EUROPEES RECHT I – SAMENVATTING
Prof. dr. Stefaan van der Jeught
Academiejaar 2021-2022
, INHOUDSTAFEL
Over dit vak ................................................................................................................................................... 6
Examen .............................................................................................................................................................. 6
Module 1: Introductie ................................................................................................................................... 8
1. Het belang van het EU-recht.......................................................................................................................... 8
1.1. Reikwijdte............................................................................................................................................... 8
1.2. Complexiteit ........................................................................................................................................... 8
1.3. rechtspraak ............................................................................................................................................ 8
1.4. Voorrang en directe werking................................................................................................................ 11
1.5. Inhoudelijke thema’s ............................................................................................................................ 11
2. Europees integratieproces ........................................................................................................................... 12
2.1. Aanloop naar de EU.............................................................................................................................. 12
2.2. De Europese Unie ................................................................................................................................. 13
3. Institutioneel recht: EU-instellingen ............................................................................................................ 13
4. EU-regelgeving ............................................................................................................................................ 14
4.1. Het primaire of constitutionele EU-recht ............................................................................................. 14
4.2. Het Secundair of afgeleid EU-recht ...................................................................................................... 14
4.3. Gewone wetgevingsprocedure (Art. 294 VWEU) ................................................................................. 16
5. Naleving EU-recht en rechtsbescherming .................................................................................................... 16
5.1. Naleving EU-recht door lidstaten ......................................................................................................... 16
5.2. Rechtsbescherming .............................................................................................................................. 16
Module 2: Historisch perspectief ................................................................................................................. 19
1. De belangrijkste ontwikkelingssporen ......................................................................................................... 19
1.1. Inleiding ................................................................................................................................................ 19
2. Geografische ontwikkeling .......................................................................................................................... 20
2.1. Toetredingsvoorwaarden (Art. 49 VEU) ............................................................................................... 21
2.2. Toetredingsprocedure (Art. 49 VEU) .................................................................................................... 22
3. Bevoegdheden ............................................................................................................................................. 23
3.1. van kolen en staal naar interne markt ................................................................................................. 23
3.2. buitelands beleid .................................................................................................................................. 23
3.3. Justitie en binnenlandse zaken ............................................................................................................ 24
3.4. Verdragsrecht ....................................................................................................................................... 24
3.5. Overzicht .............................................................................................................................................. 25
3.6. Verdragsrecht ....................................................................................................................................... 26
4. Institutionele en beslissingsevolutie ............................................................................................................ 28
4.1. Constitutionele crisis ............................................................................................................................ 29
4.2. Evolutie ................................................................................................................................................ 30
5. De EU in 2022 .............................................................................................................................................. 31
5.1. Het Verdrag van Lissabon..................................................................................................................... 31
5.2. Uitdagingen van de EU: geografisch, bevoegdheden en institutioneel ............................................... 32
6. Gastcollege: conferentie over de Toekomst van Europa.............................................................................. 34
– Hélène Stergiou............................................................................................................................................. 35
6.1. Inleiding ................................................................................................................................................ 35
6.2. Opbrengsten vd consultaties ............................................................................................................... 36
6.3. Proces en vervolg ................................................................................................................................. 37
2
,Module 3: Instellingen – Europees Parlement.............................................................................................. 39
1. Institutionele aspecten ................................................................................................................................ 39
1.1. Institutioneel kader (Art. 13 VWEU)..................................................................................................... 39
1.2. Het EP en de scheiding der machten.................................................................................................... 39
1.3. Historische ontwikkeling ...................................................................................................................... 39
1.4. Verkiezing ............................................................................................................................................. 40
1.5. Samenstelling en organisatie ............................................................................................................... 43
1.6. Bescherming van het Parlementair mandaat ....................................................................................... 46
1.7. Het Parlementsgebouw........................................................................................................................ 49
2. Bevoegdheden ............................................................................................................................................. 50
2.1. Wetgeving ............................................................................................................................................ 50
2.2. Begroting .............................................................................................................................................. 50
2.3. Controle................................................................................................................................................ 52
2.4. Andere invloeden ................................................................................................................................. 54
3. COnclusie ..................................................................................................................................................... 54
Module 4: Instellingen – Europese Raad en Raad van de EU ........................................................................ 56
1. De Europese Raad ........................................................................................................................................ 56
1.1. Samenstelling (Art. 15 VEU) en organisatie ......................................................................................... 56
1.2. Bevoegdheden ..................................................................................................................................... 59
2. Raad van de Europese Unie ......................................................................................................................... 61
2.1. Samenstelling (Art. 16 VEU) en organisatie ......................................................................................... 61
2.2. Bevoegdheden ..................................................................................................................................... 66
3. Conclusie ...................................................................................................................................................... 70
4. Gastlezing: De Raad vd Europese Unie – Liesbeth A Campo........................................................................ 70
4.1. Structuur van de Raad .......................................................................................................................... 71
4.2. De rol vd Raad in de gewone wetgevingsprocedure ............................................................................ 75
Module 5: Instellingen – Europese Commissie, Europese Centrale Bank en de Europese Rekenkamer ......... 77
1. Europese Commissie .................................................................................................................................... 77
1.1. Samenstelling ....................................................................................................................................... 78
1.2. Organisatie ........................................................................................................................................... 81
1.3. Bevoegdheden ..................................................................................................................................... 85
1.4. Conclusie .............................................................................................................................................. 86
2. Europese Centrale Bank ............................................................................................................................... 87
2.1. Rol ........................................................................................................................................................ 87
2.2. Bevoegdheden ..................................................................................................................................... 87
2.3. Samenstelling ....................................................................................................................................... 88
2.4. Zaak Rimšēvičs ..................................................................................................................................... 88
2.5. Benoeming ........................................................................................................................................... 88
3. Europese Rekenkamer ................................................................................................................................. 88
3.1. algemeen .............................................................................................................................................. 88
3.2. Europees Openbaar Ministerie ............................................................................................................ 89
3.3. Samenstelling ....................................................................................................................................... 90
4. Overige EU-organen .................................................................................................................................... 90
4.1. Adviescomités ...................................................................................................................................... 90
Module 6: Instellingen – Hof van Justitie van de EU: één instelling, twee rechtscolleges .............................. 93
1. Het Hof van Justitie van de EU (instelling) ................................................................................................... 93
1.1. Relevante teksten ................................................................................................................................ 94
1.2. Samenstelling ....................................................................................................................................... 96
3
, 1.3. Benoeming rechters en Advocaten-Generaal ...................................................................................... 97
1.4. Interne organisatie ............................................................................................................................... 98
1.5. Bevoegdheden ................................................................................................................................... 104
2. Het Gerecht van de EU ............................................................................................................................... 106
2.1. Ontstaan ............................................................................................................................................. 106
2.2. Samenstelling ..................................................................................................................................... 106
2.3. Interne organisatie ............................................................................................................................. 107
2.4. Bevoegdheden ................................................................................................................................... 108
Module 7: Normen – Primair Unierecht of constitutioneel recht van de EU ................................................110
1. De grondrechten ........................................................................................................................................ 111
1.1. Handvest van de Grondrechten ......................................................................................................... 111
1.2. Algemene rechtsbeginselen ............................................................................................................... 117
1.3. Naleving van de grondrechten ........................................................................................................... 119
2. De verdragen ............................................................................................................................................. 119
2.1. Totstandkoming en wijziging (!) ......................................................................................................... 119
2.2. Rechterlijke toetsing .......................................................................................................................... 121
2.3. Functionele methode en bevoegdheidsverdeling .............................................................................. 121
2.4. Protocollen en verklaringen ............................................................................................................... 123
2.5. Het internationaal recht ..................................................................................................................... 124
Module 8: Normen – Secundair of afgeleid Unierecht .................................................................................128
1. Wetgevingsinstrumenten .......................................................................................................................... 128
1.1. Juridische basis en keuzeinstrumenten.............................................................................................. 128
1.2. Vormvoorschriften ............................................................................................................................. 129
1.3. Verordeningen ................................................................................................................................... 131
1.4. Richtlijnen .......................................................................................................................................... 131
1.5. Besluiten............................................................................................................................................. 132
1.6. Aanbevelingen/adviezen en atypische handelingen .......................................................................... 133
2. Wetgevingsprocedure................................................................................................................................ 135
2.1. Subsidiariteitsbeginsel en evenredigheid........................................................................................... 136
2.2. De Europese Commissie (initiatiefrecht) à gewone wetgevingsprocedure ..................................... 137
2.3. Het Europees Parlement .................................................................................................................... 140
2.4. De Raad .............................................................................................................................................. 141
Module 9: Normen – voorrang en directe werking......................................................................................143
1. Directe werking.......................................................................................................................................... 143
1.1. Probleemstelling: verhouding EU-recht en nationaal recht ............................................................... 143
1.2. Monistische vs. Dualistische rechtsorden .......................................................................................... 143
1.3. Directe werking: arrest van Gend en Loos (1963, HvJ) ...................................................................... 144
1.4. Verdragsbepalingen ........................................................................................................................... 146
1.4 secundair EU-recht ......................................................................................................................... 146
1.5. Horizontale werking van grondrechten.............................................................................................. 148
2. Voorrangsbeginsel ..................................................................................................................................... 150
2.1. Voorrangsbeginsel: Arrest Costa v. Enel (1964, HvJ) .......................................................................... 150
2.2. Conflictregels: strijdig nationaal recht en grondwet .......................................................................... 153
2.3. De Verplichtingen voor nationale instanties: arresten HvJ SImmenthal (1978) en Factorame (1990)
.................................................................................................................................................................. 154
2.4. Procesautonomie van de lidstaten..................................................................................................... 156
2.5. De volle werking van het EU-recht ..................................................................................................... 156
2.6. Nog een stap verder? ......................................................................................................................... 156
3. Conclusie: EU-recht heeft schild- en zwaardwerking ................................................................................. 157
4
,Module 10: Rechtsbescherming: naleving en afdwinging van het Unierecht ...............................................158
1. Naleving van het EU-recht door de lidstaten ............................................................................................. 158
1.1. De niet-nakomingsprocedure (EC of Lidstaat/lidstaat) ...................................................................... 159
1.2. Rule of law .......................................................................................................................................... 165
1.3. Aansprakelijkheid lidstaten wegens schending van het EU-recht ...................................................... 169
2. De andere directe beroepsprocedures ....................................................................................................... 171
2.1. Interinstitutionele geschillen (Art. 263 en 265 VWEU) ...................................................................... 171
2.2. Lidstaat/EU-instelling of orgaan (Art. 263 VWEU) ............................................................................. 172
2.3. De natuurlijke en rechtspersonen ...................................................................................................... 172
2.4. Bijzondere procedures ....................................................................................................................... 174
2.5. Hof van Justitie van de EU en Gerecht van de EU: bevoegdheden .................................................... 175
Module 11: Rechtsbescherming – Prejudiciële Vragen ................................................................................177
1. Prejudiciële procedure voor het Hof van Justitie........................................................................................ 177
1.1. Intrekking vraag.................................................................................................................................. 178
1.2. Geldigheids- of uitleggingsvragen (Art. 267 VWEU) ........................................................................... 179
2. Prejudiciële procedure: nationale rechter.................................................................................................. 180
3. Facultatieve en verplichte vraagstelling .................................................................................................... 180
3.1. Facultatief karakter (Art. 267.2 VWEU) .............................................................................................. 180
3.2. Verplicht karakter (Art. 267.3 VWEU) ................................................................................................ 181
4. Gevolgen arrest Hof ................................................................................................................................... 182
4.1. Gevolgen prejudiciële beslissing inzake EU-recht .............................................................................. 182
4.4. Brexit .................................................................................................................................................. 183
5
, OVER DIT VAK
Dit opleidingsonderdeel beoogt de basisbegrippen van het recht van de Europese Unie (EU) bij te
brengen, met de nadruk op de institutionele aspecten daarvan. Materieelrechtelijke aspecten van het
EU-recht kunnen worden besproken als illustratie, maar komen veeleer aan bod in het
opleidingsonderdeel “Europees Recht II”.
Allereerst wordt stilgestaan bij de geschiedenis van het Europees integratieproces en de belangrijkste
stappen die sinds het ontstaan van de Europese Gemeenschap van Kolen en Staal (EGKS) hebben
geleid tot het Verdrag van Lissabon.
Vervolgens worden de samenstelling, werking en bevoegdheden van alle EU-instellingen apart
besproken: het Europees Parlement, de Europese Raad, de Raad van de EU, de Europese Commissie,
het Hof van Justitie van de EU, de Europese Centrale Bank en de Rekenkamer.
Daarna wordt ingegaan op de Europese regelgeving: wat zijn Europese verordeningen, richtlijnen en
besluiten en hoe komen zij tot stand? Wat is de status van het Handvest van de grondrechten van de
EU en van de algemene beginselen van EU-recht? In dat verband gaat ook veel aandacht uit naar de
verhouding tussen EU-recht en nationaal recht, waarbij de essentiële constitutionele beginselen van
voorrang en directe werking van het EU-recht in de interne rechtsorde van de lidstaten van de EU
worden behandeld.
Tot slot wordt het thema van de rechtsbescherming in de EU besproken. Daarbij wordt met name
ingegaan op de inbreukprocedures tegen lidstaten wegens het niet-naleven van EU-recht, en de
prejudiciële vragen die door nationale rechters aan het Europees Hof van Justitie worden gesteld,
alsook de directe beroepen tegen rechtshandelingen van de EU-instellingen.
EXAMEN
Schriftelijk examen met een mix van kennis- en inzichtsvragen, met name in de vorm van
meerkeuzevragen.
De studenten mogen tijdens het examen gebruik maken van "Europese Basisteksten" (zie
studiemateriaal) of een andere uitgave van de daarin opgenomen teksten. Daarin mag niet geschreven
worden (geen eigen geschreven teksten/collegenota's, geen kruisverwijzingen naar andere artikelen,
geen post-its). Alleen onderlijningen en het gebruik van kleuren zijn toegestaan.
Leerstof:
- Alles wat is vervat in de slides en is gezegd tijdens het HOC.
- Leidraad zijn de accenten die zijn gelegd tijdens de HOCs.
- De arresten die zijn besporken.
Voorbeeldvragen:
6
,- Bij de verkiezingen voor het Europees Parlement mag er in geen enkele EU-lidstaat een
opkomstplicht bestaan? (Waar) (Niet-waar)
- In het arrest Cilfit (1982) stelde het Hof van Justitie onder meer dat:
o (1) Het Gemeenschapsrecht (thans Unierecht) een eigen terminologie gebruikt,
waarvan de betekenis kan worden afgeleid door de rechtsbegrippen die in het
nationale recht bestaan met elkaar te vergelijken.
o (2) Het gemeenschapsrecht (thans Unierecht) geen eigen terminologie gebruikt, maar
aansluit bij de gebruikelijke terminologie in het nationale recht teneinde de
rechtszekerheid te waarborgen
o (3) Het gemeenschapsrecht (thans Unierecht) een eigen terminologie gebruikt en dat
de rechtsbegrippen niet noodzakelijkerwijs dezelfde inhoud hebben als in het
nationale recht
o (4) Het gemeenschapsrecht (thans Unierecht) een eigen terminologie gebruikt die
altijd afwijkt van de terminologie in de nationale rechtsstelsels
- Bespreek de samenstelling en bevoegdheden van de Europese Commissie
- Bespreek de kenmerken van een richtlijn
- Bespreek de niet-nakomingsacties voor het Europees Hof van Justitie
- In welke gevallen is een nationale rechter verplicht een prejudiciële vraag te stellen aan het
Europees Hof van Justitie
- Wat is het “voorrangsbeginsel” in het EU-recht? Leg uit.
7
, MODULE 1: INTRODUCTIE
1. HET BELANG VAN HET EU-RECHT
1.1. REIKWIJDTE
à Ongeveer 70% van alle nationale wetgeving is van oorsprong EU-recht (bv. de omzetting van EU-
richtlijnen in nationaal recht). EU-regelgeving beslaat nagenoeg alle beleidsdomeinen. Oorspronkelijk
was het vooral toegespitst op klassiek economisch recht, maar vandaag is dat zeer ruim. Meer en meer
gaan nationaalrechtelijke domeinen tot het EU-recht behoren.
- Niet alleen de nationale wetgeving, maar ook de politiek wordt mee beïnvloed door het EU-
recht.
Voorbeelden van domeinen:
- Mededingingsrecht, consumentenbescherming, milieurecht (bescherming van
natuurgebieden, emissienormen voor auto’s, etc.), sociale zekerheid en arbeidsrecht,
asielrecht (in Europese verdragen en wetgeving), intellectueel eigendom, strafrecht
(uitlevering, straf uitzitten in het land waar de dader wordt gevonden), privaatrecht
(erkenning en tenuitvoerlegging van authentieke akten), geneesmiddelen.
à Vaak is de nationale wetgeving de uitvoering van EU-rechtsregels.
1.2. COMPLEXITEIT
Er is een zekere complexiteit in het EU-recht voortvloeiend uit de complexe relaties tussen de 27
lidstaten (LS).
De toepassing van het Unierecht bemoeilijkt soms de taak van de rechtsbeoefenaar en het Hof. Het
EU-recht is evolutief en is de afgelopen jaren enorm gegroeid. De taal is vaak ook complex en beslaat
veel technische aangelegenheden. Oorspronkelijk is het Unierecht in het Engels geschreven en dan
vertaald. Deze complexiteit en de groeiende invloed van het EU-recht bemoeilijken de taak van het
Hof om recht te spreken.
1.3. RECHTSPRAAK
De rechtspraak van het Hof van Justitie van de EU (HvJ) is richtinggevend in alle domeinen van het EU-
recht, vooral op vlak van de grondrechten en het constitutioneel recht.
à Het Hof vervult een steeds belangrijkere rol als ‘Grondwettelijk Hof’ (cf. Supreme Court in de VS).
Vele zaken gaan over grondrechten, terwijl het voordien vooral praktische zaken waren. Er is geen
duidelijke regelgeving in Unierecht over grondrechten door de besluitvorming, dus de regels zijn voor
8
,interpretatie vatbaar. EU-recht is vaak een compromis waar ruimte is voor interpretatie en waarbij
het HvJ een eenduidige richting zal geven.
1.3.1. TWEEDEHANDS E-BOOKS
In en zaak uit NL rees de vraag of de verkoop van tweedehandsboeken ook nog auteursrechten
bevatte.
- Bij gewone boeken is er een uitputtingsrecht bij de verkoop van het nieuwe boek. Dus bij een
tweedehandsverkoop zijn de auteursrechten uitgeput.
- MAAR bij tweedehands e-books geldt deze regel niet volgens het HvJ.
Zaak C-263/18: Nederlands Uitgeversverbond en Groep Algemene Uitgevers/Tom Kabinet Internet BV
- Uitputtingsregel richtijn auteursrecht: voorbehouden aan de verspreiding van tastbare zaken,
zoals boeken op een materiële drager.
- Voor e-books: de kwaliteit van digitale kopieën gaat door het gebruik niet achteruit en
dergelijke kopieën zijn op de tweedehandsmarkt dus perfecte vervangers van nieuwe
kopieën.
1.3.2. COOKIES
Er wordt vaak om toestemming gevraagd voor cookies en vaak zijn de vakjes al standaard aangevinkt.
Dit is geen toestemming volgens het Hof. De persoon moet ze daadwerkelijk aanvinken, anders is er
geen geldige toestemming.
Arrest HvJ 2019: C-673/17: Bundesverband der Verbraucherzentralen:
- Voor het plaatsen van cookies is de actieve toestemming van de internetverbruikers vereist.
- Een standaard aangevinkt selectievakje is dus onvoldoende.
1.3.3. AIRBNB
Zaak C-390/18:
- Frankrijk wou dat Airbnb beschikte over een beroepskaart van een vastgoedmakelaar, omdat
Airbnb basically dezelfde services biedt als vastgoedmakelaars m.b.t. de verhuur van panden.
- Het Hof oordeelde dat dit niet kon, deels omdat FR dit niet had aangemeld bij de Europese
Commissie (EC). Dit moet volgens de richtlijn inzake elektronische handel.
- Daarnaast is er ook het vrij verkeer van diensten binnen de EU, en Airbnb biedt diensten aan
en valt hier dus ook onder – zeker omdat FR de potentiële beperking niet had aangemeld.
Maar, in recentere rechtspraak (C-724/18 en C-727/18 Cali Appartments) is men dieper ingegaan op
de problemen die mogelijks rijzen in steden waarbij korte verhuringen plaatsvinden.
- Probleem dat er geen beschikbare woonruimte meer was omdat het interessanter was om
kort te gaan verhuren.
9
, - Men zei dat deze verhuringen eventueel aan banden konden gelegd worden en een bepaalde
hoeveelheid verhuringen kon worden opgelegd zodat er steeds genoeg woonruimte is. Dit zou
dan dus een toegelaten beperking zijn.
1.3.4. LUCHTKWALITEIT
Zaak C-723/17 Lies Craeynest:
- Mevr. Craeynest stapte naar de nationale rechter en stelde dat de meetpunten voor
luchtkwaliteit in Brussel niet goed geplaatst waren terwijl deze plaatsing doorslaggevend is in
de resultaten. Ze vroeg om na te gaan of dit toch de juiste plaatsen waren.
- De recht wist geen antwoord en heeft dan een (prejudiciële) vraag aan het HvJ gesteld.
- Het HvJ zei dat het inderdaad kon worden opgelegd aan de nationale rechter om de keuze van
de overheid te controleren. Bijkomend is het van belang dat bij de overschrijding van de
normen van verontreiniging elk meetpunt wordt aangepakt en niet enkel naar het globale
plaatje wordt gekeken.
1.3.5. ONAFHANKELIJKE RECHTERS
à Zeer veel recente arresten gaan over de benoemingsprocedures van rechters in de LS (cf.
Rechtstaat, rule of law).
- Rechters moeten onafhankelijk zijn, want zij zijn de eerste beschermers van het recht.
- Polen heeft aanleiding gegeven tot veel bezorgheden m.b.t. de rol vd regering en de macht
en inspraak ervan bij de selectie vd rechters.
o Bv. de tuchtkamer in Polen is politiek benoemd.
- Dit is problematisch voor de EU.
Dit is niet alleen het geval in Polen, maar ook Hongarije, Roemenië en Malta.
1.3.6. INVOER UIT ISRAËL/PALESTIJNSE GEBIEDEN
Zaak C-363/18 Organisation juive européenne v. Vignoble Psagot: In Frankrijk is er een regeling die
stelt dat de oorsprong van de producten moet vermelden wanneer ze uit Israël komen, maar ook
wanneer ze afkomstig zijn vd bezette Palestijnse gebieden.
- De Joodse gemeenschap vond dit niet kunnen en wou enkel Israël vermelden.
- Het HvJ oordeelde vervolgens dat het verplicht was om dit wel te doen aangezien de EU
regelgeving zoveel mogelijk informatie wil geven aan de consumenten en die mogen weten
waar hun producten vandaan komen, incl. als het om bezette Palestijnse gebieden gaat of om
Israëlische nederzettingen binnen de Palestijnse gebieden.
1.3.7. RECHT OM TE HUWEN
à Het recht om te huwen staat in het Handvest vd Grondrechten en is dus Europees grondwettelijk
recht. Maar het recht om te huwen moet worden bepaald in lijn met de nationale wetten.
10
