2020-2021
Opleidings – en onderwijswetenschappen
C. VandenBorre
1
, ......................................................................................................................................................... 4
Leren: een inleiding .................................................................................................................................................................... 4
Leerdoelen ................................................................................................................................................................................... 4
Inleiding: maatschappelijke inbedding van leren & onderwijzen ....................................................................................... 5
Kennisexplosie en verouderde kennis ................................................................................................................................ 5
Informatisering en technologisering ................................................................................................................................... 6
Globalisering, internationalisering, mondialisering ........................................................................................................... 6
Levenslang en levensbreed leren ......................................................................................................................................... 6
Competentiegericht leren...................................................................................................................................................... 7
Multimediale maatschappij en beeldcultuur ....................................................................................................................... 7
2) Leertheorieën binnen de verschillende stromingen .......................................................................................................... 8
2.1 Behavioristische benadering / associatieve benadering (Watson) ............................................................................... 8
2.2 Behaviorisme & klassieke conditionering ......................................................................................................................... 9
Wat is klassieke conditionering? .......................................................................................................................................... 9
Extinctie ................................................................................................................................................................................ 11
Generalisatie (of transfer) ................................................................................................................................................... 11
Selectief leren (=discriminerend leren) ............................................................................................................................. 12
Experimentele neurose ....................................................................................................................................................... 12
Appetitieve conditionering en aversieve conditionering ................................................................................................ 12
2.3 Behaviorisme & operante conditionering....................................................................................................................... 14
2.3.1 Wat is operante conditionering?............................................................................................................................... 14
2.3.2 Het probleem van straf.............................................................................................................................................. 16
2.3.3 Alternatieven voor straf............................................................................................................................................. 18
2.3.4 Vergelijking klassieke en operante conditionering ................................................................................................ 18
2.3.5 Klassieke en operante conditionering kunnen samenwerken .............................................................................. 19
2.3.6 Invloed op het onderwijs .......................................................................................................................................... 19
2.4. Cognitieve benadering & Gestaltpsychologie (Wertheimer) ...................................................................................... 21
2.4.1 Kenmerken van de Gestaltpsychologie................................................................................................................... 21
2.4.2 Gestaltwetten .............................................................................................................................................................. 21
2.5 Cognitieve benadering & informatieverwerkingsbenadering (Simon) ...................................................................... 23
2.5.1 Kenmerken .................................................................................................................................................................. 23
2.5.2 Informatieverwerkend model (geheugen!).............................................................................................................. 23
2.5.3 Redeneren en probleemoplossend denken ............................................................................................................. 24
2.6 Cognitieve benadering & constructivisme ..................................................................................................................... 26
2.6.1 Radicaal constructivisme (Piaget) ............................................................................................................................. 26
2.6.2 Socio-constructivisme (Vygotsky) .......................................................................................................................... 28
2.7 Situated cognition (gesitueerd leren)(Jaren’80) .............................................................................................................. 31
2.8 Deliberate practice (Ericsson) .......................................................................................................................................... 33
2
,2.8 Schematisch: benaderingen van leren ............................................................................................................................. 35
3) Wat is leren? (Algemeen) .................................................................................................................................................... 40
4) Soorten leren ........................................................................................................................................................................ 40
4.1 Domeinspecifieke kennis .................................................................................................................................................. 41
4.1.1 Feiten............................................................................................................................................................................ 41
4.1.2 Begrippen en begripstructuren ................................................................................................................................. 41
4.1.3 Procedures ................................................................................................................................................................... 42
4.1.4 Organisatie van domeinspecifieke kennis bij novieten & experts ....................................................................... 43
4.2 Cognitieve strategieën........................................................................................................................................................ 43
4.2.1 Leerstrategieën (leren leren) ...................................................................................................................................... 43
4.2.2 Heuristieken ................................................................................................................................................................ 44
4.3 Motorische vaardigheden .................................................................................................................................................. 44
4.4 Attitudes & motivatie ........................................................................................................................................................ 45
4.5 Meta-kennis en -vaardigheden ......................................................................................................................................... 45
4.5.1 Metacognitieve kennis & vaardigheden .................................................................................................................. 45
4.5.2 Dynamisch-affectieve meta-kennis en -vaardigheden........................................................................................... 47
5) Besluit .................................................................................................................................................................................... 47
5.1 Leren is een constructief proces ...................................................................................................................................... 47
5.2 De rol van voorkennis ....................................................................................................................................................... 48
5.3 Intentioneel en incidenteel leren ...................................................................................................................................... 48
5.4 Authentiek leren & transfer .............................................................................................................................................. 48
5.5 Leren: een solitair of een sociaal gebeuren ..................................................................................................................... 49
5.6 Zelfgestuurd leren .............................................................................................................................................................. 49
6) Tekst Decorte ....................................................................................................................................................................... 50
6.1 De evolutie van het concept leren ................................................................................................................................... 50
6.2) Leertheorieën en onderwijspraktijk: een ongemakkelijke relatie ............................................................................... 50
6.3) Huidige inzichten wat betreft leren ................................................................................................................................ 51
6.3.1 Aanpassende competenties als doel van onderwijs en leren ................................................................................ 52
6.3.2 Effectief leren: CSSC learning (constructivisme) .................................................................................................. 53
7) De rol van voorkennis (Tim Surma) ................................................................................................................................. 55
7.1 Voorkennis verandert de perceptie van de omgeving .................................................................................................. 55
7.2 Hoe groter voorkennis, hoe sneller men leert ............................................................................................................... 55
7.3 Spacing-effect & voorkennis ............................................................................................................................................ 55
7.4 Maatschappelijke relevantie van voorkennis .................................................................................................................. 56
3
,Essentiële taak van onderwijsgevenden = onderwerpen, realiseren en evalueren van onderwijsleeromgevingen →
deze kunnen leerprocessen uitlokken om de beoogde leerresultaten te bereiken
Deze leerresultaten hebben betrekking op:
❖ Competenties die maatschappelijk als nastrevenswaardig en haalbaar worden beschouwd;
❖ Leerresultaten die beklijven (die blijven hangen)
❖ Leerresultaten die kunnen getransfereerd worden naar nieuwe situaties (transfer)
❖ De lerende is gemotiveerd om het geleerde passend te gebruiken + zelf nieuwe competenties uitbouwen
Daarom is het belangrijk om inzicht te hebben in leerprocessen, te weten hoe lerenden denken en leren.
In deze cursus komt aan bod:
❖ Historisch perspectief met belangrijkste wetenschappelijke benaderingen van leren (zie verder)
❖ Wat is leren?
❖ Leerprocessen en -resultaten die belangrijk zijn voor het leren op school
❖ Algemene kenmerken en aandachtspunten bij verschillende soorten van leren
Algemeen:
Je hebt kennis over en inzicht in de verschillende leer- en motivatietheorieën en je kan de realiteit van onderwijs en
opleiding vanuit deze theorieën analyseren.
Meer specifiek
Na het volgen van dit opleidingsonderdeel zou je in staat moeten zijn om:
begrippen en principes uit leer- en motivatietheorieën te kennen en in eigen woorden toe te lichten;
begrippen en principes uit leer- en motivatietheorieën te illustreren a.d.h.v. eigen voorbeelden;
begrippen en principes uit leer- en motivatietheorieën met elkaar te vergelijken;
situaties uit de onderwijs- of opleidingscontext te analyseren vanuit leer- en motivatietheorieën.
Bij elke theorie:
- voor – en nadelen
- verschillen en gelijkenissen
4
,In de loop van de 2e helft van de 19e eeuw → industrialisatie & verstedelijking leiden tot modernisering
❖ Rationaliteit
❖ Democratisering
❖ Afnemende rol van geloof
❖ Streven naar vernieuwing, verandering en verbetering
❖ Individualisering
❖ Geïndustrialiseerde mpij
❖ Belangrijke rol voor wetenschap & technologie
❖ Beheersing van de natuur en samenleving door wetenschap en techniek
→ Sinds 2e helft 19e eeuw nieuwe maatschappelijke ontwikkelingen → doel, aard, context leren gewijzigd
Kennisexplosie en verouderde kennis
❖ Toename van kennis is exponentieel!
❖ Kennis veroudert snel door voortdurende nieuwe inzichten die vorige kennis op de helling zetten. Nieuwe
technieken zijn morgen al achterhaald of onjuist
Gevolgen:
❖ Nieuwe keuzes maken omtrent kennis en vaardigheden in het onderwijs: wat is essentiële kennis? Inhoud
van het onderwijs moet herdacht worden zowel voor basiskennis- en vaardigheden, als voor geavanceerde
competenties.
❖ Leraar kan niet langer alles weten binnen zijn vakgebied
❖ Door kennisexplosie → in staat zijn snel en efficiënt informatie te vinden, dus lln uitrusten met nieuwe
kennis, vaardigheden en houdingen om efficiënt en kritisch om te gaan met die kennis + autonoom kennis
te verzamelen + oude kennis weg te doen + beschikbare kennis praktisch toepassen, …
Kritiek:
❖ Heeft geleid tot over beklemtonen van informatieverwerking-, probleemoplossing-, leer- en
communicatievaardigheden ten koste van vakinhoudelijke kennis en vaardigheden op alle onderwijsniveaus,
waardoor:
o Verschraling van klassieke vakinhoudelijke leerdoelen
o Verschuiving didactische werkvormen naar projectwerk en begeleide zelfstudie
o Assessment cultuur waarin vakinhoudelijke verwaarloosd wordt
❖ Er ontstaan dus 2 stromingen: (onderwijskundig kernprobleem)
o Voorstanders van kennisgericht onderwijs: herwaardering van kennis, want schoolse basiskennis
en vaardigheden tonen een vrij stabiel karakter
o Voorstanders van vaardigheidsonderwijs: de school geeft willekeurige, tijdsgebonden en
vluchtige informatie, dus beter focus op lln ruimte geven om denk-, probleemoplossings-, leer- en
communicatievaardigheden te beheersen
o Best = evenwicht! Kennis én vaardigheidsgeoriënteerd onderwijs, want kennis moet deel uitmaken
van een competentie, en vaardigheid zonder inhoud is krachteloos en leeg
5
, Informatisering en technologisering
We leven in een kennismpij: samenleving waarin informatisering, communicatie en kennis elkaar sterk beïnvloeden.
Er zijn spectaculair toegenomen mogelijkheden inzake informatie – en communicatietechnologie, en dit
is doorgedrongen in alle terreinen van onze samenleving.
Sinds de Verlichting groter belang van kennisontwikkeling en -uitwisseling, want dit draagt bij tot sociale en
economische vooruitgang. Nieuw is:
❖ Kennismpij niet langer beperkt tot geografische nabijheid;
❖ Mogelijkheden voor bewaren, verdelen en terugvinden van kennis zijn toegenomen;
❖ Overlevingskans van een mpij hangt af van menselijk kenniskapitaal
In het onderwijs moet men:
❖ Jongeren voorbereiden op de kennismpij: ICT-kennis en -vaardigheden!
❖ Jongeren informeren over mogelijkheden, beperkingen, kansen en risico’s van inzetten van ICT
❖ ICT als werktuig voor leerkracht en leerling
Globalisering, internationalisering, mondialisering
Economische globalisering: handel tussen landen breidt uit, schaalvergroting, internationale kapitaalstromen,
vrij verkeer van kapitaal en goederen, …
Al gestart op het einde van de vorige eeuw, maar nu veel sneller dan vroeger + in interactie met andere domeinen
zoals politiek, cultuur, milieu, gezondheid, …
Daarom wordt de term globalisering vandaag meer gebruikt in de ruimte betekenis van het mondiaal dichter bij
elkaar komen van economieën, culturen, mpijen.
Invloed op het onderwijs:
❖ Opvangen en onderwijzen van politieke en economische migranten
❖ Ontwikkelingssamenwerking op gebied van onderwijs
❖ Europese en internationale mobiliteit van studenten, leerkrachten en onderzoekers
❖ Mondiale vorming: opleiden tot kritische wereldburgers met appreciatie voor internationalisering en begrip
voor de dreigingen
Levenslang en levensbreed leren
De Europese Raad (2000) stelde dat de Europese Unie de meest concurrerende en meest dynamische
kennismaatschappij van de wereld moet worden, en daarbij is ‘levenslang leren voor iedereen’ een sleutelelement:
❖ Leren van voorschoolse leeftijd tot na pensioen;
❖ Formele en niet-formele leeractiviteiten
❖ Geheel van leeractiviteiten binnen persoonlijk, burgerlijk, sociaal, werkgelegenheidsperspectief
❖ Lerende centraal, gelijke kansen en goede kwaliteit van leersituaties
In 2002 werd een resolutie over levenslang leren goedgekeurd, waarin de Raad van Europa stelde dat voorrang
moest gegeven worden aan:
❖ Verlenen van toegang aan allen, ongeacht leeftijd tot levenslang leren, zeker voor kansarmen!
❖ Mogelijkheden om basisvaardigheden zoals ICT, talen, technologie, sociale vaardigheden, … te leren
❖ Validering en erkenning van formele kwalificaties
❖ Doelgroepgerichte voorlichting omtrent levenslang leren en de voordelen ervan
6
