Inhoudsopgave
H1: Inleiding. Duurzaamheidstransities.................................................................................................1
1.1 Inleiding.......................................................................................................................................1
1.2 Duurzame ontwikkeling...............................................................................................................1
1.2.1 De verlichting........................................................................................................................1
1.2.2 De Industriële Revolutie........................................................................................................1
1.2.3 The hangover........................................................................................................................1
1.3 Duurzame ontwikkeling in de 20 e eeuw.......................................................................................2
1.4 Risicosamenleving en ecologische modernisatie.........................................................................4
H2: Het multi-level perspectief en strategisch niche management.......................................................6
2.1 Context: De opkomst van het transitie-denken...........................................................................6
2.2 Transities vanuit academische bril: ‘The Dutch School”...............................................................7
2.2.1 Multi-level perspectief..........................................................................................................7
2.3 Waarom is het zo moeilijk regimes te veranderen?.....................................................................8
2.4 Wanneer treden transities op?....................................................................................................8
2.4.1 Antwoord vanuit Strategisch Niche Mangement (SNM).......................................................8
2.4.2 Antwoord vanuit het Multi-level perspectief (MLP)..............................................................8
2.5 Voorbeelden van transities bekeken vanuit het MLP..................................................................9
2.5.1 Opkomst van rioleringen in Nederland (1840-1930).............................................................9
2.5.2 Overgang van zeilschepen naar stoomschepen in Engeland ± 1880.....................................9
2.6 Multi-Level Perspectief: pro en contra.......................................................................................10
H3: Duurzame consumptie en dagdagelijkse praktijken......................................................................11
3.1 Context......................................................................................................................................11
3.2 De opkomst van een nieuw ecologisch paradigma....................................................................11
3.3 Determinanten van milieubezorgdheden..................................................................................12
3.4 Theory of Reasoned Action (TRA) en Theory of Planned Behavior (TPB)...................................12
3.5 ABC-theorie................................................................................................................................13
3.6 Van het individu naar het interpersoonlijke..............................................................................14
3.6.1 Interpersoonlijke communicatie.........................................................................................14
3.6.2 Conformiteit........................................................................................................................15
3.7 Van het individu naar en het interpersoonlijke naar sociale praktijken.....................................15
3.7 Structuratietheorie (A. Giddens)................................................................................................16
3.7.1 Giddens’ dualiteit van de structuur toegepast op duurzame consumptie..........................16
3.7.4 Gedragspraktijken – benadering: voorbeeld.......................................................................17
Gastcollege: Sociale klasse en milieugedrag........................................................................................18
Introductie.......................................................................................................................................18
Critical sustainable consumption (Anantharaman 2018).................................................................18
1
, Wat is duurzame consumptie?........................................................................................................18
Duurzaam gedrag verklaren.........................................................................................................18
Groen elitatrisme? Sociale klasse → environmentalism?............................................................19
Huidig onderzoek Robbe Geerts......................................................................................................19
1.Wie doet wat............................................................................................................................19
2. Rol van ecologische overtuigingen?.........................................................................................20
3.Onverschilligheid of machteloosheid bij lagere klasse?............................................................20
H4: Lokale transitie-initiatieven en sociale bewegingen......................................................................22
4.1 Wat is de transitiebeweging......................................................................................................22
4.1.1Ontstaan van de transitiebeweging.....................................................................................22
4.1.2 Voornaamste assumpties transitiebeweging......................................................................22
4.2 Tot welke problemen richt men zich?........................................................................................23
4.2.1 Klimaatverandering en piekolie..........................................................................................23
4.2.2 Piekolie, CO2 en betrokkenheid..........................................................................................23
4.2.3 Hirsch vs. Stern: piekolie én klimaatverandering................................................................24
4.3 Welke oplossingen stelt men voor?...........................................................................................24
4.3.1 Economische groei → Energie-afdaling...............................................................................24
4.3.2 CO2-reductie én opbouw van veerkracht...........................................................................24
4.3 Organisatie van de transitiebeweging........................................................................................25
4.4 Theorie en praktijk: het MLP en de transitiebeweging..............................................................27
4.4.1 Transitiebeweging en het dominante regime.....................................................................27
4.4.2 Transitiebeweging en het landschap...................................................................................27
4.4.3 Transitiebeweging en niches..............................................................................................27
4.5 Lokale transitie-initiatieven beschouwen als grassroots innovations?......................................28
4.5.1 eigenschappen van ‘grassroots innovations’......................................................................28
4.5.2 Grassroots innovations - voordelen en uitdagingen...........................................................28
4.6 Theorie en praktijd: SNM en de transitiebeweging....................................................................28
Gastcollege: Van klimaatverandering naar klimaatrechtvaardigheid?................................................30
A. Over transities en bewegingen....................................................................................................30
B. De klimaatbeweging: Sociale bewegingen...................................................................................30
Belgische klimaatbeweging: wie zijn ze?......................................................................................31
C. Achtergrondverhalen: uitstootmanagement vs. Klimaatrechtvaardigheid..................................32
Het dominante verhaal: uitstootmanagement............................................................................32
Klimaatrechtvaardigheid als tegenverhaal...................................................................................34
D. Paden voor verandering..............................................................................................................35
Afsluiter...........................................................................................................................................36
H5: Maatschappelijk verantwoord en duurzaam ondernemen...........................................................37
5.1 Ecologische modernisatie theorie (EMT) onder de loep............................................................37
2
, 5.1.1 Risicosamenleving vergelijken met Ecologische Modernisatie Theorie..............................38
5.2 Ecologische modernisatie theorie (EMT): Key challenges..........................................................38
5.3 Corporate Social Responsibility: What’s in a name?..................................................................40
5.3.2 CSR-literatuur: orde in de chaos.........................................................................................41
5.4 Verschillende niveaus van CSR variabelen.................................................................................42
5.4.1 CSR: Institutional level of analysis.......................................................................................42
5.4.2 CSR: Organizational level of analysis...................................................................................42
5.4.3 CSR: Individual level of analysis...........................................................................................42
5.5 Wat weten we (nog) niet over CSR?..........................................................................................43
H6: Transitie governance en governmentality.....................................................................................44
6.1 MLP →TM (Transitie Management)...........................................................................................44
6.2 Wat is transitiebeleid en governance.........................................................................................44
6.2.1Transitiebeleid: Hoe transities in gang zetten/beïnvloeden?...............................................44
6.2.2 Van government naar governance......................................................................................45
6.2.3 Transitiestudies en beleid...................................................................................................45
6.3 Kenmerken Transitie Management (TM)...................................................................................46
6.3.1 Opstarten van een transitiearena.......................................................................................46
6.3.2. Visies, wegen, agenda........................................................................................................46
6.3.3 Transitie-experimenten. Van theorie naar praktijk.............................................................47
6.3.4 Evaluatie, monitoring, and learning....................................................................................47
6.3.5 Voor- en nadelen Transitie Management...........................................................................47
6.4 Nudging policies en keuze-architectuur.....................................................................................47
6.4.1 Econs vs. Humans................................................................................................................48
6.4.2 Libertair paternalisme.........................................................................................................48
6.4.3 Foucault en governmentality..............................................................................................48
Gastcollege: casus duurzame catering bij komida...............................................................................49
1. Denken over gedragsverandering (in context duurzame consumptie) (de psychologie).........49
2. Het sociale beestje in onze maag (sociale marketing).................................................................50
Gedragsverandering....................................................................................................................50
3. Het restaurant als plek (keuze-architectuur)...............................................................................50
4. Het restaurant als organisatie (meerlagig denken)......................................................................51
H7: Duurzame steden..........................................................................................................................52
7.1 Inleiding.....................................................................................................................................52
7.2 Situatieschets: toenemend belang van de stedelijke context....................................................52
7.2.1 Urbanisatie ± ‘50.................................................................................................................52
7.2.2 Suburbanisatie ± ‘60...........................................................................................................54
7.2.3 Tegenurbanisatie ± ‘70........................................................................................................55
7.2.4 Re-urbanisatie ± ‘80............................................................................................................55
3
, 7.2.5 4 fasen van stedelijke ontwikkeling....................................................................................55
7.3 Impact van steden.....................................................................................................................56
7.3.1 Population Impact Model...................................................................................................56
7.3.2 Ecological footprint of cities: het alternatief?.....................................................................56
7.4 Oplossingen: naar een wetenschappelijk model?......................................................................57
H8: Socio-technische verandering en toekomstbeelden + Uitleiding..................................................58
8.1 Enkele dominante visies t.a.v. beslissingen, actie......................................................................58
8.1.1 (Sociale) psychologie...........................................................................................................58
8.1.2 Economische theorie..........................................................................................................58
8.1.3 Sociologie en “de sociale structuren-fetish”.......................................................................58
8.2 Alternatieve visie.......................................................................................................................58
Toekomstbeelden als “fictie”.......................................................................................................58
Risicobepalingen, het voorspelbare en “ficties”..........................................................................59
Ficties: enkele voorbeelden.........................................................................................................59
8.3 Duurzaamheidstransities en toekomstbeelden.........................................................................59
Waar zijn we op dit moment, in historisch perspectief...............................................................59
Hoe zal het zijn, hoe zou het kunnen zijn.....................................................................................60
Globale scenaio’s: type + subtype................................................................................................60
Het ‘Market Forces’ scenario kritisch belicht...............................................................................61
De ficties van het ‘Market Forces’-scenario.................................................................................61
Het ‘Policy Reform’ vs. het ‘Market Forces’ scenario...................................................................61
Is het ‘Policy Reform’ scenario voldoende?.................................................................................61
Het alternatief: New sustainability paradigm..............................................................................62
Het “New sustainability paradigm”: Voorstellen tot actie...........................................................62
4
,H1: Inleiding. Duurzaamheidstransities
1.1 Inleiding
Duurzaamheidstransities: Grote uitdagingen van deze en komende tijd:
- Klimaatverandering, eindigheid fossiele brandstofvoorraden (-> piekolie, onstabiele
energieprijzen), bevolkingsgroei, het verdwijnen van sociaal kapitaal (samen-leven),
economische crisis(sen), etc
→ Er hangt structurele, systemische verandering in de lucht
- Hoe kunnen we veranderingsprocessen rond grote uitdagingen beter begrijpen?
En hoe kunnen we veranderingen in een meer duurzame richting teweegbrengen? (Managen,
sturen, beïnvloeden)
- Sociologisch: transitiestudies vanuit sociale, co-productieve eerder dan louter technische hoek
- Interdisciplinair
- Sociologie, (sociale) psychologie, science & technology studies, risicostudies, urban studies,
milieustudies, etc.
1.2 Duurzame ontwikkeling
1.2.1 De verlichting
Duurzame ontwikkeling → vooruitgang (the great idea of progress) -> de verlichting
Vooruitgang en vrijheid d.m.v. de rede (evoluties op vlak van wetenschap en technologie)
- Tweede helft 18de en 19de eeuw: popularisering van de wetenschappelijke revolutie
- Echte kennis (true knowledge) kan enkel gebaseerd worden op feitelijkheden en de
wetenschappelijke methode
- Auguste Comte’s wet van de drie stadia: theologisch, metafysisch, het positieve stadium
(bovennatuurlijke krachten, abstracte begrippen, relaties tussen verschijnselen)
1.2.2 De Industriële Revolutie
De idee van menselijke vooruitgang werd fel gekoppeld aan economische groei
“…industrialisatie zette de mens aan om te denken dat het normaal is om de natuur te domineren en
om het radicaal te transformeren in consumptiegoederen, (…) en dat enkel die dingen,
geproduceerd door de industrie, en geplaats op de markt voor verkoop, een waarde hebben.” (Du
Pisani 2006: 84, eigen vertaling)
- cf. bijv. Henri Ford, Model T & Taylorism:
→ Tijdens de verlichting en het begin van de industriële revolutie was er een zeker optimisme,
vooruitgang bleek eindeloos te zijn, economische en morele perfectie van de mensheid leek mogelijk
te worden door wetenschap en technologie
1.2.3 The hangover
- “industrieel kapitalisme was niet voor iedereen een zegen”
- De voordelen van het kapitalistisch systeem gingen voornamelijk naar een elite en de rijke landen
- Bewustwording over de uitputting van natuurlijke hulpbronnen
Bv. hout:
1
, “Fears that such a shortage would threaten the basis of people’s existence stimulated a new way of
thinking in favour of the responsible use of natural resources in the interest of the present and
future generations, very similar to the thinking behind sustainable development today” (Van Zon
2002, in: Du Pisani 2006)
Bv. steenkool: Stanley Jevons, The Coal Question (1866). Als men zo verder doet zal alle kool op zijn
binnen 100 jaar in Engeland
→ er zijn verschillende voorbeelden van werken uit de 18 de en de 19de eeuw, gaande van
bevolkingsgroei tot het gebruik van hout en steenkool, die het belang van duurzaamheid op de
voorgrond plaatsen
1.3 Duurzame ontwikkeling in de 20e eeuw
- In de 20ste eeuw zien we een afwisseling, een soort van slinger, tussen pessimistische en
optimistische vooruitzichten m.b.t. de ontwikkeling van de mensheid
- Begin: WO I- ’30: The Great Depression │ WO II- ‘50-60: economische bloei │’60-70: tegenculturen,
mei 68, opkomst milieubeweging, ontstaan ngo’s, oliecrisis 73, wereldwijde recessie
“Reflection upon the causes of the recession led to an awareness of the limits to economic growth.”
(Du Pisani 2006: 90)
Beleidsdocumenten: Club van Rome, Limits to Growth (1972): de ‘big bang’ van het
duurzaamheidsdiscours
In verschillende scenario’s toonde men aan hoe de huidige bevolkingsgroei, de mate van
grondstoffenverbruik en voedselproductie, en een dergelijke mate van industrialisatie en vervuiling
op een eindige planeet gewoonweg onmogelijk is, en dat onze planeet haar limieten zal bereiken
binnen de komende 100 jaar.
Brundtland-rapport (1987)
Duurzame ontwikkeling: “een ontwikkeling die tegemoetkomt aan de behoeften van de huidige
generatie zonder het vermogen van toekomstige generaties om in hun eigen behoeften te voorzien
in gevaar te brengen”
Geloof dat sociale gelijkheid, economische groei, en milieubehoud tegelijkertijd mogelijk zijn, nadruk
op de drie fundamentele pijlers van duurzame ontwikkeling: milieu, economie, en samenleving (…)
(Du Pisani 2006: 92, eigen vertaling)
+ Het armoedevraagstuk (rechtvaardigheid) en ecologische duurzaamheid moeten samen worden
aangepakt.
Kritiek op Brundtland-rapport
Vanuit conservatieve hoek:
- Beleid inzake duurzame ontwikkeling is eigenlijk overbodig
- Modernization theory vs. dependency theory
Vanuit progressieve hoek: het Brundtland-rapport ging niet ver genoeg:
- Nadruk op intergenerationele solidariteit; te weinig op intragenerationele solidariteit
2
