OVERZICHT VAN DE HISTORISCHE KRITIEK
SAMENVATTING
LES 1: DE TYPOLOGIE VAN DE BRONNEN
1. INLEIDING
! Er zijn 2 soorten historische kritiek. Welke zijn dat?
1. Externe of uitwendige historische kritiek
= de bron zelf. Het is het medium dat zijn eigen logica, publiek en potentiële makers heeft.
2. Interne of inwendige historische kritiek
= het evalueren van de inhoud van de bron (de 5 centrale vragen stellen).
Waar komt de bron vandaan? Wie heeft de bron gemaakt? Hoe is de bron gemaakt? In welke
vorm komt de bron voor? Met welke bedoelingen is de bron gemaakt? (
2. DE NOTIE BRON
! Wat is een ‘bron’?
Een voorwerp of tekst uit het verleden die de historicus gebruikt om het verleden te herconstrueren. Elk
spoor van menselijke activiteit kan een bron zijn; alles wat mensen hebben gemaakt, aangeraakt,
gefotografeerd, geschilderd, geschreven en gezegd.
! Uit wat kunnen bronnen bestaan?
Bronnen kunnen overblijfselen zijn die uit het verleden tot ons gekomen zijn of overleveringen over het
verleden.
! Wat zijn overblijfselen en overleveringen? Geef telkens een voorbeeld!
1. Overblijfselen
= voorwerpen die alleen al door hun bestaan een spoor van het verleden aan de onderzoeker
opleveren. Deze worden tot het onderzoeksterrein van de archeologie gerekend.
Bv. houten pijlers in de bodem van een paaldorp bewijst dat daar mensen leefden en ze woningen konden
bouwen, de vorm van scherven bewijst welke techniek die mensen gebruikten, enz.
2. Overleveringen
= mondelinge of geschreven getuigenissen, die een eenvoudige of complexe gebeurtenis
beschrijven, verhalen of van commentaar voorzien. Deze worden tot het onderzoeksterrein van
de geschiedenis gerekend.
Bv. een politieke redevoering, een oorkonde, …
! Er kan sprake zijn van een overlap tussen deze 2. Wat wordt hiermee bedoelt?
De grens tussen artefacten en de verhalende bronnen is soms vaag. Overblijfselen is het domein van de
archeologie en overleveringen is het domein van de geschiedenis, maar de overblijfselen worden
steeds meer het onderwerp van historici. Er is dus in principe een onderscheid, maar er is best vaak een
overlap.
1
,! Welke 5 soorten historische bronnen zijn er?
1. Artefacten
= materiële overblijfselen/objecten uit het dagelijkse leven, voor ze historische bronnen
worden, gemaakt door de mens.
Bv. werktuigen, wapens, teksten, potscherven, enz.
2. Natuurlijke overblijfselen
= alle sporen van mensen die bestaan hebben.
Bv. botten van een skelet, pollen, enz.
3. Landschap
= alle sporen van ingrepen door de mens.
Bv. ontbossing, nederzettingen, enz.
4. Teksten
= teksten die zijn nagelaten. Hier zijn er diverse soorten van. Teksten zijn ook artefacten!
5. Visuele bronnen
= hieronder verstaan we beeldmateriaal
Bv. afbeeldingen, schilderijen, foto, film, …
! De ontstaansgeschiedenis is ook belangrijk. Wat is het verschil tussen bewuste en onbewuste bronnen?
1. Onbewuste bronnen
= artefacten en getuigenissen die niet gemaakt zijn om als historische bron te dienen. Ze
worden ‘bron’ door de blik van historici of archeologen.
Bv. Afvalputten bestuderen om te kijken hoe het zat met de eetcultuur en kledij van mensen uit het verleden. Die
afvalputten waren niet bedoeld als historische bron.
2. Bewuste bronnen
= artefacten en getuigenissen die met opzet gecreëerd worden om een bepaald doel te
bereiken.
Bv. Een proces-verbaal dat werd opgesteld door de politie in het jaar 1920 heeft uitdrukkelijk de
bedoeling om een spoor te zijn van politie – interventie van het optreden tegen een bepaald misdrijf.
! Wat betekent ‘unwitting testimony’? !
= bronnen die ontstaan met een bepaalde intentie, maar die voor de historicus een totaal andere
functie krijgen. Het zijn dingen die gebeuren, gezegd worden, … die eigenlijk niet de bedoeling
hebben om in de belangstelling te komen of als bron gebruikt te worden.
Bv. De moord op Kennedy (Amerikaanse president): omstaanders filmde ongewild de schietpartij.
9/11 beeldfragmenten: dat zijn opnames waarbij toevallig iemand die kant aan het filmen was. Dat is een
! Wat is het verschil tussen geschreven bronnen en ongeschreven bronnen?
1. Geschreven bronnen
= alles wat in een geschreven vorm tot ons kwam, ongeacht het materiaal waar de tekst zich op
bevond.
2
, 2. Ongeschreven bronnen
= alles wat materiële voorwerpen zijn (artefacten die niet uit tekst bestaan, maar voorwerpen
zijn) en mondelinge overleveringen/getuigenissen (bv. mythes, volksverhalen, interviews, …).
! Welke 3 soorten geschreven bronnen zijn er?
1. Verhalende bronnen
= bronnen die een verhaal (narratief) overbrengen. Ze worden daarom ook wel narratieve teksten
genoemd. Ze hebben geen praktische rol, maar zijn opgesteld om tijdgenoot of nageslacht te
beïnvloeden, te informeren of te ontspannen.
Bv. egodocumenten: geschriften waarin iemand over zichzelf schrijft. Dit kan een dagboek zijn, een brief, een
gedicht, een autobiografie, memoires of een reisverslag.
Bv. literaire bronnen: romans, film, …
Bv. informatieve geschriften: nieuwsberichten, artikels door journalisten, opiniestukken, …
2. Diplomatische bronnen (niet – verhalend)
= teksten die een rechtssituatie vastleggen of een nieuwe rechtssituatie creëren. Deze bronnen
hebben een juridische dimensie.
Bv. wetteksten, vonnis, arrest, processen-verbaal, contracten, …
Bv. oorkonde: een tekst met een handtekening of zegel met om een getuigenis af te leggen over een
rechtshandeling of een rechtsfeit.
3. Bronnen van de sociale boekhouding (niet – verhalend)
= bronnen die een schriftelijke neerslag vormen van de uitvoerende macht of administraties,
ondernemingen of verenigingen.
Bv. bevolkingsregisters, stadsrekeningen, kiezerslijsten, ...
! Welke 2 soorten ongeschreven bronnen zijn er?
1. Materiële voorwerpen
= alle materie die een spoor zijn van menselijke activiteit in het verleden. Ze leren ons over de
aanwezigheid van een cultuur, haar leefpatroon en artistieke ambities.
Bv. gebruiksvoorwerpen, alle soorten gebouwen, schilderijen, landschappen, foto’s, botten, ...
2. Mondelinge overleveringen
= in de tijd zonder verschriftelijking werd informatie van de ene generatie naar de andere
overgeleverd via een mondelinge manier.
Bv. volksverhalen, liederen, vandaag: interviews, …
3. ONDERSCHEID TUSSEN PRIMAIRE EN SECUNDAIRE BRONNEN
! Wat is het verschil tussen een primaire bron en een secundaire bron?
1. Primaire bron
= een rechtstreeks verslag dat ons directe informatie geeft over hetgeen we willen weten. Het
is het voorwerp of getuigenis uit of over het verleden waarop de historicus steunt om een
beeld te scheppen.
3
, Bv. verhoor van een meisje door de Antwerpse jeugdrechter, een brief van Plinius over de vulkaanuitbarsting in
Vesulius, een middeleeuwse oorkonde, proces-verbaal van de politie, brieven en kronieken, …
2. Secundaire bronnen
= een onrechtstreeks verslag; een analyse of interpretatie van de gebeurtenissen of feiten. Het
is historisch werk (resultaat) van de scheppingsdaad van primaire bronnen.
Bv. inventarissen van bibliotheken, een brief van Livius over een oorlog 150 jaar na de gebeurtenissen, …
! Wat is de vuistregel voor het onderscheid tussen primaire en secundaire bronnen?
De primaire bron (zoals memoires) is zeer rechtstreeks en een secundaire bron is een wetenschappelijk
onderzoek. Als het tussen de twee inzit, hangt het ervan af wat je precies wilt weten.
CASUS: Jane Auston
! Een historische roman van Jane Austen uit de 18e eeuw. Dit is een voorbeeld dat zo een bron, een
roman, ook een informatiebron kan zijn.
! Het is een verslag over Louisa Burton, een vrouw die zich schuw en afgezonderd ophoudt. Ze probeert
zich te gedragen en een goede vrouw te zijn, want dit is de enige manier waarop ze kan huwen met
iemand. Dit is bepalend voor haar toekomstig leven: arm of rijk.
! Dit is een secundaire bron over de man – vrouw relaties, de rol van de vrouw en dynamieken van
huwelijkspatronen in de 18e eeuw, op het moment dat Austen haar roman gaat schrijven.
CASUS: Verslag van een redevoering van Booker T. Washington – door H. Kuyper
! Een voorbeeld van hoe secundair en primair met elkaar verweven kunnen zijn.
! Dit is een deel van een reisverslag geschreven door Kuyper. Ze was aan het reizen door de VS. Ze woont
de redevoering bij van Booker T. Washington; een zwarte man die zijn levensloop had neergeschreven
en hoe hij zich opwerkt van een arm zwart slavenkind naar een opgeleide schoolmeester.
" Het zijn ‘memoires’, dus een primaire bron.
" Reisverslag door Kuyper: primaire bron, want ze heeft dat geschreven terwijl hij die reis aan het
maken was. MAAR haar verslag bestaat citaten uit de lezing die Booker T. Washington op dat
moment gaat geven. Daarom is het misschien meer een secundaire bron…?
4. EVOLUTIE IN BRONTYPES EN HUN COMPLEMENTARITEIT
! Welke 4 soorten dragers van bronnen zijn er?
1. Schrift en alfabet
Na de mondelinge overleveringen was het schrift een van de belangrijkste evoluties, wanneer
samenlevingen alle zaken op schrift begonnen te stellen en het alfabet in verschillende
culturen werd ingevoerd.
Bv. 3300 vóór Christus waren er kleitabletten. De Grieks-Romeinse beschaving heeft het schrift uitgebouwd tot
het communicatiemedium.
4
