Inleiding in de
Politicologie
Carolin Fret
1
,Inhoudsopgave
0. Belang van politiek ......................................................................................................................................................... 6
1. Politiek en Politieke Wetenschap (H1) ........................................................................................................................... 7
1.1. Politiek = sturen van de (een) samenleving ........................................................................................................ 7
1.2. Variaties in Politiek ............................................................................................................................................. 7
1.2.1. Territorium = belangrijkste .................................................................................................................................. 7
1.2.2. Cultureel: de verschuivende culturele grenzen vd politiek .................................................................................. 8
1.2.3. Vormen en structuren vd politiek ........................................................................................................................ 8
1.3. Wat doet een goede politicoloog? ...................................................................................................................... 9
1.4. Politieke wetenschap .......................................................................................................................................... 9
1.4.1. Instrumenten (politieke) wetenschap ................................................................................................................ 10
2. Staat & Macht (H2) ...................................................................................................................................................... 13
2.1. Bindende regels................................................................................................................................................ 13
2.2. Grondwet .......................................................................................................................................................... 13
2.3. Macht ................................................................................................................................................................ 15
2.4. Macht van overheid .......................................................................................................................................... 18
2.5. Oorsprong van politiek en staat ........................................................................................................................ 18
2.5.1. Plato (427 -347 v.Chr.) .................................................................................................................................. 19
2.5.2. Aristoteles (384 – 322 v.Chr.) .......................................................................................................................... 19
2.5.3. Thomas Hobbes (1588 – 1679) ..................................................................................................................... 20
3. Breuklijnen en Ideologieën (H3) ................................................................................................................................... 22
3.1. Tegenstellingen en breuklijnen ......................................................................................................................... 22
3.2. Bevroren breuklijnen ......................................................................................................................................... 24
3.3. Ideologie ........................................................................................................................................................... 28
3.3.1. Liberalisme (rechts) .......................................................................................................................................... 28
3.3.2. Conservatisme (links) ....................................................................................................................................... 30
3.3.3. Socialisme ........................................................................................................................................................ 31
3.3.4. Christen-democratie ......................................................................................................................................... 31
3.3.5. Ecologisme (extreem links)............................................................................................................................... 32
3.3.6. (Extreem) rechts populisme .............................................................................................................................. 32
4. Democratie en Politieke Vertegenwoordiging (H4) ...................................................................................................... 33
4.1. Democratie = omstreden concept/begrip .......................................................................................................... 33
4.1.1. “Dikke” en “dunne” definities ............................................................................................................................. 33
4.1.2. Drie kenmerken compatibel? ............................................................................................................................ 35
4.2. Variaties in vertegenwoordigende democratie .................................................................................................. 35
4.2.1. Delegatie, vertrouwen of partijpolitiek mandaat ................................................................................................ 39
4.2.2. Terrotoriale of inhoudelijke vertegenwoordiging ............................................................................................... 42
4.2.3. Vertegenwoordiging en afspiegeling................................................................................................................. 42
4.3. Directe democratie ........................................................................................................................................... 43
2
,5. Politieke participatie en sociale bewegingen (H5)........................................................................................................ 44
5.1. Participatie = deelnemen aan politiek ............................................................................................................... 44
5.1.1. Wat is participatie - Soorten participatie ........................................................................................................... 44
5.1.2. Ongelijke participatie ........................................................................................................................................ 46
5.1.3. Dalende participatie .......................................................................................................................................... 47
5.2. Sociale bewegingen en pressiegroepen ........................................................................................................... 48
5.2.1. Rol van pressiegroepen .................................................................................................................................... 49
5.2.2. Recente evoluties/ ontwikkelingen.................................................................................................................... 51
5.2.3. Participatie en democratie ................................................................................................................................ 51
5.3. Politieke Cultuur ............................................................................................................................................... 52
5.4. Participatie Sociaal kapitaal .............................................................................................................................. 53
5.4.1. Wat is Sociaal kapitaal?.................................................................................................................................... 53
5.4.2. Het gewicht van het verleden: path depency .................................................................................................... 54
5.4.3. Kritiek op Putman/ Kritische burgers ................................................................................................................ 54
6. Politieke partijen en partijsystemen (H6)...................................................................................................................... 56
6.1. Politieke partijen in de hoofdrol......................................................................................................................... 56
6.2. Historische typologieën..................................................................................................................................... 57
6.2.1. Kaderpartijen en massapartijen (de 2 soorten)................................................................................................. 57
6.2.2. De volkspartij of catch-all party ......................................................................................................................... 59
6.2.3. De moderne kaderpartij of kartelpartij ............................................................................................................... 60
6.3. Andere typologieën........................................................................................................................................... 61
6.3.1. Classificatie/typologie obv organisatie .............................................................................................................. 61
6.3.2. Classificatie/typologie obv ideologie ................................................................................................................. 61
6.3.3. Classificatie/typologie obv strategie.................................................................................................................. 62
6.4. Partijsystemen .................................................................................................................................................. 63
6.4.1. Kenmerk 1: Aantal partijen ............................................................................................................................... 63
6.4.2. Kenmerk 2: Polarisatie van partijsysteem ......................................................................................................... 65
6.4.3. Kenmerk 3: Beweeglijkheid van partijsysteem ................................................................................................. 66
7. Kiessystemen en stemgedrag (H7) .............................................................................................................................. 68
7.1. Belang van verkiezingen................................................................................................................................... 68
7.2. Selectie van kandidaten.................................................................................................................................... 71
7.3. De verkiezingstechnieken ................................................................................................................................. 72
7.3.1. Kiessystemen met relevante meerderheid ....................................................................................................... 73
7.3.2. Proportionele kiessysteem................................................................................................................................ 76
7.4. Welke kandidaten zijn gekozen? ...................................................................................................................... 78
7.5. Gevolgen van Kiessysteem .............................................................................................................................. 78
7.6. Stemgedrag ...................................................................................................................................................... 79
8. Parlement en Regering (H8) ........................................................................................................................................ 80
8.1. Montesquieu en de scheiding der machten ...................................................................................................... 80
8.2. De kamers van het parlement........................................................................................................................... 81
3
, 8.3. De functies van het parlement .......................................................................................................................... 82
8.3.1. Representatie ................................................................................................................................................... 83
8.3.2. Wetgevende functie .......................................................................................................................................... 83
8.3.3. Deliberatie ........................................................................................................................................................ 84
8.3.4. Controlefunctie ................................................................................................................................................. 84
8.4. Parlementaire en presidentiële regimes ........................................................................................................... 85
8.5. De vorming van een regering ........................................................................................................................... 86
8.6. Het staatshoofd en de regering ........................................................................................................................ 87
8.7. De leden van de regering ................................................................................................................................. 87
9. Bestuur en Beleid (H9)................................................................................................................................................. 88
9.1. De beleidscyclus ............................................................................................................................................... 88
9.1.1. Agendavorming ................................................................................................................................................ 89
9.1.2. Beleidsvoorbereiding ........................................................................................................................................ 90
9.1.3. Besluitvorming .................................................................................................................................................. 91
9.1.4. Beleidsuitvoering .............................................................................................................................................. 94
9.1.5. Beleidsevaluatie ............................................................................................................................................... 94
9.2. Stijlen van bestuur ............................................................................................................................................ 94
9.2.1. Meerderheid of consensus ............................................................................................................................... 95
9.3. Voorbeeld (politiek en) economisch beleid ....................................................................................................... 96
10. Administratie en justitie (H10) ...................................................................................................................................... 97
10.1. De administratie................................................................................................................................................ 97
10.1.1. De bureaucratie ................................................................................................................................................ 97
10.1.2. De taakverdeling id administratie...................................................................................................................... 98
10.1.3. New public management .................................................................................................................................. 98
10.1.4. Controle over de administratie .......................................................................................................................... 99
10.2. Justitie ............................................................................................................................................................ 100
10.3. Het leger ......................................................................................................................................................... 102
10.4. De politie......................................................................................................................................................... 103
11. Federalisme en decentralisatie (H11) ........................................................................................................................ 104
11.1. De staatsvorming en staatshervorming .......................................................................................................... 104
11.2. Federatie en confederatie ............................................................................................................................... 106
11.3. Pro of contra de centrale staat?...................................................................................................................... 107
11.4. De instituties van een federale staat............................................................................................................... 108
11.4.1. De verdeling van bevoegdheden .................................................................................................................... 108
11.4.2. Exclusieve of overlappende bevoegdheden ................................................................................................... 109
11.4.3. Symmetrie en asymmetrie .............................................................................................................................. 109
11.4.4. Functionele of jurisdictionele bevoegdheidsverdeling..................................................................................... 110
11.4.5. Een tweede Kamer ......................................................................................................................................... 110
11.4.6. Belangenconflicten en overleg........................................................................................................................ 110
11.4.7. Bevoegdheidsconflicten .................................................................................................................................. 111
4
, 11.4.8. Financiering en herverdeling .......................................................................................................................... 112
11.5. Lokale besturen .............................................................................................................................................. 112
12. Internationale betrekkingen en globalisering.............................................................................................................. 114
13. De Europese Unie (H13)............................................................................................................................................ 115
13.1. De geschiedenis van de Europese Unie ......................................................................................................... 115
13.2. De Instellingen en werking van de Europese Unie ......................................................................................... 119
13.2.1. Europese Raad............................................................................................................................................... 119
13.2.2. De Europese commissie ................................................................................................................................. 120
13.2.3. De Raad van de Europese Unie/ Ministerraad ............................................................................................... 120
13.2.4. Het Europees Parlement ................................................................................................................................ 121
13.2.5. Het Europees Hof van Justitie ........................................................................................................................ 121
13.2.6. De Europese wetgeving.................................................................................................................................. 122
13.3. De Europese Unie en de politieke wetenschap .............................................................................................. 122
13.3.1. Multi-level governance .................................................................................................................................... 123
13.3.2. De Europese Unie als consensusdemocratie ................................................................................................. 123
13.3.3. Democratie en participatie .............................................................................................................................. 124
14. Gastspreker: .............................................................................................................................................................. 127
5
,0. Belang van politiek
• Politiek heeft IMPACT/ duidelijke gevolgen.
Voorbeeld: invoeren van autogordel in 1975
o Veel verzet (privézaak) (‘wat moet de overheid doen?’)
o Groot gevolg: 30.000 doden minder (B en NL)
o Politiek heeft impact
Beperkte ‘maakbaarheid’ van de samenleving (economie, mentaliteit…)
De mentaliteit vd mensen verandert en de politiek kan en zal enkel die mentaliteit
ondersteunen/ versterken.
Nationale politiek verliest zijn greep
(Luc Huyse: Prof op pensioen, buitenlandse politici hebben steeds minder te zeggen door
media, .. die hun mening opdringen.)
• Deze cursus: bouwstenen van politiek
o Actoren, instellingen, functioneren
In breder kader plaatsen van dagdagelijks versnipperd politiek nieuws
o Historisch (beter begrijpen als we weten waar het van komt)
(vb. vakbonden die mee SZ besturen)
Sommingen vragen hun af: hoe komt het dat/ hoe kan het zelfs dat de vakbond verbonden is met de
Sociale Zekerheid? Dit geld passeert eerst de vakbond en dan pas de individu?
Omdat de vakbond dit bedacht heeft! Deze deden dat oorspronkelijk zelf als eersten!
o Vergelijkend (comparatief)
‘If you only know one country, you do not know any country at all’ (Lipset)
= België voortdurend gaan vergelijken om het beter te kunnen begrijpen.
Voorbeeld: sterkte van rechts-populistische partijen (vgl. met Franstalig België)
= belangrijke tak in de politieke wetenschappen (bestuurskunde, IP en politieke filosofie)
Opvolgingsvakken met meer diepgang
Voorbeeld: In Belgie was vroeger het Vlaams Belang een populistische rechtse partij.
- Kan niet liggen aan het kiesstelsel (want elders niet populair)
- Heeft ook niets te maken met het aantal immigranten in het land
= kan je enkel weten als je vergelijkt
- Waaraan ligt het mss wel? Het is een zeer homogene partij..
Het vergelijkend perspectief = CRUCIAAL !
proefexamen
6
,1. Politiek en Politieke Wetenschap (H1)
1.1. Politiek = sturen van de (een) samenleving
• Definitie Politiek = sturen van de (een) samenleving
o Afspraken als mensen iets samen willen doen
o Grotere groep = meer afspraken = formeel
o Grieks: Πολιτικα (politika) = dat wat met de staat (polis) te maken heeft
Aristoteles: de mens = zoön politikon (= sociaal wezen, dat van nature met anderen samenleeft)
o = per definitie ook conflicten over sturen van de samenleving
• = brede definitie (politiek is overal)
o Overal waar er regels bestaan
o Ook verenigingen en organisaties Bv: fietsclub, gezinnen
• MAAR afspraken maken leidt tot conflicten door hun ideologie, eigenbelang, ..
1.2. Variaties in Politiek
1.2.1. Territorium = belangrijkste
• Welk soort samenleving wordt gestuurd?
Samenlevingen met en zonder territorium voor dewelke de afspraken gelden
• Kan je er uit stappen of niet?
Vanuit fietsclub wel maar territoriaal niet, Is overal aanwezig (mss in Antartica niet..)
Mét territorium = omvattender (verhuizen) (Als je niet met de regels kan leven, moet je verhuizen. MAAR ander
grondgebied, dus ander geldende regels)
• Staten met grondgebied katholieke kerk
(die wilden ook ‘sturen’ maar hebben geen territorium, geen staatsgezag!)
Vandaag is de wereld verdeeld in staten met een eigen grondgebied dat ze intern besturen en eventueel tegen
externe vijanden beschermen. <-> Katholieke kerk heeft geen grondgebied (excl. Vaticaansstad, daar komen
kerkelijke – en staatregels samen) Vroeger waren godsdienstige regels politieke regels, Nu enkel nog sturende
ambities. “Hoe is het beter samenleven?”
IS probeert nu hun ambities op te leggen <-> Jodendom wil niemand overtuigen zich te bekeren.
• Niet alleen staten (decentralisatie en internationalisering)
Zonder territorium: Fietsclub afspraken niet zo belangrijk
Met territorium: Landen Geldende regels op grondgebied die iedereen MOET naleven. Of je het wil of niet.
Vb: In Saoudi-Arabië mogen vrouwen niet rijden (dus Westerse vrouwen ook niet)
• Voorbeeld:
Fietsclub heeft er geen: afspraken niet zo belangrijk
Ergens wonen wel: zich gedragen op de manier hoe het moet
7
, 1.2.2. Cultureel: de verschuivende culturele grenzen vd politiek
• Verschillende opvattingen over mate waarin regels mogen ingrijpen (reikwijdte vd politiek)
• Wij aanvaarden dat politiek zich moeit, wij vragen erom (bv: homohuwelijk)
• Hoe meer regels, betekent hoe meer de grenzen tss privé en politiek vervagen
MAAR soms zal het aanvoelen als een gijzeling vh privéleven (roken bij kinderen,..)
• Verschuivende opvattingen: uitbreiding vd reikwijdte
Vroeger zorgde de staat enkel voor veiligheid en belastingen. (19de E toen moderne staat vorm kreeg)
Maar nu is ons leven ‘gekoloniseerd’ Staat doet meer dus we betalen ook meer!
o 19de eeuwse ‘nachtwakersstaat’ (ordehandhaving, defensie, belastingen)
o Steeds meer vragen om domeinen ‘politiek’ te regelen
(vb. arbeidersbeweging om economie te regelen en sociale bescherming)
o Enorme explosie van politiek ingrijpen
(vb. homohuwelijk en adoptie, onderwijs, luchtvaart, dierenrechten,...
o Evolutie Politieke cultuur (pol cul wijzigt): grenzen tussen privé en publiek
we hechten veel belang aan het onderscheid privé en publiek, maar grenzen vervagen. (vb. verplicht
aanwerven van allochtonen door werkgevers; roken in bij zijn van kinderen; maar we vinden het niet
aanvaardbaar dat overheid zegt welk geslacht mag autorijden en welk niet.)
(vb. verplicht aanwerven van allochtonen door werkgevers; roken in bij zijn van kinderen)
• Discussiepunt bij Bv het roken:
Moet de staat mensen informeren of er regels voor opleggen?
• Gevaar: Ijzeren Wet vd Bureaucratie:
1. Meer en meer regels
2. Op den duur ga je je vastrijden id regels
3. Dan komt er een revolutie
4. Opnieuw beginnen
1.2.3. Vormen en structuren vd politiek
• Welke vorm neemt de sturing van de (territoriale) samenleving aan?
• ≠ tussen politieke systemen (‘regimes’)
Door verschillende eigenschappen van een land, verschilt de vorm van politiek van land tot land.
• Classificaties
o Democratische vs. autoritaire regimes
Democratisch = Macht = tijdelijk, gespreid, via verkozen vertegenwoordigers, fundamentele rechten
van burger die worden erkend en beschermd
Antwoord op vragen zoals: Wie heeft het recht om beslissingen te nemen? Via erfgenamen van vorige
machthebbers of verkozen? Godsdienst en bestuur van elkaar gescheiden? Op welke manier wordt
ervoor gezorgd dat de regels worden nageleefd? ....
o Unitaire vs. federale staten
Bestuur vanuit één punt of niet (1: unitair, staten: federaal)
Federaal = Decentralisatie, Bv elke staat kiest zijn regels Bv fiscale autonomie Belgie = unitair
o Variaties in instellingen en procedures
Het recht om te besturen wordt veroverd via verkiezingen. Die kunnen op verschillende manieren
georganiseerd worden (grootte kieskring, wie mag deelnemen?, coalities, partijen, parlement,
grondwet, staatshoofd…)
8
