Wambacq
2. Transcendentaal idealisme: de grenzen van de kennis.............................................................48
3. De rede.........................................................................................................................................49
1. Het onvoorwaardelijke.............................................................................................................49
2. De antinomieën van de theoretische rede...............................................................................49
3. Regulatieve principes................................................................................................................49
4. Dialectische schijn.....................................................................................................................50
4. Ethiek, vrijheid en de wereld........................................................................................................50
1. Vrijheid en moraliteit................................................................................................................50
2. Praktische en theoretisch rede.................................................................................................51
5. Is Kant een modern filosoof ?.......................................................................................................51
1. Breuk........................................................................................................................................51
2. Continuïteit...............................................................................................................................52
3. Dilemma's van de moderne tijd................................................................................................52
H8: Friedrich Nietzsche (1844-1900)....................................................................................................53
Wie was Nietzsche............................................................................................................................53
1. God is dood...................................................................................................................................53
1. De filosofie is dood...................................................................................................................53
2. Alles is interpretatie..................................................................................................................54
3. Moraal en godsdienst...............................................................................................................55
2. Herwaardering van alle waarden..................................................................................................56
1. De wil tot macht.......................................................................................................................56
2. De hoge mens; sterken en zwakken.........................................................................................57
3. De eeuwige terugkeer van hetzelfde............................................................................................58
4. Nietzsches opvatting over transcendentie....................................................................................58
5. Kritiek op filosofie van Nietzsche..................................................................................................58
Het einde van de moderne cultuur?.....................................................................................................59
1. Een voorbeeld: het kritisch rationalisme van Karl Popper (Oostenrijkse-Britse
wetenschapsfilosoof, °1902-1944)...................................................................................................59
1. Falsifiëren in plaats van verifiëren............................................................................................59
2. Hoe falsifiëren we theorieën?...................................................................................................61
2. Uitwegen van dilemma van de kritiek..........................................................................................61
H9: Taal.................................................................................................................................................63
1. Zingeving en taalbetekenis...........................................................................................................63
2. Een (vereenvoudigde) versie van de betekenistheorie van Grice en Searle.................................64
1. Taalhandelingen.......................................................................................................................64
2. Intenties en conventies.............................................................................................................64
Pagina 4 van 72
,Inleiding tot de Filosofie Judith Wambacq
3. Betekenis regels en transcendentie..........................................................................................64
3. Een ongepaste vorm van transcendentie.....................................................................................65
4. Davidsons reconstructie van de praktijk van het interpreteren....................................................65
1. Radicale interpretatie...............................................................................................................65
2. Een juiste interpretatie volgens Davidson................................................................................66
3. Scepticisme?.............................................................................................................................66
H10: Een interpretatie van transcendentie..........................................................................................67
1. De twijfel komt na het geloof.......................................................................................................67
1. Wittgenstein over twijfel: twijfel komt na het geloof...............................................................67
2. Een eerste antwoord op onze vragen.......................................................................................68
3. Een voorbeeld uit de wetenschapsfilosofie: Thomas Kuhn en het wetenschappelijk paradigma
......................................................................................................................................................68
2. Discussie.......................................................................................................................................69
1. Binnen en buiten het kader......................................................................................................69
2. Zingeving en discussie...............................................................................................................70
Examen.................................................................................................................................................72
Pagina 5 van 72
, Inleiding tot de Filosofie Judith Wambacq
Hoofdstuk 1: Socrates
1. Het Griekse mirakel: situering van Socrates
Wanneer: 600 – 300 voor christus: Griekenland was toen ook in volle bloei
Grieken: groep mensen die zich bewust onderscheidden van anderen
o Taal
gemeenschappelijke o Godsdienst
o Levenswijze
Waar: Oostelijke Middellandse zee
Wat: ontstaan van enkele fundamentele aspecten van Europese cultuur (geïnspireerd door
handelaars uit het Nabije Oosten)
o Democratie
o Geschiedschrijving
o Meetkunde
o Theater
o Sport
o Atheïsme
Hoe:
o Economische welvaart: alle dingen hierboven opgesomd kunnen maar plaats vinden
eens je het stadium van overleven voorbij bent
o Democratie
Impact van het woord: discussie zorgt voor minder taboes en uitsluiting
Er zijn minder dingen die niet bespreekbaar kunnen worden gemaakt
De autoritaire houding was niet aanwezig
Gewoonte van alles tot discussie stellen
Impact van het schrift: steun voor geheugen en zo instrument voor
verspreiding van kennis + bevordering van kritische houding
Wetten werden opgeschreven
Kennis kan worden doorgegeven aan de volgende generatie
Kritische houding => je kan het gaan nalezen, waardoor je er
bedenkingen bij gaat maken
Pagina 6 van 72
,Inleiding tot de Filosofie Judith Wambacq
Verwerpen van traditionele religieuze verklaring van aard en oorsprong van de wereld en
opstellen menselijke verklaring die voorwerp is van discussie; menselijke verklaring berust op
principes (archè) + teksten (logos)
2 algemene voorwaarden zodat een menselijke verklaring van de natuur mogelijk is
o Natuur kan verklaard worden dmv principes
De chaos van oneindig vele en veranderlijke verschijnselen
Processen in de natuur moeten uitgelegd kunnen worden aan de hand van
enkele woorden of uitspraken
o Principes moeten begrepen, uitgesproken en beschreven worden in teksten
Essentiële verschillen tussen de huidige natuurwetenschappen en de pogingen van de
Grieken om verklaring aan de natuur te geven
o Grieken: geen experimenten / instrumenten
o Rol van wiskunde: Grieken => wisk bepaald enkel bovenaardse fenomenen
2. De zelfzekerheid van Socrates
Wie: Griekse filosoof (470-399 v.Chr.), gestorven door het drinken van gifbeker (zie apologie
van Plato)
o Verhaal: hij werd beschuldigt tot goddeloosheid en misleiden van de jeugd waardoor
hij de gifbeker drinkt
o Hoe weten we dit: door Plato
1. HET CENTRALE IDEE IN HET LEVEN VAN SOCRATES (CF. DE STRYCKER 1967: 72-73)
Socrates' leven betond uit op straat discussiëren over wat gelukt (gelukkig + goed) leven is
o Het leven waarin men het juiste doet
o Volgens Socrates zorgt de juiste manier van leven voor een gelukkig leven
Antwoord op deze vraag niet bereikbaar door zicht te beroepen op:
o Instinct (dit leidt enkel naar het aangename, niet naar gelukt leven)
o Sociaal aanvaardbare gewoonte
Wat mensen denken dat het juiste leven is
Antwoord wel bereikbaar door inzicht (dus als je geen gelukt leven hebt, dan is dit omdat je
niet juiste inzicht hebt)
o Ze weten niet wet het juiste is
Socrates is zeker dat deze zoektocht naar inzicht (in gelukt leven) waardevol is en dus dat zijn
leven waardevol is
Pagina 7 van 72
,Inleiding tot de Filosofie Judith Wambacq
Dus: zekerheid dat je omtrent dit soort van zaken inzicht (universeel) kan bereiken (maar zelf
niet zeker waaruit dit inzicht dan zou bestaan)
o Antwoorden die voor ieder een gelden (niet alleen de mensen nu, maar ook mensen
in het verleden en in de toekomst)
2. DE APOLOGIE VAN SOCRATES
Plato: tijdgenoot schreef na de door van Socrates de Apologie van Socrates
o Doel: neerschrijven wat Socrates werkelijk heeft gezegd
Socrates verdedigd zijn levenswijze op 2 manieren
o Ondervraagt mensen omdat hij zeer bewust is van zijn onwetendheid
o Het discussiëren over morele kwesties is een zoektocht naar inzicht als opdracht van
de goden
Toont aan de onwetendheid van Socrates onbeperkt is
Zekerheid van Socrates
o Over de betekenis van eigen leven
o Wat een gelukt leven is voor mensen
Centrale idee achter de levenswijze
o Inzicht is onmisbaar voor een gelukt leven te leiden
Socrates heeft zelfkennis of wetenschappen van goed en kwaad, en van wat
een zinvol leven is
Zijn kennis is algemene kennis => niet alleen wat voor hem goed/kwaad is
3. HET DEBAT MET DE SOFISTEN (PROTAGORAS)
Met dit inzicht staat hij lijnrecht tegenover de Sofisten (vb. Protagoras)
Wie: Rondreizende leraars die tegen betaling opleiding beiden in retoriek
o Kunst van het goed en overtuigend spreken = retoriek
o Waarom: binnen de massavergadering kan iedereen voorstellen aanbrengen, dus
belang om je standpunt te verdedigen d.m.v. retoriek
o Ze geloven ook dat er niks meer bestaat dan gewoon meningen
Vb. van de oefeningen: eerst voor een stelling pleiten en dan tegen => ze
geloven niet dat er een waarheid bestaat
Waarom opleiding in retoriek?
o Omdat allee waarheid relatief is (Homo Mensuraleer, indiv. Mens is maat van alle
dingen) en er geen zekerheid/kennis mogelijk is, dan maar opteren voor de mening
die meest voordelig is voor jou en anderen van deze mening proberen overtuigen
Pagina 8 van 72
,Inleiding tot de Filosofie Judith Wambacq
Protagoras verdedigt een subjectivistisch standpunt: er is geen realiteit achter en
onafhankelijk van de verschijnselen
o Waar voor mij als waarheid verschijnt, is waar
4. DE NEIGING TOT TRANSCENDENTIE EN SOCRATES' INTERPRETATIE ERVAN
Kritiek van Socrates op Sofisten:
o Er is een onderscheid tussen schijn en zijn (bij Sofisten enkel schijn)
Het is niet omdat je ervan overtuigt bent dat het ook effectief zo is
o Mensen vinden het belangrijk om inzicht te krijgen in het zijn
Wat mensen al dan niet goedkeuren en wat het waard is om goed te keuren
verschillen volgens Socrates
= neiging tot transcendentie
Transcendentie = verlangen van mensen om hun leven, overtuigingen en
betekeniscontructies te beschouwen vanuit een ander standpunt dat hun
persoonlijk, particulier, subjectief standpunt
Vb. waarom streeft persoon x een sportcarrière na? Misschien zijn
mijn eigen streefdoelen even belachelijk? Wie zal het zeggen? Ik zou
graag weten of ze 'echt' waardevol zijn
o Onderscheid tussen
Schijn/zijn
Onwaar/waar
Onzeker/zeker
Onwetendheid/kennis
5. ENKELE VRAGEN
Socrates: wat is een gelukkig en goed leven
Sofisten: bieden hun leerlingen kans op maatschappelijk succes
o Discussie omwille van de zingeving
Sommige dingen, gebeurtenissen of handelingen hebben zin of betekenis voor ons
3. Andere voorbeelden van zekerheid
Opdracht: lees (p19-24) zoek een beeld of maak een gedicht/metafoor dat het begrip
'transcendentie' kan verduidelijken. Leg uit in 5 lijnen waarom je dit beeld hebt gekozen.
Vragen die het lezen van deze pagina's kunnen sturen:
Wat hebben al deze voorbeelden (mensenrechten, onderscheid mens/dier,
persoonsidentiteit, geschiedenis is een wetenschap) gemeen?
Hebben ze een inhoudelijke overeenkomst?
Pagina 9 van 72
, Inleiding tot de Filosofie Judith Wambacq
Op welke menselijke activiteit hebben ze allemaal betrekking ?
grot van plato: zij zien enkel de schaduwen door een gaatje vallen en denken dat dit de
werkelijkheid is en de mensen die de grot verlaten weten dat dit niet zo is
zie blad blackboard met mogelijke antwoorden
Concept 'transcendentie'
o Etymologisch: latijn: transcendere immanere
Overstijgen, overschrijden, te boven gaan blijven in
o Ontologisch invulling transcendentie:
Vb. 'God is transcendent' in zin van 'heeft kwaliteiten die die van de mens ver
overstijgen, die niet van de orde van het aardse zijn
o Ontologische invulling immanentie:
Vb. 'God is immanent' in zin van 'aanwezig in de concrete daden van liefde
die mens stelt'
o Epistemologische invulling van transcendentie
Vb. ‘Kenact is transcendent’ omdat de kenner uit zichzelf treedt wanneer hij
kennis van iets vergaart, omdat hij toegang krijgt tot iets anders dan zichzelf
o Epistemologische invulling van immanentie
Vb. ‘Kenact is immanent’ omdat de kennis die men vergaart nooit verder kan
gaan dan wat de structuren vh menselijk bewustzijn toelaten; het is onmoglk
een obj te kennen zoals het is, dwz onafhankelijk van hoe de mens het
beschouwt
In deze cursus: epistemologische invulling van transcendentie, dus ivm hoe we ons als
kennend wezen tot werkelijkheid verhouden; verlangen nr standpunt dat nt persoonlijk is,
dat nt gebonden is aan specificiteit van mens en zijn/haar persoon, nt particulier, nt
gesitueerd;
We zien werkelijkheid dr bril (bepaald dr ons geslacht, ons ras, onze opvoeding, onze
verlangens, etc.); verlangen nr transcendentie = verlangen om deze bril te kunnen afzetten
Pagina 10 van 72
