Wijsgerige Pedagogiek 1
Pedagogiek
- Pedagogie: ruim, alle vormen van opvoedkundig handelen
o Bv. Binnen het gezin, op school, volwassenenvorming, sociaal-artistiek werk
- Pedagogiek: wetenschappelijke, academische studie van de pedagogie
→ verschil tussen professionele opleiding en academische opleiding
Pedagogiek ≠ voor kindjes zorgen
- = academische studie van het fenomeen opvoeden
- Richt zich op het opvoeden
o Opvoeden: Zeer moeilijk te definiëren fenomeen (1e centrale kwestie binnen dit vak)
o Mogelijk antwoord: Hannah Arendt: opvoeden is ‘het kind beschermen tegen de wereld’
(zorgen) maar evenzeer ‘de wereld beschermen (conserveren) tegen het kind (zorgen voor een
gedeelde wereld)
o Voornaamste voorwerp van de pedagogiek is volgens haar: de wereld
Opvoeden kan niet zonder kinderen
We geven kinderen een andere definitie, we kijken niet naar onze eigen kinderen, we
kijken dus niet naar schattige wezens maar als:
o Kind = als een nieuwe generatie; geweld; mogelijkheid van radicale nieuwheid
Ze vertegenwoordigen een nieuwe generatie
Een gevaar dat ze de wereld opnieuw kunnen beginnen
Gebeurt ook vaak in onze cultuur (bv. kijk naar onze grootouders)
Maar ook hoopvol (cf. Children Of Men)
Wijsgerige Pedagogiek (WP)
= in deze opleiding een algemeen pedagogisch opleidingsonderdeel
- Vroeger: ‘de pedagogiek’ bijna identiek met wat we vandaag wijsgerige pedagogiek noemen
o Alle pedagogie was wijsgerig (speculatie)
o ≠ filosofie van opvoeden
- Toen: geen nut om het woord wijsgerige toe te voegen (tenzij als thema gebonden)
o Van in het begin van westerse cultuurgeschiedenis: zeer nauwe band tussen pedagogiek en
filosofie (wijsbegeerte)
Socrates is evenveel leraar als filosoof
Stelde filosofische vragen die ook pedagogische ware
- De vraag naar de relatie tussen deze 2 benaderingen (= 2e centrale kwestie in dit vak)
o Vandaag: belangrijk op ‘wijsgerige’ toe te voegen aan de naam van dit vak
‘wijsgerig’ heeft een totaal andere betekenis gekregen
o Deel van zeer ruime/veelzijdige discipline waarin de klemtoon ligt op empirisch onderzoek
o WP lijkt als louter speculatieve wetenschap slechts een secundaire rol te spelen
Zij beoogt een fundamentele en kritische reflectie op de betekenis van opvoeden,
onderwijzen en vormen met behulp van filosofische begrippen en auteurs
Meer dan een hulpwetenschap
o WP is meer dan filosoferen over opvoeding (zoals dat gebeurd in filosofie van de kunst,
filosofie van de wetenschap,…)
o Pedagogische vragen en filosofische vragen zijn nauw verwant (en zeker in het begin moeilijk
te onderscheiden)
In Engelstalige wereld wel: ‘Philosophy of education’
Betekend hier niet pedagogie(k) maar: didactiek, onderwijskunde
, In Anglo-Amerikaanse context enkel: “education studies department”
Om historische redenen bestaat daar geen discipline die analoog is aan wat we in
continentaal Europa pedagogiek/pedagogische wetenschappen noemen
Wijsbegeerte en pedagogiek zijn gelijksoorspronkelijk
- In Klassieke oudheid in Athene (Grieks)
o Veel verschuivingen doorheen de tijd (Oudheid ≠ Middenleeuwen)
- Niet toevallig het ogenblik waarop ook de school, democratie en het theater zijn uitgevonden
- Er worden voor de eerste keer vragen gesteld (wijsgerige vragen)
- 2 centrale kwesties:
o 2 Filosofische vragen/ pedagogische vraagstukken
o Geen duidelijk verschil, beide kwesties staan er centraal
1. Wat is een gepaste manier om vorm te geven aan het individuele en collectieve leven?
- Ervan uitgaande dat niets ‘van nature’ gegeven is
- De manier waarop wij samenleven is niet noodzakelijk (routine)
- Een verandering ten goede in principe mogelijk is
- Oorzaak van deze denkwijze: koloniseren (nieuwe manier van leven ontdekken)
- In theater beginnen kijken naar zichzelf
-
2. Hoe kunnen we een juiste verhouding vinden tussen zelfvorming en vorming door anderen?
- Vorm geven aan het leven en opnieuw beginnen met het leven zal altijd mee gestuurd
worden door anderen die ons trachten iets bij te brengen
- Maar tegelijk is échte opvoeding ook altijd een zelfgestuurd proces – zo niet is er eerder
sprake van indoctrinatie?
(= manipulatie door het systematisch en eenzijdig onderwijzen)
- Opkomst van school: geïnteresseerd geraken in nieuwe dingen (uitgebreid)
- Niet meer volgen wat ouders doen (bv. Zoon van pottenbakker)
Filosoferen als een manier van leven (Pierre Hadot)
Uit P. Hadot. Filosofie als een manier van leven:
“Men heeft vaak de indruk dat alle filosofen een originele nieuwe systematische en abstracte constructies
bedenken, bedoeld om op een of andere manier het universum te verklaren. Uit (hun) theorieën die je
‘algemene filosofie’ zou kunnen noemen, komen in bijna alle systemen leerstellingen of moraalkritieken voor
die in zeker zin voor de mens en de maatschappij consequenties trekken uit de algemene beginselen van het
systeem en aldus uitnodigen tot het kiezen van een bepaalde manier van leven/gedragen. Het probleem dat
men niet weet of die levenskeuze effectief zal zijn, is totaal bijkomstig en van ondergeschikt belang. Dat speelt
geen rol in het perspectief van het filosofisch betoog.”
- Maar filosofie is meer dan een louter intellectuele discipline die speculatief en systematisch een
omvattend theoretisch begrip van de werkelijkheid beoogd
o Want het lijkt enorm hard op pedagogische vragen (opvoeders)
- Zoals hierboven begrepen is filosofie een louter verstandelijke aangelegenheid die buiten het leven
staat
o Filosofische theorieën ontwikkeld omwille van het zelf, die theorieën dan toepassen op het
‘echte’ leven (cf. theorieën van Plato, Kant of Marx)
- Volgens Hadot en deze cursus is dit een FOUTIEVE VOORSTELLING
o Als we trouw blijven aan de historische wortels van wijsbegeerte, is wijsbegeerte altijd zelf een
manier van leven geweest
o De activiteit waar de filosoof zich mee bezighoudt is helemaal ingebed in het leven en dat ze
antwoorden wil zijn op vragen en uitdagingen die uit dit leven komen
o = gestalte geven aan ons eigen leven (wat Grieken een ‘ethos’ noemden)
, - In oorsprong is filosofie een levenskunst, geen systematische reflectie die buiten het leven staat, ze is
ingebed in ons leven en wil antwoorden bieden op concrete vragen in dit leven
- Filosofie is een ethos (= een moreel)
o Veel ruimer dan datgene wat wij vandaag ‘ethiek’ noemen
o Ethiek = Het regelen van gedrag op basis van precieze voorschriften en verboden
- Filosoof-zijn = (1) een heel bewuste keuze die komt met consequenties
(2) ‘werken aan zichzelf’
(3) zichzelf vormen/opvoeden (dit vergt veel inspanning, oefening en aandacht)
- Filosofie moet ons oriënteren in het leven, zelf nadenken → zelf vormgeven aan je leven
Visie op opvoeding door 2 meer recente wijsgerig pedagogen: Mollenhauer Klaus en Biesta Gert
Voor we die historische verkenning aanvatten, staan stil bij 2 visies van bekende en meer recente wijsgerig
pedagogen
- Beiden geven een concreet antwoord op de vraag ‘Wat IS opvoeding?
Mollenhauer (Vergeten samenhang, 1983)
- Boek opent met scene over een verkeerd gelopen opvoeding
- Ligt niet zozeer aan individuen, maar aan de complexiteit van het fenomeen ‘opvoeden’ zelf
- Dit is enkel wanneer we vertrekken vanuit opvoeden als ‘technisch handelen’
o Het manipuleren van condities en interventies leiden automatisch tot het gewenste resultaat
(auto naar garage brengen) = een probleem oplossen
o Opvoeden als existentieel ipv. technisch fenomeen
- Opvoeding is geen technisch handelen: ontmoeting tussen oude mensen en jonge mensen die in
vrijheid moeten worden gelaten in die zin: mislukking = inherent aan opvoeding
- Opvoeden = een gebeuren komst van het onvoorstelbare in ons leven
o Gebeuren betekent ook geboren worden
o We zullen verrast worden, we weten nooit wat gaat komen
o We kunnen opnieuw beginnen verschillend van dieren die altijd hetzelfde leven blijven
leven
- Opvoeden = een gebeuren tussen 2 generaties waarbij de oudere generatie een betekenisvolle wereld
wil bewaren, door deze door te geven aan de komende generatie in opvoeding staat het
voortbestaan van de wereld op het spel
-
o Opvoeden is een existentieel fenomeen: zaak waar het om gaat is:
→ "het goede in ons leven doorgeven"
o Waarom willen we überhaupt kinderen? (zie Children of Men) --> het heeft anders geen zin
om het goede in het leven door te geven hier zie je het existentieel fenomeen terugkomen
Dingen die wij nu belangrijk vinden zoals kunst worden behangpapier
Waarom zou je moeite doen als er niemand is om het aan door te geven?
Opvoeden als technisch handelen (Behaviorisme; Watson & Skinner)
- Behaviorisme = leertheorie die stelt dat men via een geprogrammeerd toedienen/wegnemen van
positieve/negatieve ervaringen (genot/pijn) om het even welk gedrag kan aanleren/afleren
o Leerprincipe: operante conditionering
o Leren is verworven kennis door het toedienen van de juiste stimuli
o Geen verschil tussen het gedrag van dieren en mensen
o Opvoeden is een proces dat we volledig kunnen beheersen
Teaching machines
- Watson (1930) beweert elk kind te kunnen omvormen in wat hij maar wil
, - Walden II (Skinner, 1948)
o Sociale utopie
o Door gericht manipulatie (dressuur, conditionering) baby’s opvoeden tot totale zelfbeheersing
en perfecte frustratietolerantie
Opvoeden in een skinner-box
o Hele ethische opvoeding is voltooid wanneer kinderen 6 jaar zijn
o Perfectioneren van opvoedingsmethoden die in het verleden slecht bij toeval werden ontdekt
en toegepast en die systematisch toepassen
Zo de ideale maatschappij creëren
Een maatschappij gebaseerd op verstand (i.p.v. intuïtie, waarden)
o Een gemeenschap waarbij biologische verwantschap niet meer telt
o In het verleden: opvoeding teveel overgelaten: sommige ten onrechte een betere opvoeding
gekregen dan anderen
Sommigen leren min of meer toevallig zich te beheersen, de rest zal zijn hele leven
niet begrijpen hoe het kan en zijn falen aan een aangeboren afwijking wijten
Grootste geluk voor het grootst aantal mensen
o Skinner teaching machine = teacher proof education
- We hebben bepaalde resultaten voor ogen wanneer we opvoeden, in realiteit loopt het dikwijls anders
o Moeten we dat erg vinden? Verliezen we iets uit het oog als we opvoeding definiëren als een
technische kwestie?
o Opvoedingssituaties hebben een grote onzekerheid
o Wat als er een complete transparantie was? Ook geen ideaal
o Cf. gedachte-experimenten (knowledge-insertion; manipuleren van liefde)
o Liefde heeft geen zin meer wanneer er pil is dat je partner je nooit zal verlaten, kennis heeft
geen zin meer wanneer deze ingepland kan worden
- Is behaviouristische (mechanistische) gedragsverandering echte opvoeding?
o Philippe Meirieu (Faire l’ecole, faire la classe; 2004)
o Essentiel voor elk opvoeden is het geloof in vormbaarheid
Een attitude aannemen die dikwijls ingaat tegen wat zich als meer waarschijnlijk
aandient (een kwestie van logica tegen elke logica in)
Deze houding aannemen maakt het verschil (self-fulfilling prophecy)
o Obsessie met vormbaarheid kan omslaan in initiatieven die opvoeding teniet doen
Behaviorisme, totalitaire opvoedingssystemen)
o Opvoeden vindt altijd plaats in het spanningsveld tussen sturen en voldoende vrijheid laten
Tot op een zekere hoogte is alle opvoeding steeds ook zelfopvoeding
- Wat maakt pedagogen anders dan andere professies?
o Een geheel aan constitutieve (mogelijkheids)voorwaarden of basisvoorwaarden:
Vormbaarheid: een geloof in vormbaarheid, opvoeder mag nooit opgeven
Niet-transparantie: niet alles onder controle hebben, een zeker onwetendheid is
vereist, het kan daarom altijd mislukken → dit aanvaarden
Vrijheid: elke vorm van opvoeden is ook zelfopvoeding
- Voor Mollenhauer is opvoeden geen technische kwestie
o Eerder een ontmoeting tussen oude en jonge mensen
o Deze moeten in hun vrijheid gelaten worden
o Opvoeden is een (antwoord) op een gebeuren (we kunnen dit niet voorkomen)
Ons er denkend toe verhouden
Gebeuren = geboren worden, een wisseling van generaties
