MONDZORG BIJ BIJZONDERE DOELGROEPEN
INHOUDSOPGAVE
LES 1: DE PATIËNT MET EEN BIJZONDERE NOOD .................................................................................. 5
1. Inleiding ..................................................................................................................................................... 5
2. Beleid in België ter ondersteuning van personen met beperking .................................................... 6
3. Personen met een beperking................................................................................................................. 8
4. De kwetsbare oudere ............................................................................................................................ 14
5. Personen in kansarmoede ................................................................................................................... 22
LES 2: GASTCOLLEGES PROFESSOR FLAMAING – VEROUDERING EN KWETSBAARHEID .... 23
1. Inleiding omtrent gerodontologie en geriatrie .................................................................................... 23
2. Veroudering ............................................................................................................................................ 25
3. Complexiteit bij ouderen ....................................................................................................................... 26
LES 3: METEN VAN ZORGAFHANKELIJKHEID EN KWETSBAARHEID ............................................. 27
1. Inleiding over kwetsbaarheid ............................................................................................................... 27
2. Meten van kwetsbaarheid .................................................................................................................... 27
LES 4.1: OUDER WORDEN EN GEVOLGEN VOOR MONDGEZONDHEID EN MONDZORG ........... 29
1. Zachte weefsels ..................................................................................................................................... 29
2. Tanden .................................................................................................................................................... 30
3. Parodontium ........................................................................................................................................... 32
4. Het kaakgewricht (ATM) ....................................................................................................................... 32
5. Mondzorg voor de oudere patiënt ....................................................................................................... 32
LES 4.2: DE EDENTATE PATIËNT ................................................................................................................. 37
1. Inleiding ................................................................................................................................................... 37
2. Gebitsprothese ....................................................................................................................................... 38
3. Recall interval ......................................................................................................................................... 40
LES 5: DEMENTIE .............................................................................................................................................. 41
1. Inleiding ................................................................................................................................................... 41
2. Mild cognitive impairment (MCI) .......................................................................................................... 41
3. Oorzaken van dementie ....................................................................................................................... 42
4. Dementie en mondzorg ........................................................................................................................ 43
5. Begeleiders en mantelzorgers ............................................................................................................. 45
6. Waardigheid in de zorg voor personen met dementie ..................................................................... 45
7. Besluit ...................................................................................................................................................... 45
LES 6.1: GASTCOLLEGE – OMGAAN MET WEERSTAND BIJ OUDEREN MET DEMENTIE .......... 47
1. Onderzoek .............................................................................................................................................. 47
2. Oorzaken van weerstand ..................................................................................................................... 47
3. Technieken om met weerstand om te gaan ...................................................................................... 48
4. Blended learning (4 modules) .............................................................................................................. 49
, 2
LES 6.2: MONDZORG IN ALTERNATIEVE SETTINGS .............................................................................. 51
1. Inleiding ................................................................................................................................................... 51
2. Voorbereiden van het huisbezoek ...................................................................................................... 52
3. Benaderen van de patiënt .................................................................................................................... 52
4. Onderzoek en mondzorgplan .............................................................................................................. 53
5. DE KRITISCH ZIEKE PATIËNT – DE BEWUSTELOZE PATIËNT (COMA) ............................... 55
6. DE TERMINAAL ZIEKE PATIËNT ...................................................................................................... 56
LES 7.1: PATIËNT MET FYSIEKE BEPERKING .......................................................................................... 59
1. Neurologische aandoeningen met fysieke beperking ...................................................................... 59
2. RUGLETSELS ....................................................................................................................................... 59
3. CEREBROVASCULAIR ACCIDENT (CVA) ...................................................................................... 60
4. BELL’S VERLAMMING......................................................................................................................... 62
5. MULTIPELE SCLEROSE (MS) ........................................................................................................... 62
6. AMYOTROFE LATERALE SCLEROSE (ALS) ................................................................................. 63
7. ZIEKTE VAN PARKINSON .................................................................................................................. 64
8. CEREBRALE PARESE ........................................................................................................................ 65
9. ARTRITIS ................................................................................................................................................ 66
10. Aandachtspunten mondzorg bij patiënt met fysieke beperking ................................................. 68
11. Neurologische aandoeningen met zintuiglijke beperking ........................................................... 69
LES 7.2: PATIËNT MET MENTALE BEPERKING ....................................................................................... 71
1. Neurologische aandoeningen met mentale beperking .................................................................... 71
2. INTELLECTUAL DISORDER (ID) – MENTALE RETARDATIE ..................................................... 71
3. SYNDROOM VAN DOWN ................................................................................................................... 77
4. AUTISME SPECTRUM STOORNISSEN .......................................................................................... 80
5. ATTENTION DEFICIT HYPERACTIVITY DISORDER (ADHD) .................................................... 84
6. Aandachtspunten mondzorg bij patiënt met mentale beperking .................................................... 84
LES 8: PATIËNT MET ONCOLOGIE............................................................................................................... 85
1. Inleiding ................................................................................................................................................... 85
2. Behandelingen ....................................................................................................................................... 86
3. Mucositis ................................................................................................................................................. 91
4. Mondzorgdossier van oncologische patiënt ...................................................................................... 94
LES 9.1: PATIËNT MET CARDIOVASCULAIRE AANDOENINGEN ........................................................ 97
1. Inleiding ................................................................................................................................................... 97
2. REUMATISCHE HARTZIEKTEN ........................................................................................................ 97
3. INFECTIEUZE ENDOCARDITIS ........................................................................................................ 98
4. KLEPLIJDEN .......................................................................................................................................... 99
5. HYPERTENSIE .................................................................................................................................... 100
6. ISCHEMISCHE HARTZIEKTEN ....................................................................................................... 101
7. CARDIALE DYSRITMIE EN ARITMIE ............................................................................................. 103
8. CONGESTIEF HARTFALEN ............................................................................................................. 104
9. CONGENITALE HARTAANDOENINGEN ....................................................................................... 105
10. Tips voor patiënt met cardiovasculaire aandoening .................................................................. 105
11. Cardiovasculaire chirurgie en medicatie ..................................................................................... 106
, 3
LES 9.2: PATIËNT MET BLOEDINGSZIEKTEN ......................................................................................... 107
1. Inleiding ................................................................................................................................................. 107
2. AANDOENING VAN BLOEDPLAATJES ......................................................................................... 108
3. BLOEDSTOLLINGSTOORNISSEN ................................................................................................. 109
4. Medicatie bij bloedingsziekten ........................................................................................................... 110
5. Mondzorgplan bij bloedingsziekten................................................................................................... 112
LES 9.3: PATIËNT MET NIERAANDOENING / ORGAANTRANSPLANTATIE ................................... 113
1. Inleiding ................................................................................................................................................. 113
2. CHRONISCH NIERFALEN ................................................................................................................ 113
3. ORGAANTRANSPLANTATIE ........................................................................................................... 114
LES 9.4: PATIËNT MET LONGAANDOENING ........................................................................................... 115
1. Inleiding ................................................................................................................................................. 115
2. Classificatie van longaandoeningen ................................................................................................. 115
3. TUBERCULOSE (TC) ......................................................................................................................... 117
4. ASTMA .................................................................................................................................................. 118
5. CHRONIC OBSTRUCTIVE PULMONARY DISEASE (COPD) ................................................... 120
6. CYSTISCHE FIBROSE / MUCOVISCIDOSE ................................................................................. 122
7. SLAAPAPNOE ..................................................................................................................................... 123
LES 9.5: PATIËNT MET DIABETES ............................................................................................................. 125
1. Inleiding ................................................................................................................................................. 125
2. Behandeling van diabetes .................................................................................................................. 127
3. Complicaties van diabetes ................................................................................................................. 127
4. Diabetes mellitus en mondgezondheid ............................................................................................ 128
LES 10.1: RELEVANTE GENEESMIDDELENINTERACTIES IN DE MONDZORG ............................. 133
1. Inleiding ................................................................................................................................................. 133
2. Types interacties .................................................................................................................................. 133
LES 10.2: EFFECT VAN GEBRUIK VAN GENEESMIDDELEN OP MONDGEZONDHEID ............... 135
1. Bijwerkingen van medicamenten op de gebitselementen ............................................................. 135
2. Bijwerkingen van medicamenten en zelfzorgmiddelen op de gingiva......................................... 136
3. Orale bijwerkingen van door ouderen veel gebruikte medicamenten ......................................... 137
4. Bisfosfonaten en medicatie gerelateerde osteonecrose van de kaak (MRONJ)....................... 138
,4
, 5
LES 1: DE PATIËNT MET EEN BIJZONDERE NOOD
1. Inleiding
Persoon met beperking (WHO) Medisch gecompromitteerde personen
We zeggen over deze personen niet dat ze mindervalide, - Cardiovasculaire aandoeningen
andersvalide of gehandicapte patiënten zijn, omdat deze - Auto-immuunziekten à HIV, diabetes, long- en nierziekte
termen minderwaardige ondertoon hebben. Door de - Oncologische aandoeningen à chemo, radiotherapie
beperking gaan ze dagelijkse activiteiten minder adequaat
uitvoeren. Voor mondzorg is er een specifieke benadering
nodig om cariës en parodontale aandoeningen te vermijden.
- Fysiek à medisch, orthopedisch, neurologisch
- Zintuiglijk à visuele of auditieve beperking, spraak
- Mentaal / cognitief à dementie, alzheimer
- Psychosociaal à anorexia, boulimia
- Communicatief à problemen door CVA bijvoorbeeld
Kwetsbare ouderen Sociaal kwetsbare personen
1.1. Classificatie van beperkingen
Blijvende stabiele / progressieve / tijdelijke / combinatie van beperkingen
Op basis van leeftijd:
- Congenitale beperking: ontwikkelingsstoornis tijdens groei, mentaal/fysiek/combi, chronisch, ganse leven à 1-22 jaar
§ Intellectuele beperking: moeite met leren, niet-kritisch denken, bepaalde skills ontwikkelen
§ Hersenverlamming: niet-progressieve aandoening door herenschade bij geboorte
§ Epilepsie: door onevenwicht in hersenen ten gevolge van ontwikkelingsstoornis (maar infectie of letsel à verworven)
- Verworven beperking: ten gevolge van ziekte of trauma (ongeval, beroerte, kanker, ALS) à > 22 jaar
- Leeftijdsgebonden beperking: ten gevolge van chronische aandoeningen (dementie, artrose, Parkinson) à > 65 jaar
Op basis van functionele status:
- Beperking in basisactiviteiten in dagelijkse leven (ADL): eten, aankleden, verzorging, wandelen (zelfzorg)
- Beperking in instrumentele activiteiten in dagelijkse leven (IADL): eten maken, medicatie nemen, schoonmaken, rijden
à Beïnvloed door cognitieve functies en mobiliteit, hierdoor kunnen personen met ongecontroleerde lichaamsbewegingen
of gedragsproblemen bepaalde functies niet kunnen uitvoeren.
1.2. Onderzoek door WHO
WHO heeft een epidemiologisch onderzoek gedaan naar mensen met een
beperking en stelde vast dat 1 op 7 een beperking heeft. Deze patiënten
vinden 2 keer meer dat de skills van de zorgverstrekker onvoldoende zijn.
Zij weigeren vaak de zorg en melden dat ze op een slechte manier worden
behandeld. De helft van hen heeft moeite om zijn zorg te betalen. Ze worden
vaak geïnstitutionaliseerd. Voor de begeleiding probeert men zo veel
mogelijk normalisering van het leven na te bootsen. Dit is belangrijk voor
welzijn en onafhankelijkheid alsook voor integratie in de maatschappij. Al
blijft er wel hindernis naar zorg, opvoeding en tewerkstelling.
, 6
2. Beleid in België ter ondersteuning van personen met beperking
2.1. Beleid op federaal niveau
§ Bijkomend kinderbijslag: ouders kunnen beroep doen na medisch (familiaal en psychosociaal) onderzoek van kind.
§ Invaliditeitsuitkering: personen met beperking die in het verleden tewerkgesteld geweest zijn en toen sociale bijdrage
(RSZ) betaald maar dan kom je op latere leeftijd op invaliditeit en dan kan je een invaliditeitsuitkering krijgen.
§ Uitkering voor arbeidsongevallen, beroepsziekte door ongevallen op werk of aandoening door uitoefenen van
bepaald beroep: personen met beperking krijgen door fonds voor beroepsziekte of arbeidsongevallen deze uitkering.
§ Inkomen vervangende tegemoetkoming (IVT): personen met een beperking kunnen een uitkering ontvangen welke
van de sociale bijstand komt en toegekend wordt aan een persoon waarbij is vastgesteld dat zijn lichamelijke of
psychische toestand zijn verdiend vermogen verminderd heeft tot 1/3de van wat een gezond persoon normaal verdient.
Het is dus bedoeld voor mensen die onvoldoende verdienen om levensnoodzakelijke middelen te kunnen betalen. Het
wordt toegekend na een inkomensonderzoek over het huishouden waar die persoon met een beperking in leeft. Als de
persoon nog bij zijn ouders woont, wordt er gekeken of zij voldoende verdienen om voor het levensonderhoud te zorgen.
§ Integratietegemoetkoming (IT): personen met een beperking die vanwege een vermindering in zelfredzaamheid
bijkomende kosten te betalen heeft, krijgt deze bijstandsuitkering (afhankelijk van een inkomstonderzoek). Is de persoon
in staat om zich te verplaatsen, eten te maken, onderhoud van huis, leven zonder toezicht, communiceren,…
§ Bescherming door de Justitie: personen met een beperking worden juridisch beschermd en dit kan inhouden dat deze
personen een verlengde minderjarigheid krijgen waardoor hij niet zelfstandig beslissingen kan nemen. Het kan ook zijn
dat die persoon wel zelfstandig leeft en geen familie of voogd meer heeft. Dan zullen de goederen waarvan de persoon
met beperking eigenaar van is, beschermd of beheerd worden door iemand aangesteld om dit beheer op zich te nemen.
2.2. Beleid op niveau van gewesten, gemeenschappen, steden en gemeenten
§ Gewesten: helpen personen met een beperking bepaalde voordelen toe te kennen zoals op vlak van huisvesting (vb:
makkelijker beroep doen op sociale woning). Ze zijn ook bevoegd om plaatsgebonden materie (vb: stedenbouw die zorgt
dat gebouwen toegankelijk zijn voor mensen met een beperking).
§ Gemeenschappen: helpen personen met een beperking met onderwijs, tewerkstelling en integratie.
§ Steden en gemeenten: helpen personen met een beperking om bepaalde aanvragen voor tegemoetkomingen te doen
en staan dus korter bij de persoon (vb: zorgen voor medisch onderzoek, fiscale voordelen).
2.3. Bevoegdheden voor onderwijs
§ Buitengewoon basis onderwijs: voor -12 jarige personen met beperking
§ Buitengewoon secundair onderwijs: voor 12 tot 18 jarige personen met beperking
§ Geïntegreerd onderwijs (GON): samenwerking tussen gewoon en buitengewoon onderwijs en deze bestaat zowel op
kleuter, lager, secundair en hoger onderwijs (behalve universiteit). Deze leerlingen gaan gedeeltelijk les volgen in gewoon
onderwijs en via een GON begeleider krijgen ze extra hulp.
§ Inclusief onderwijs (ION): voor personen met matige of ernstige verstandelijke beperking om aan te sluiten bij gewone
2.4. Ter ondersteuning voor wonen en opvang
WONEN:
- Thuisbegeleiding: voor gezinnen of mantelzorger met (meerderjarig of minderjarig) kind die hierop beroep doen.
- Begeleid wonen: voor persoon met beperking die zelfstandig kan wonen maar zich toch niet volledig op eigen kracht in
de maatschappij kan zetten. Deze kan dan begeleid worden op zowel psychosociaal vlak als bij de dagelijkse activiteiten.
, 7
- Zelfstandig wonen: voor meerderjarige persoon met beperking die ook zelfstandig kan wonen maar wat hulp nodig heeft
bij de activiteiten van het dagelijks leven. Deze kan in een aangepaste woning gaan wonen in de buurt van een centrum
waar andere personen opgevangen worden en kan hier 24/24 beroep doen op dagelijkse activiteiten assistentie.
- Beschermd wonen: voor persoon met een lichte tot matige beperking die zelfstandig wil wonen maar waar de begeleiding
in het begeleid wonen tekortschiet maar die ook te intensief begeleid zou worden in een tehuis voor niet-werkenden. Deze
kan dan in een groepswoning van beschermd wonen gehuisvest worden in de nabijheid van een voorziening. Die
personen kunnen wel overdag gaan werken of naar een dagcentrum of dienst voor dagbesteding gaan.
- Geïntegreerd wonen: voor meerderjarige persoon met beperking die zelf instaat voor woon- of leefkosten, maar die ten
gevolge van zijn zorgbehoefte gehuisvest is in een geïntegreerde wooneenheid.
- Pleegzorg: voor kind met beperking waarvan de ouders de zorg niet aankunnen. Deze kan in een pleeggezin opgevangen
worden, welke de opvoeding en zorg voor een korte of langere periode overneemt (ondersteund door pleegzorg).
- Wonen onder begeleiding van particulier persoon (ambulante variant van pleegzorg): voor meerderjarige persoon
die zelfstandig is maar nog ondersteuning nodig heeft van niet-professionele hulpverlener (ondersteund door pleegzorg).
OPVANG:
- Internaat: biedt opvang voor minderjarigen die door aard van beperking niet thuis opgevangen kunnen worden en
verblijven dus altijd in internaat maar kunnen in weekends en vakanties naar huis of ook hier verblijven als dit nodig is.
- Semi-internaat: biedt opvang overdag, maar in avond/nacht/weekend blijft het kind thuis. Deze zijn verbonden aan een
buitengewoon onderwijs. Voor kinderen die niet naar school gaan, biedt het internaat zorg en stimulatie van basisfuncties.
- Observatie of behandelcentrum: biedt tijdelijke opname van max 3 jaar voor wanneer er nog geen duidelijkheid bestaat
over de aard van beperking en de meest geschikte ondersteuning. Het doel van dit centrum is diagnose, het kind wordt
continu geobserveerd. Na de diagnose wordt een behandeling opgestart en gaat men verwijzen naar aangepaste dienst.
- Kortverblijf: biedt opvang voor korte periode wanneer ouders niet voor hun kind kunnen zorgen (vb: ziekenhuisopname,
korte vakantie). Dat kan ook voor kwetsbare ouderen die nog bij de mantelzorger thuis verblijven of worden ondersteund.
- Dagcentrum: biedt opvang overdag voor personen met een beperking.
- Begeleid werken / beschutte werkplaats: biedt opvang voor personen met beperking die meer aankunnen dan de
gewone activiteiten en binnen een dagcentrum begeleid kunnen werken. Zij werken deeltijds zonder arbeidscontract of
verloning onder begeleiding van het dagcentrum, in een sociale voorziening of culturele organisatie of bij particulier of
bedrijf. Een beschutte werkplaats daarentegen is een tewerkstellingsplaats voor alle werkwillige personen met een
arbeidsbeperking die tijdelijk of definitief is. Het doel van een beschutte werkplaats is uiteindelijk de integratie in de
maatschappij te verbeteren. In Vlaanderen zijn heel wat beschutte werkplaatsen actief en stellen 20 000 mensen te werk.
- Tehuis voor werkenden: biedt opvang voor voornamelijk meerderjarige personen met een verstandelijke of fysieke
beperking die willen werken maar niet alleen kunnen wonen of door hun ouders ’s avonds opgevangen kunnen worden.
Het tehuis biedt vooral persoonlijke begeleiding (meer dan verzorging). Wanneer deze personen op een bepaald moment
werkloos worden of pensioenleeftijd bereiken, dan kunnen ze binnen dat tehuis een dagbesteding volgen.
- Tehuis voor niet werkenden: biedt opvang voor meerderjarige personen met een beperking die niet kunnen werken
maar ook niet alleen kunnen wonen of door hun ouders opgevangen kunnen worden. Hiervoor zijn 2 soorten tehuizen,
de bezigheidstehuizen (bieden een arbeid-vervangende taak of vaardigheidstrainingen afhankelijk van de individuele
mogelijkheden van de persoon met beperking) of nursing-tehuizen (bieden vooral verzorging en paramedische
behandeling zoals bv kinesitherapie voor persoon met – vaak meervoudige – beperking).
, 8
3. Personen met een beperking
Volgens een algemeen socio-economische enquête in België (2001) heeft 12,3% personen tussen 16-64 jaar en 6% personen
tussen 5-15 jaar een mentale of fysieke beperking. Het aantal neemt toe in de tijd, en dit komt door een betere medische zorg
zowel bij geboorte als bij volwassenen welke de overleving van deze personen verhoogt (zelfs bij vroeggeboorte door intensieve
zorg kan overlevingskans verhogen, maar vaak hebben baby’s toch letsel opgelopen) à levensverwachting verhoogt.
3.1. Socio-economische aspecten
- 25% van mensen met beperking leefde onder de armoedegrens: in België leven er ongeveer 80.000 mensen met een
beperking van een inkomen vervangende tegemoetkoming welke even hoog is als een leefloon
- 29% van mensen met beperking is niet in staat om onverwachte facturen te betalen: plots werkt verwarming niet,
dan kunnen deze personen de onverwachte uitgave hiervoor niet besteden.
- 25% van mensen met beperking kan niet genoeg gezonde voeding aankopen: deze voedingsmiddelen zijn duur.
- 27% van mensen met beperking kan geen hospitalisatieverzekering afsluiten: 17% had afgelopen jaar een financiële
barrière om in het afgelopen jaar (2010) de tandarts te raadplegen.
3.2. Algemene gezondheid
!!! Het gaat over een zeer heterogene groep mensen met een minder hoge levensverwachting en meer medische problemen
waarvan ongeveer de helft niet-gediagnosticeerd of onvoldoende opgevolgd is.
- 28% van mensen met beperking heeft overgewicht: 22% hiervan is obees door onvoldoende beweging (vb: rolstoel).
- 43% van mensen met beperking heeft problemen met ver-zien: terwijl 27% problemen heeft met dichtbij-zien
- 26% van mensen met beperking heeft mobiliteitsproblemen
- 28% van mensen met beperking heeft epilepsie
- 21% van mensen met beperking heeft pijn in de mond: vaak niet bezig met preventie door al hun andere problemen.
- 65% van mensen met beperking gebruikt 1 of meer medicijn(en): vaak opgevolgd door verschillende medici welke
elk eigen medicatie voorschrijven zonder andere medicatie na te zien. Ook bijwerkingen worden te weinig opgevolgd.
3.3. Mondgezondheid
1) Tabel: mondgezondheidstoestand bij 12-jarigen met een lichte, matige of ernstige mentale handicap of leerstoornissen
- 1/4 van de kinderen had een goede mondhygiëne
- 32% van de kinderen had grote plaque-accumulaties op de buccale en linguale vlakken van boven en onderfront
- 17-24% van de kinderen was cariësvrij (afhankelijk van de mentale beperking)
- 21% van de kinderen had geen zichtbare cariës (geen RX dus waarschijnlijk een onderschatting)
- 58% van de kinderen had een DMFT-score tussen 1 en 4
- 1 op 5 van de kinderen had vijf of meer aangetaste elementen ten gevolge van cariës
- 49% van de kinderen hun cariës was niet behandeld à restauratieve index (vullingen / vullingen + aantastingen)
- 8% van de kinderen hadden verzegelde tanden en zag men gemiddeld 3 verzegelde tanden
- Grote groep van kinderen met lichte mentale beperking en leerstoornissen poetst niet dagelijks de tanden en kregen ook
zelden hulp bij het tandenpoetsen. 44% van de kinderen met een matige tot ernstige mentale handicap poetsen wel
frequenter maar kregen ook geen hulp bij het tandenpoetsen (iets meer wel dan andere groep).
