Architectuur en omgeving: landschap, stad en openbare ruimte
Les 1. Introductie Utopia als contemplatief instrument
Utopia als contemplatief instrument laat toe om een gerichte dwarssnede doorheen de geschiedenis te maken
waarbij een evolutie in de gedachte op het maken van de stad getoond wordt. Van Thomas More’s impliciete kritiek
op het Engeland van Hendrik VIII, over verschillende modellen van de ideale stad, Bacon’s Atlantis, de maakbare
samenleving van Saint Simon versus het traag evoluties model van Edmund Burke, het sociaal contract van een
maakbare samenleving, tuinsteden, de lijnstad, tot de functionele stad van CIAM. Deze introductie levert tevens een
eerste kijk op de historische lezing die Colin Rowe en Fred Koetter hanteren om hun argument in Collage City te
maken. Finaal zien we het wantrouwen in de utopie culmineren in ‘Exit Utopia’ in de jaren 90 om via een omweg
terug zijn weg in het discours te vinden met ‘Utopia’s Ghost’ van Reinhold Martin in 2010.
De utopische stad
Utopische stad vs Historisch gegroeide stad
‘gepland’ vs ‘organisch’
Utopische stad = denkbeeldige ideale stad
Stad gecreëerd met oog op groots mogelijke geluk en groots mogelijke harmonie in sociale samenleving vaak
gekoppeld aan herstructurering en droom wetenschappelijke vooruitgang.
Utopie: niet te verwezenlijken ideaal > niet bedoeld om na te streven
Eschatologie: dogmatisch, droom voor het hiernamaals > verwachtingen ooit daar te komen
Ideologie: geheel van ideeën die richtinggevend zijn voor sociaal-politiek handelen
Relevantie?
Utopie als instrument om over de stad na te denken, kritiek, actieplan > manier om gedachten van de stad te
organiseren
In welke stad wonen we? Van welke stad dromen we? Welke stad willen we? Schetsen evolutie van
menselijke idealen in verband met stedelijkheid, maatschappij en wereldbeeld.
Utopia van Thomas More – 1478-1535
Kritiek op Hendrik VII (Engeland)
Auteur Utopia (1516), sociaal manifest gebaseerd op Griekse ideaal (plato) > verdoken vorm van kritiek
Utopia = nergensland
- Kritiek op bestaande toenmalige maatschappij en samenleving in Engeland
- Visie dat ‘eigendom’ en ‘bezit’ verderfelijk zijn en slechte invloed uitoefenen op samenleving
Utopia = representatie van volmaakte maatschappij: overheid, samenleving, economie, religie, …
Basisideeën model maatschappij:
- Eigendom en winst maken komen niet voor ( geen concentratie macht)
- Bestuur obv representatieve, parlementaire democratie
- Strikte reglementering van beroepen (max. 6u werken per dag, voor iedereen: verplichte tewerkstelling
in agrarische sector,..)
- Gemeenschapsleven en opvoeding zijn belangrijke elementen
,Eiland Utopia en hoofdstad Amaurote
Cirkelvormig eiland van 200 mijl doorsnede
Opgebouwd uit 54 steden, op een dagreis van elkaar gelegen > verschillende steden naast elkaar
Steden volgen zelfde patroon als hoofdstad Amaurote > steden volgens zelfde systeem opgebouwd
Utopia beginnen bedenken wanneer hij aan de voet van de kathedraal in Antwerpen staat
Grid: 3300m x 3300 m
Bevolking: max 6000 gezinnen (10-16 personen): 60 000 – 96 000 inwoners
Zieken worden buiten de stad gevestigd
Vanuit abstract niveau bedacht > geometrische figuur > context verdwijnt voor een stuk
Francis Bacon: New Atlantis – 1627
Wetenschap staat centraal
Niet volledig afgewerkt
Geometrische figuur
Vrije metselaarij
Geloof dat wetenschap de vooruitgang zal verzorgen
Huis van de wetenschap = gebaseerd op de tempel van Zadel? Salamo?
Hoe zou die er uit zien
Tommaso Campanella’s Città del Sole - 1616-1636
Tommaso Campanelle, Italiaanse monnik, komt in conflict met kerk
Zonnestad als ‘politiek manifest’:
Communistische visie
- Uitschakelen van particuliere bezit en gelijke verdeling / toegankelijkheid van producten
- Gemeenschap domineert (geen traditionele gezinnen)
- Arbeidsplicht is een erezaak
- Gemeenschap neemt rol van opvoeding over
- Komische orde centraal
Kerk centraal, verdedigen stad, handel beschermen
Morfologie
- Gebouwd als een heuvel, doorsnede van 2 mijl
- Opgebouwd uit 7 concentrische muren
- Concentrische wallen hebben militaire en educatieve functie, daartussen wooneenheden
- Wooneenheden: gelijkvloers gemeenschappelijke delen, daarboven gaanderij
- Centraal in plan: stadsplein en tempel
Oorlogsingenieurs om aan stadsplanning te doen
7 concentrische cirkels > stad 7 keer overwinnen: ring per ring
, In gevangenschap getekend > abstract bedacht omdat
1. Kritiek niet mochten uiten
2. Niet geloven dat ze het 1 op 1 gingen volhouden
Johan Valentin Andrea’s Christianopolis – 1623
Duitse predikant
Christianopolis als Luthers – christelijke variant Zonnestad
Ideale samenleving gebaseerd op vroomheid, reinheid en tucht. 10 geboden als gedragsregels voor
samenleving
Elementen van bijbel om regels op te stellen
Morfologie
- Versterkte stad
- ‘gezinswoningen’ gegroepeerd in 4 rondgaande huizenrijen (telkens 3 verdiepingen)
- Een centrale as die uitgeeft op centraal plein met kerk
- Zonering via functies (clustering van agrarische bedrijven, industrie, handel,..)
Dromen van een rationele industriële maatschappij
Claude-Nicolas Ledoux – 1735-1806
La ville idéale de Chaux
Bevolking groeit, moet meer bij de industrie betrokken worden
Geloof in de kracht van de bevolking > groeien ideeën rond de maakbaarheid van de stad
Ideaalmodellen deels overgenomen in de stadsplanning
Salines Royale
Zoutstad
Personeel in huizen rond fabriek > controle in en out
Als landheer in nabijheid van volk
Voorbeelden dichter bij huis: Bruno Renard: Le Grand Hornu – 1815
Reactie op industriële maatschappij
Arturo Soia Y mata’s – Ciudad Lineal, Bandstad of Lijnstad – 1882
- Ideaal: ont-stedelijken stad en verstedelijken platteland
- Resultaat: één enkele gordel die kan lopen van Madrid tot Brussel en verder
Continu zelfde ding aanbieden
Centrale gordel biedt alle mogelijkheden van transport, nutsvoorzieningen, winkels, parken en publieke
gebouwen , waarrond woningen geconcentreerd worden. > gelijk voor iedereen
Reactie op evolutie eind 19de eeuw:
Ontstaan van concept Garden Cities, tuinsteden, en oprichting van Garden City Association (1899) olv Brit
Howard Abenezer
- Aanvankelijk ontworpen als ‘groene, zelfvoorzienende steden (met beperkte omvang) met eigen
werkgelegenheid ‘ en sociale mix (arbeiders en middenklasse)
- Concept slechts deels gerealiseerd in praktijk: later steeds meer ‘slaapsteden’ of dormitory suburbs
, - In realiteit ook beperkt sociale diversiteit
Staatsstructuur veranderd > belastingssystemen nationaal > stadsomwalling verdwijnt
Arbeiders kunnen ook iets verder wonen van industrie
Goedkoper
Netwerk: wonen in landschap geconnecteerd met grootstad (satelliet) > radiaalplan
Letchworth Garden City (Hertfordshire UK) – 1903 – Howard Ebenezer
Tuinsteden in België in eerste instantie slechts beperkt ontwikkeld via ‘tuinwijken’ tijdens het interbellum
(reactie op woningnood na WOI)
Vb: Cité moderne – 1922 – Sint-Agatha Berchem – Victor Bourgeois
Tuinwijk Klein Rusland – 1921 – Zelzate – Huib Hoste
Ontstaan van moderne denken over stedenbouw in het interbellum
Vertrek- of pijnpunt:
- Vroeg 20ste- eeuwse stad wordt gedomineerd door productie (liberale stad) en dan vooral door tertiaire
sector (handel, diensten en transport) > organiseren van wonen = ondergeschikt
o Begin 20ste eeuw komt hier sterke kritiek op (parallel met opkomst socialisme en modernisme)
- Toenemende consumptie van vrije ruimte in platteland
Nood aan analyse van de verschillende stedelijke functies: > naar satelietsteden
- Wonen
- Werken
- Ontspanning (zowel geestelijk als lichamelijk)
- Transport
Le corbusier – 1900
Plannen moet maken, beroep stedenbouwkundig bestaan
De utopische modernistische stad
Le corbusier (1887 – 1965): ville contemporaine pour trois million d’habitants – 1922
Antwoord op toenemende woningtekort, gebrek aan kantoorruimte en verkeerschaos
Project linkeroever
Chicago blokken zijn geïnspireerd op dit plan
Oplossing voor de stad: de ring laten verzinken en overkappen
Dromen van een groene stad / wereld
Frank Lloyd Wrights (1867-1959) – Broadacre City – 1932
Anti- stad
Morfologie
o Decentralisatie ( mogelijk door nieuwe vormen van transport en communicatie)
o Organische architectuur
Landschap organiseren met torens
Pampus-plan Bakema – 1965
Uitbreiding Amsterdam
