GRONDWETTELIJK RECHT EN RECHTEN &
VRIJHEDEN
Hoofdstuk 1: De staat België
1.1. Wat is een staat?
Belgisch staatsrecht: het recht dat verband houdt in met de inrichting van de Belgische staat, het
staatsrecht vormt dus een substantieel deel van het publiekrecht.
Het publiekrecht omvat de rechtsregels m.b.t.:
• De relatie tussen de burgers en de overheid
• De interne organisatie van de overheid
• De relaties tussen de overheden en overheidsinstanties
➔ Dit deel van het recht bepaalt dus hoe de overheid functioneert (samenstelling, organisatie,
bevoegdheden, werkwijze) en bepaalt ook op welke wijze burger en overheid zich ten
opzichte van elkaar verhouden.
Om van een ‘staat’ te kunnen spreken moeten 3 bestanddelen aanwezig zijn:
A. Bevolking
Dit zijn de mensen die door de staat politiek-juridisch gegroepeerd worden, de onderdanen of
burgers van een staat.
De verbondenheid met een staat blijkt uit het bezit van het staatsburgerschap of nationaliteit
van die staat.
Dikwijls valt deze politiek-juridische verbondenheid van mensen in een staat samen een culturele
verbondenheid als volk.
➔ Een volk of natie: een groep mensen die een gemeenschappelijke taal, cultuur, godsdienst,
afstamming en/of geschiedenis hebben, ookwel natiestaat genoemd.
B. Grondgebied
Of territorium is het geografische gebied waar een staat zijn gezag kan uitoefenen.
C. Gezag
Is de mogelijkheid om regels op te leggen, om macht uit te oefenen en om dwangmiddelen
(politie, gerecht, leger) in te zetten.
Dit gezag moet soeverein zijn, dat wil zeggen dat het staatsgezag het hoogste gezag vormt; het
moet een gezag zijn dat van geen enkel ander gezag afhankelijk is.
De uitoefening van dat gezag moet bovendien georganiseerd verlopen, dit wil zeggen door
middel van stabiele instellingen. In de westerse democratische rechtsstaten wordt het
staatsgezag doorgaans opgedeeld in 3 ‘staatsmachten’:
• WM = de macht om algemeen geldende en bindende regels uit te vaardigen
1
, • UM = de macht om die regels ten uitvoer te brengen
• RM = de macht om bindend beslissingen te nemen ingeval er geschillen ontstaan over de
concrete toepassing van die regels
De wijze waarop deze machten via allerlei instellingen worden uitgeoefend, wordt vastgelegd in
de grondwet van een staat.
In het kader van het volkenrecht is er nog een 4de element van belang: erkenning door andere
bestaande staten.
1.2. Soorten staten
De unitaire of eenheidsstaat is de staat waarin het gezag, de soevereiniteit uitgaat van 1 centraal
niveau (bv. Noord-Korea).
In praktijk: afzwakking via deconcentratie en decentralisatie.
➔ Deconcentratie: delegatie van macht naar lagere instanties (zonder rechtspersoonlijkheid)
= sneller en efficiënter beslissen op lager niveau conform nationale richtlijnen (bv. belastings-
dienst, inspectie, …).
MAAR hiërarchisch toezicht: de hogere overheid kan steeds bevelen geven of zichzelf in de
plaats stellen van de ondergeschikte besturen en hun beslissingen aanpassen.
➔ Decentralisatie: toewijzing van bevoegdheden aan autonome organen (met
rechtspersoonlijkheid) = ruimte voor eigen beleid.
HIER bestuurlijk/administratief toezicht: de toezichthoudende overheid kan hier geen bevelen
geven of zich in de plaats stellen, maar kan beslissingen enkel schorsen of vernietigen als ze in
strijd zijn met de wet of het algemeen belang zou schenden.
Er zijn 2 vormen van decentralisatie:
• Territoriale decentralisatie
o Autonomie van het ondergeschikt bestuur is in algemene termen omschreven, maar
wel territoriaal beperkt
o Autonomie uitgeoefend door eigen politiek verkozen organen
o Bv. gemeenten en provincies
• Functionele of dienstgewijze decentralisatie
o Autonomie inhoudelijk/functioneel omschreven, maar deze is territoriaal onbeperkt
o Door openbare instellingen
o Bv. NMBS, RSZ, Orde van Advocaten, …
In een federale of bondsstaat wordt de soevereiniteit binnen eenzelfde staat verdeeld tussen één
centraal gezag en deelstaten (bv. België, VS).
De deelstaten beschikken daarbij over een ruime autonomie, over bevoegdheden die ze kunnen
uitoefenen vrij van iedere hiërarchische band met het centrum. Doorgaans kunnen ze binnen hun
eigen bevoegdheidsdomein zelf de 3 staatsmachten uitoefenen en doen zij aldus een eigen
rechtsordering ontstaan. Meestal beschikken zij ook over een eigen Gw. en beslissen zij mee over de
federale staatsordening.
2
,Basisprincipes van een federatie:
• Autonomie: deelstaten = eigen staatsmachten – eigen rechtsorde
• Participatie: deelstaten = mee beslissen over federale staatordening
• Coöperatie: deelstaten = samenwerking: meestal noodzakelijk en voorzien
Extern: 1 staat/bond; intern: meerdere rechtsordes.
Ontstaan:
• Centripetaal: naar het centrum toe, meer samenwerking
• Centrifugaal: weg van het centrum
In een confederale staat of statenbond is er een samenwerkingsverband (via verdrag) tussen
soevereine staten.
Bij verdrag komen enkele staten overeen om een aantal materies (meestal buitenlandse belangen en
veiligheid) gemeenschappelijk te regelen via een beraadslagend orgaan, bestaande uit diplomatieke
vertegenwoordigers.
Extern: meerdere staten + elke staat behoudt eigen soevereiniteit.
De confederatie vormt meestal een tussenstap naar federatie of onafhankelijkheid.
Wat in België? → centrifugaal proces → federalisme/confederalisme.
1.3. België en zijn Grondwet
1.3.1. Ontstaan van de staat België
10 november 1830: nationaal congres (1ste parlement)
7 februari 1831: afkondiging Belgische Gw.
21 juli 1831: eedaflegging koning Leopold I
1.3.2. De Grondwet
Is de belangrijkste en meest fundamentele rechtsnorm van een staat ze constitueert het juridische
fundament van een staat. De Gw. legt immers de hoofdlijnen van de staatsstructuur vast. Ze bepaalt
de basisspelregels voor het bestuur van het land:
• Bepaalt de staatsvorm
• Door welke instellingen de staat bestuurd zal worden
• Hoe deze instellingen samengesteld zijn + hun bevoegdheden
De Gw. legt ook vast hoe de burgers zich tot deze overheidsinstellingen verhouden. In liberale
democratieën somt de Gw. een aantal fundamentele rechten en vrijheden op die de burger heeft en
die ook door de staat, de overheidsinstellingen gerespecteerd moeten worden.
➔ De Gw. organiseert bijgevolg niet alleen de democratische machtsuitoefening door de
overheid, maar beperkt deze tegelijk ook.
Gw. België: net geen 200 artikels.
Grondwettelijk gewoonterecht: een gebruik (= reeks ononderbroken en overeenstemmende
handelingen) wordt een gewoonte wanneer men in de overtuiging verkeert dat dit gebruik
rechtmatig en wettig is.
3
, ➔ Grondwettelijke gewoonten zijn slechts aanvullend ten aanzien van de formele
grondwettelijke regels, maar zijn evengoed juridisch sanctioneerbaar.
➔ Gebruiken zijn enkel politiek sanctioneerbaar.
De regels die in de Gw. zijn opgenomen, zijn wel degelijk ‘rechtsregels’. Het zijn normen die juridisch
afdwingbaar zijn en nageleefd moeten worden door de overheid en burgers.
➔ Grondwettelijke regels staan in de nationale hiërarchie van rechtsnormen uiteraard
bovenaan.
Het wijzigen van de Gw. gebeurt in principe op dezelfde wijze als het wijzigen van een gewone
(federale) wet, dus door de koning en het parlement. Echter gelden er wel strengere
procedureregels, deze bestaan uit 3 fasen:
A. Herzieningsverklaring
In de 1ste fase moeten de 3 takken van de WM, de preconstituante, elk een herzieningsverklaring
goedkeuren. Bij deze verklaring worden de artt. aangeduid die men in aanmerking wil laten
komen voor een herziening.
➔ Voor het aannemen van deze verklaring gelden dezelfde voorwaarden als voor het
aannemen van een wet: gewone meerderheid.
Alleen de artt. die op deze wijze voor herziening vatbaar werden verklaard (in alle 3 de
verklaringen), zullen uiteindelijk in aanmerking kunnen komen voor een effectieve wijziging. Dit
betekent echter niet dat zij ook gewijzigd zullen moeten worden.
B. Ontbinding parlement + verkiezingen
De herzieningsverklaring wordt zoals wetten in het Belgisch Staatsblad bekend gemaakt. Dit
heeft als gevolg dat de beide kamers van rechtswege ontbonden worden.
➔ M.a.w. het parlement moet zijn werkzaamheden stoppen en er moeten nieuwe
parlementsverkiezingen gehouden worden.
➔ Verkiezingen moeten binnen de 40 dagen + de kamers moeten opnieuw bijeengeroepen
worden binnen 3 maanden.
C. Eigenlijk grondwetswijziging
De nieuw verkozen kamers en de koning hebben vervolgens de bevoegdheid om de Gw. te
wijzigen = de constituante.
➔ Bevoegdheid wel beperkt door herzieningsverklaring (fase 1). Men zal enkel een wijziging
kunnen aanbrengen in de artt. die voor herziening vatbaar werden verklaard.
➔ Of de uiteindelijke wijziging inhoudelijk ook overeenstemt met de oorspronkelijk in het
vooruitzicht gestelde wijziging, speelt GEEN rol.
TENZIJ het gaat over de afschaffing of invoering van een art.
4
