Cultuurgeschiedenis
SAMENVATTING ACADEMIEJAAR 2021-2022
Jordy Goemaes
KU LEUVEN | SINT-LUCAS BRUSSEL
, Inhoudsopgave
0. CULTUURGESCHIEDENIS, INLEIDING EN OVERZICHT ........................................................................................................ 2
CULTUUR, GESCHIEDENIS EN CULTUURGESCHIEDENIS ............................................................................................................................. 2
TWEE VOORBEELDEN:...................................................................................................................................................................... 2
1. BAROK ........................................................................................................................................................................... 4
DE CULTUUR VAN DE BAROK ............................................................................................................................................................. 4
BAROK: CHRONOLOGISCH KADER EN VOORBEELDEN .............................................................................................................................. 5
ENKELE VOORBEELDEN: ................................................................................................................................................................... 6
BESPREKING VAN EEN BAROK SCHILDERIJ ............................................................................................................................................. 9
2. ADELLIJKE ARCHITECTUUR IN DE 17E EEUW................................................................................................................... 10
HET INTERIEUR ALS ZELFPROJECTIE: DE BRIEVEN VAN MME DE SÉVIGNÉ (1626-1696) EN ADELLIJKE ARCHITECTUUR IN DE ZEVENTIENDE EEUW. ... 10
HET FRANKRIJK VAN LODEWIJK XIV: HET PALEIS VAN VERSAILLES, EEN RITUELE MACHINE ........................................................................... 11
3. ROMANTIEK .................................................................................................................................................................. 14
DE ROMANTIEK: CHRONOLOGIE EN ALGEMENE KENMERKEN .................................................................................................................. 16
ENKELE ICONISCHE VOORBEELDEN SCHILDERKUNST. ............................................................................................................................. 16
PROTOCINEMATOGRAFISCHE UITVINDINGEN. ..................................................................................................................................... 18
BESPREKING VAN WERK UIT DE ROMANTIEK ....................................................................................................................................... 20
4. IMPRESSIONISME.......................................................................................................................................................... 21
IMPRESSIONISME .......................................................................................................................................................................... 21
EXPRESSIONISME GEEN “INDRUK VAN BUITEN, MAAR EEN UITDRUKKING VAN BINNEN” (HERWATH WALDEN) ................................................. 24
DE ABSTRACTIE EN HET MENTALE BEELD WASSILY KANDINSKY (1866-1941) EN DER BLAUE REITER ............................................................. 26
BESPREKEN VAN EEN WERK UIT HET IMPRESSIONISME. ......................................................................................................................... 28
BESPREKEN VAN EEN WERK UIT HET EXPRESSIONISME. ......................................................................................................................... 29
5. BURGERLIJK INTERIEUR EN DE STAD IN DE 19DE EEUW ................................................................................................... 30
DE TWEEDE HELFT VAN DE NEGENTIENDE EEUW: EEN BEETJE CONTEXT….................................................................................................. 30
HET FOTOGRAFISCHE ŒUVRE EUGÈNE ATGET..................................................................................................................................... 31
LES GALERIES DE L’ODÉON BIJ ATGET EN IN PUISSANCES DE PARIS (1911) VAN JULES ROMAINS (1885-1972) .............................................. 34
6. FILMISCHE RUIMTE ....................................................................................................................................................... 36
PAUL CÉZANNE ............................................................................................................................................................................ 37
7. PLAYTIME ..................................................................................................................................................................... 39
DE CONSUMPTIEMAATSCHAPPIJ: DE PUBLIEKE EN PRIVATE RUIMTE......................................................................................................... 39
PLAY TIME (1967) ....................................................................................................................................................................... 40
Jordy Goemaes 24-05-2022
Faculteit Architectuur
1
,0. Cultuurgeschiedenis, Inleiding en overzicht
Cultuur, geschiedenis en cultuurgeschiedenis
Wat is cultuurgeschiedenis?
• Cultuurgeschiedenis is een specifiek gebied binnen de geschiedschrijving.
• Binnen de geschiedschrijving bestaan er verschillende specialismen: (de kunst, de literatuur, het politieke
denken, economie…en de architectuur).
• Cultuurgeschiedenis tracht een samenhangend beeld te bieden van een historische periode of van een
evolutie uitgaande van zeer verschillende en diverse gebieden van de cultuur.
Cultuurgeschiedenis, architectuur, ruimte en beeld
Architectuur en ruimte leren ons veel over de tijd en cultuur waarin ze tot stand komen of een specifieke
invulling krijgen. Architectuur en ruimte hebben niet alleen betrekking op de bebouwde omgeving, maar worden
ook voorgesteld in de kunst of in de literatuur. Zowel de bebouwde ruimte als de voorstelling van ruimte en
architectuur (= de imaginaire ruimte) kunnen ons veel leren over het individu en de maatschappij in een
welbepaalde historische context. Beide komen aan bod in deze cursus.
Cultuurgeschiedenis, architectuur, ruimte, beeld en samenleving in context
We bestuderen de bebouwde omgeving en de voorstellingen van architectuur en ruimte in de eerste plaats in
verband met het concrete individu in zijn of haar maatschappelijke context.
Bijvoorbeeld: de manier waarop het burgerlijke interieur van de negentiende eeuw in elkaar zit en wordt
weergegeven in kunst, literatuur of fotografie weerspiegelt de burger als bewoner van een
intimistisch/voyeuristisch interieur en van een daarvan duidelijk onderscheiden publieke ruimte. Die
weerspiegeling bestaat in een spel van wederzijdse projecties tussen interieur en bewoner die vervolgens kunnen
worden geanalyseerd. Door die analyse kunnen we het ‘burgerlijke individu’ als bewoner van een huiselijke
omgeving, van de stad, van de openbare ruimte etc. beter begrijpen.
Twee voorbeelden:
De bebouwde ruimte:
Otto Wagner, psychiatrische instelling Am Steinhof (1901-1909)
• Een van de belangrijkste voorbeelden van de modernistische en humanistische architectuur toegepast op
de psychiatrische instelling.
• Gebouwd door een heel team van architecten onder leiding van Wagner.
• Invloedrijk en iconisch gebouw.
Jordy Goemaes 24-05-2022
Faculteit Architectuur
2
,Belangrijke elementen:
Het gebouw vormt een architecturale compositie die een panoptische (= alomvattende) blik en optische
transparantie verbergt.
De kijker controleert in feite: zien = controle
Het gebouw is geconstrueerd vanuit de fictie van een kijker die een zo volledig mogelijk overzicht heeft
Ruimtelijk concept van transparantie: niet alleen in architectuur maar ook in ruimere cultuur.
Deze architecturale compositie kan ons heel veel leren over:
• Opvattingen over psychiatrie: psychiatrie gaat over hygiëne, controle, decriminalisering, ordening (cfr.
Foto van de slaapzaal: orde, lucht, transparantie)
• Opvattingen over de patiënt: geen ‘gevangene’ of misdadiger
• Daarmee dus ook opvattingen over wat een ‘gezonde’ maatschappij is: een maatschappij die niet
verborgen is: hygiënisch en gecontroleerd = die gezien wordt
De imaginaire ruimte:
Antoine Watteau, Les plaisirs du bal (ca. 1715-1717)
• Zeer representatief voorbeeld van de rococo schilderkunst uit de 18de eeuw.
• Aansluiting bij het thema van de zogenaamde ‘pastorale literatuur’ (=literatuur waarin herders en het
geïdealiseerde boerenbestaan een centrale rol spelen) die heel populair was in adellijke kringen.
o Romans maar ook toneelstukken.
Belangrijke elementen:
—> Voorstelling van architectuur als belichaming van kunst, verbeelding en fantasie. Watteau geeft het verbeelde
pastorale landschap weer zoals dat bestond in de literatuur.
—> De manier waarop de architectuur hier wordt voorgesteld getuigt van een wereld die de projectie is van
verbeelding: de grenzen van het doek zijn de grenzen van de pastorale verbeelding/ De wereld voorbij het gewelf
stelt eigenlijk de verbeelding uit 'kijkt uit op’.
—> De architecturale constructie maakt ordening: het onderscheid tussen adel op de voorgrond (theatraal en in
scene) en vage maar idyllisch landschap in achtergrond dat verwijst naar dat pastorale.
—> Hier zit dus veel info over hoe een maatschappelijke groep ging functioneren.
Jordy Goemaes 24-05-2022
Faculteit Architectuur
3
,1. Barok
De cultuur van de barok
Ons verhaal begint rond het begin van de zeventiende eeuw met de opkomst van de cultuur van de barok.
De zestiende en de zeventiende eeuw waren heel turbulente eeuwen:
• De opkomst van het protestantisme en de godsdienstoorlogen tussen katholieken en protestanten en
allerlei religieuze fracties.
• De gevolgen van de ontdekkingsreizen, revolutionaire ontwikkelingen in wiskunde, wetenschap,
architectuur, filosofie en de kunsten.
• Op politiek vlak zien we de ontwikkeling van het vorstelijk absolutisme (= de vorst heeft zo goed als alle
politieke macht in handen), zoals in Frankrijk en Spanje, maar ook de ontwikkeling van een burgerlijke
cultuur, zoals in de Noordelijke Nederlanden (het huidige Nederland).
De kunst van de barok speelt met de illusie:
Grote vraag van Barok: kunnen we de werkelijkheid wel kennen. Is de realiteit zoals we die ervaren een objectief
gegeven of worden we onvermijdelijk bedrogen door onze zintuigen? Deze vraag, die ook centraal staat in de
filosofie en in de wetenschap, uit zich in de kunst in het fenomeen van de 'trompe-l'oeil’, in het streven naar een
zeer radicale natuurgetrouwheid, een 'net echt' in de artistieke voorstelling. Zo’n voorstellingen konden mensen
niet alleen raken en doen twijfelen, maar ook overtuigen. Daarom konden deze beelden ook ingezet worden in de
strijd voor de religieuze zaak of als moreel voorbeeld.
Op die manier wordt de wereld niet alleen een wereld die we al dan niet kunnen kennen of waarover we al dan
niet zekerheid kunnen hebben. De wereld wordt ook een wereld van verbeelding en van subjectieve (=
persoonlijke, psychologische) ervaring. De wereld zoals we die ervaren is de wereld zoals we die ons verbeelden.
Meer en meer wordt de ruimte een ervaringsruimte, een verbeelde ruimte en een psychologische ruimte (een
verbeelde subjectieve ruimt), zoals zal blijken uit deze en volgende lessen.
Bij wijze van inleiding lezen we een stukje uit een beroemd toneelstuk dat heel expliciet de uitdagingen van de
barok articuleert: ‘Het leven is een droom' (La vida es sueño) van de Spaanse dramaturg Pedro Calderón de la
Barca. Enkele vragen die centraal staan:
• Kunnen we dromen en realiteit van elkaar onderscheiden?
• Is er überhaupt iets buiten de droom?
• Vind de individu zich niet slechts weerspiegeld in schijnbeelden, illusies en ‘trompe-l’oeil’ effecten?
‘Het Leven is een droom’
In 1635 wordt voor het eerst het theaterstuk ‘het leven is een droom’ (La vida es sueño) van de Spaanse
dramaturg Pedro Calderón de la Barca opgevoerd (1600-1681). Dit toneelstuk geldt als een van de meest
vooraanstaande voorbeelden van de literaire barok, geschreven tijdens wat men de ‘Spaanse Gouden eeuw’
noemt: de zeventiende eeuw die een bloeiperiode was op vlak van kunst en literatuur, in het bijzonder ook op het
vlak van het toneel, met dramaturgen als Lope de Vega, Tirso de Molina en ook Calderón de la Barca.
Jordy Goemaes 24-05-2022
Faculteit Architectuur
4
,Literatuur en theater tijdens de barok.
Niets is wat het lijkt.
Centrale thema’s:
• De overtuiging bestaat dat de mens wordt geregeerd door (blinde) passies waaruit een obsessie tot
zelfkennis en zelfcontrole volgt. Kan ik mezelf echt wel "zien", heb ik wel een eigen "identiteit"? “Wie
ben ik?" "Een man zonder naam”, zegt Don Juan in ‘De verleider van Sevilla’ (El burlador de Sevilla), een
toneelstuk van Tirso de Molina.
• Op de barokke scène is niets wat het lijkt. Alles is een grote trompe-l’oeil. Alles en iedereen is ambigu,
vermomd of monsterlijk. Wat natuurlijk lijkt is tegelijk artificieel/artistiek. Als alles slechts schijn is, dan is
de wereld een droom en het leven is niet meer reëel dan een droom.
Calderón de la Barca
Wat is 'echt' en wat is slechts een illusie?
In het drama van Calderón de la Barca staat de relatie centraal tussen illusie en realiteit. De geldigheid van
kennis van de wereld, van de mogelijkheid om iets anders te ontdekken dan de eigen puur subjectieve ervaring
wordt in vraag gesteld, alsook het bestaan zelf van een ‘externe’ en ‘echte’ realiteit. Kunnen we droom en
realiteit onderscheiden, is er überhaupt iets buiten de droom? Vindt het individu zich niet slechts weerspiegeld in
schijnbeelden, illusies, in trompe-l'oeil effecten?
‘Het Leven is een droom’
‘Het leven is een droom’ gaat over een Poolse prins, Segismundo, die opgesloten zit in een kerker. Zijn vader,
koning Basilio, houdt hem daar gevangen. Deze had namelijk als astroloog in de sterren gelezen dat zijn zoon een
tiran zou worden. Op een gegeven moment mag hij voor een dag koning zijn, en wordt, na te zijn ingeslapen door
middel van een slaapdrank, naar het kasteel van zijn vader overgebracht. Wanneer hij daar wakker wordt begint
hij zich echter wreed te gedragen, zoals zijn vader in de sterren had gelezen, en wordt hij weer opgesloten, na
opnieuw te zijn gedrogeerd. In zijn kerker vertelt zijn bewaker en opvoeder Clotaldo hem dat alles wat gebeurd is
in het kasteel van zijn vader slechts een droom was…
In de tweede act van het toneelstuk declameert Segismundo de volgende woorden, die heel mooi deze
problematiek van werkelijkheid en droom evoceren;
- ‘Wat is het leven? Een hartstocht. Wat is het leven? Een illusie, een schaduw, een fictie,
en het hoogste goed is slechts klein, want heel het leven is slechts een droom, en dromen zijn niets dan dromen.
Barok: Chronologisch kader en voorbeelden
De kunst en cultuur van de barok hadden veel te maken met de expressieve kracht die het beeld moest hebben:
Het overweldigende karakter van de illusie van de realiteit, van de combinatie van sensualiteit en spiritualiteit die
in katholieke landen het publiek moest kunnen binden aan het geloof en de katholieke doctrine. Bij de
verworvenheden van de latere Renaissance voegen zich nadruk op dramatische kracht (ingehouden) beweging
en chiaroscuro (licht-schaduwcontrast). Sterke beelden konden overtuigend een boodschap brengen.
In katholieke landen paste dit streven in het kader van de zogenaamde ‘katholieke hervorming’ en het conflict
met het protestantisme. De katholieke kerk wilde zowel intern hernieuwen als extern de strijd aanbinden met het
oprukkende protestantisme (de zogenaamde ‘contrareformatie’ gericht tegen de ‘reformatie’ of protestantisme).
Jordy Goemaes 24-05-2022
Faculteit Architectuur
5
, In protestantse landen is de barok meer een zaak van de burgerij, daarom veel minder monumentaal, en,
binnen het kader van het protestantisme, veel soberder en minder abundant. In de noordelijke Nederlanden zijn
bijvoorbeeld Rembrandt (1606-1669) en Hals (1580-1666) grote meesters. Ook het genre van het stilleven (een
populair genre zowel in katholieke en protestantse landen) met zijn spectaculaire extreme realisme komt hier tot
een hoogtepunt.
In Italië zijn de grootste vertegenwoordigers van de vroege barok Carracci (1560-1609) en bovenal Caravaggio
(1571-1610) die beide enorm invloedrijk waren voor de verdere ontwikkeling van de stijl. Beide waren werkzaam
in Rome net zoals op dat moment ook Rubens die duidelijk hun invloed ondergaat, net zoals die van Tintoretto
en Michelangelo en deze invloeden zal inzetten in een bijzonder dynamische, abundante en dramatische stijl.
In Spanje zal het Spaanse realisme zich, in mindere of meerdere mate en verschillend van kunstenaar tot
kunstenaar, verbinden met de Italiaanse barok, tot een letterlijk vaak zeer duistere, spirituele, mystieke en
macabere barok, zoals in het werk van Ribera (1591- 1652), Zurbarán (1598-1664) en Cano (1601-1667).
Velázquez (1599-1660) neemt hierbij een zeer bijzondere positie in.
Algemene kenmerken van de barok:
• Bijzonder sterke natuurgetrouwheid
• Vastleggen van het dramatische moment, of de suggestie van wat gaat komen, wat paradoxaal genoeg
een sterke beweeglijkheid en tegelijk een geladen theatraliteit meebrengt. Om de verbeelding en inleving
te prikkelen, suggereert de barokke stijl nog meer dan het toont.
• Licht-schaduwcontrast (chiaroscuro)
Enkele voorbeelden:
Caravaggio, Narcissus, 1597-1599, Galleria Nazionale d’Arte Antica, Rome
• Voorbeeld van chiaroscuro (licht en donker contrasten).
• Ingehouden beweging: perfecte spankracht tussen dynamiek en psychologische
fixatie van Narcissus die opgaat in zijn spiegelbeeld.
• Vatten van het meest dramatische moment: het moment dat staat te gebeuren:
Narcissus die zal verdrinken in zijn eigen spiegelbeeld, volgens een bepaalde
versie van de mythe.
Caravaggio, Avondmaal te Emmaüs, 1606, Pinacoteca di Brera, Milaan
Bespreking gelijklopend met die van Narcissus.
Peter- Paul Rubens, De kruisiging, 1610-1611, Kathedraal van
Antwerpen
Rubens dan weer magistraal voorbeeld van een zeer exuberante stijl.
Niet ingetogen maar juist heel veel beweging.
Beweging en dramatiek op een heel exuberante (uitbundige) manier.
Jordy Goemaes 24-05-2022
Faculteit Architectuur
6
