2e jaar orthopedagogie
Gezins-en
contextbegeleiding
Hogeschool Gent
Lies Poppe
Schooljaar 2022 - 2023
,Inhoudsopgave
DEEL 1: BETREKKEN & BEGELEIDEN VAN GEZINNEN EN CONTEXTEN...............................................................4
1. Een eerste situering..................................................................................................................................4
1.1. Het Gezin, een poging tot definitie....................................................................................................4
1.2. De geschiedenis van het gezin...........................................................................................................4
1.3. Gezinskenmerken..............................................................................................................................5
1.4. Gezinsvormen....................................................................................................................................6
2. Gezins-en contextbegeleiding: What’s in a name?...................................................................................6
2.1. Gezins- en contextbegeleiding: een poging tot omschrijving.............................................................6
2.2. contextgericht werken.......................................................................................................................8
2.3. Besluit..............................................................................................................................................10
3. Family centered werken.........................................................................................................................10
3.1. Ouders en deskundigen aan 1 tafel: een uitdaging..........................................................................10
3.2. Professionally centered model........................................................................................................10
3.3. Family- centered model...................................................................................................................10
3.4. Parallelproces in de begeleiding v ouders (Dany Baert)...................................................................11
3.5. Hulpverleningsproces vh family-centered model............................................................................12
DEEL 2: SYSTEEMTHEORIEËN..........................................................................................................................16
1. De Algemene Systeemtheorie (AST).......................................................................................................16
1.1. Definitie v/e systeem.......................................................................................................................16
1.2. Grenzen rond en in het systeem......................................................................................................16
1.3. Systemen op verschillende niveaus.................................................................................................17
1.4. Het tijdselement van systemen........................................................................................................17
1.5. Belangrijkste uitgangspunten systeemtheorie.................................................................................17
1.6. Belangrijkste begrippen...................................................................................................................18
1.7. enkele systemische interventies......................................................................................................19
1.7.2. ruimte creëeren voor verandering................................................................................................20
1.8. besluit: ast is inhoudsloos................................................................................................................21
2. De structuurgerichte benadering............................................................................................................21
2.1. Het ontstaan van de benadering......................................................................................................21
2.2. drie sleutelbegrippen: proces, structuur en functie.........................................................................21
2.1. de gezinsstructuur en pathologie.....................................................................................................22
2.2. kenmerken van een functioneel systeem........................................................................................23
2.3. De levenscyclus v/e gezin.................................................................................................................25
2.4. Werken met gezinnen......................................................................................................................26
1
, 2.6. gezinnen in enkele orthopedagogische sectoren.............................................................................29
3. De contextuele theorie...........................................................................................................................29
3.1. Inleiding...........................................................................................................................................29
3.2. De vier dimensies.............................................................................................................................30
3.3. Enkele contextuele begrippen vanuit de 4 e dimensie......................................................................31
3.4. Loyaliteitsconflicten.........................................................................................................................32
3.5. De balans van geven en nemen.......................................................................................................33
3.6. Onrecht, destructief recht en roulerende rekening.........................................................................34
3.7. Parentificatie....................................................................................................................................36
3.8. Een basishouding vanuit de contextuele theorie.............................................................................38
3.9. Voorwaarden die nodig zijn om contextueel te kunnen werken.....................................................43
3.10. Het gebruik van een observatielijst vanuit contextuele begrippen................................................45
3.11. Werken met genogrammen...........................................................................................................45
3.12. Werken met duplopoppen.............................................................................................................49
3.13. Kinderen/ouders en een (echt)scheiding.......................................................................................50
4. De narratieve theorie..............................................................................................................................55
4.1. Situering...........................................................................................................................................55
4.2. Achterliggende filosofie...................................................................................................................55
4.3. Kern van het gedachtengoed...........................................................................................................56
4.4. In de praktijk: rijke verhaallijnen samen creëren.............................................................................57
DEEL 3: EEN BEPERKING IN HET GEZIN...........................................................................................................58
1. Ouder worden van een kind met een beperking....................................................................................58
1.1. Aanvaarden dat je kind een beperking heeft...................................................................................58
1.2. Model van Marvin & Pianta.............................................................................................................59
1.3. Aanvullingen door Denise Orme......................................................................................................60
1.4. Gezinsveerkracht.............................................................................................................................60
1.5. Gezinnen met een beperking vanuit contextueel perspectief.........................................................61
2. Family Quality of Life..............................................................................................................................61
2.1. Inleiding: het onstaan van FQOL......................................................................................................61
2.2. Theoretisch model van FQOL...........................................................................................................61
2.3. De 9 FQOL-domeinen.......................................................................................................................62
2.4. De 3 FQOL componenten.................................................................................................................63
2.5. FQOL- vragenlijst..............................................................................................................................63
2.6. Besluit..............................................................................................................................................64
3. Broer – zus relatie...................................................................................................................................64
3.1. Inleiding...........................................................................................................................................64
2
, 3.2. Gewone broer-zus relatie................................................................................................................64
3.3. Brussen............................................................................................................................................65
3.4. Sibling Quality Of Life.......................................................................................................................66
3.5. Brussenondersteuning.....................................................................................................................69
GASTCOLLEGE.................................................................................................................................................71
1. Ouderspunt.............................................................................................................................................71
2. Steevliet..................................................................................................................................................73
3
, GEZINS- EN CONTEXTBEGELEIDING
DEEL 1: BETREKKEN & BEGELEIDEN VAN GEZINNEN EN CONTEXTEN
1. EEN EERSTE SITUERING
1.1. HET GEZIN, EEN POGING TOT DEFINITIE
Gezin = Alle samenwerkingsvormen die een herkenbare sociale eenheid op microniveau vormen, met al dan niet
verwante personen die duurzame en affectieve banden hebben en elkaar onderling steun en verzorging verlenen.
• Herkenbare sociale eenheid = leden v/e gezin tonen op verschillende manieren dat ze bij elkaar horen bv.
samen aan tafel zitten op restaurant…
• Duurzame band = een band die lang duurt, die tegen stootje kan en niet zomaar verbroken kan worden
• Affectieve band = gevoelens, affectie speelt een rol
• Gezin en verzorging = men biedt elkaar onderlinge steun en verzorging.
Als men ruzie maakt, wil dat zeggen dat die persoon waarmee men ruzie maakt belangrijk voor je is.
Als het je niks zou doen, zou er geen ruzie ontstaan.
Bloedverwantschap is geen absolute voorwaarde om tot een gezin te behoren.
Family Quality of Life model = Immediate family are those people who are closely involved in the day-to-day affairs of
your household and who support each other on a regular basis. Family members may be related by blood or by close
relationship.
in andere talen vaak geen onderscheid tss gezin en family, woordje ‘immediate’ duidt hier aan dat het over
gezin gaat
gaat over familie/gezin, steun en verzorging -> niet perse bloedverwantschap
1.2. DE GESCHIEDENIS VAN HET GEZIN
• Dé geschiedenis bestaat niet
• Invloed vanuit religie, politiek en maatschappelijke beeldvorming
• 4 periodes
1875-1945: GEZIN IS HOEKSTEEN VAN SAMENLEVING.
• Gezinnen zijn fundament van de samenleving
• Christelijk geloof bepaalt sterk het dagelijks leven van en in gezinnen
In de oude generatie waren er nog vele taboes, niet alles was bespreekbaar bv. seksualiteit
1945-1960: GEZIN IN WEDEROPBOUW
• Wederopbouw samenleving nodig : aandacht voor gezinsbeleid
• Gezinsgericht werken in de hulpverlening komt stilaan op gang
• Eerste allochtone gezinnen in Vlaanderen
• Periode net na WO2, sl moest zich herstellen, heropbouwen meer aandacht naar gezinnen voor de
opbouw vd sl, voor het eerst aandacht naar gezinsbegeleiding en hulpverlening (in begin vaak praktisch, dak
boven hoofd, voldoende eten..)
Later meer aandacht naar gezin in algemeen ipv alleen de individuen
4
, meer en meer oog voor de interacties tussen de gezinsleden.
1960-1980: GEZIN ONDER DRUK
• Gezinstheorieën in volle ontwikkeling (systeemtheorie en contextuele theorie)
• Concept gezin wordt uitgedaagd door de seksuele revolutie en de emancipatie, bestaande rollenpatronen
werden in vraag gesteld (moeder huisvrouw, vader inkomen..)
• Ontstaan andere leefvormen naast traditionele gezin bv. eenoudergezinnnen, LAT, communes..
• Allochtone gezinnen nemen in omvang toe
Emancipatie vd vrouw, vrouw gaat werken = loon = onafhankelijk vd man
Uitvinding anticonceptie -> men kan zelf gaan bepalen hoeveel kinderen men wil
VANAF 1990….GEZIN TERUG EEN HOEKSTEEN?
• Alternatieve gezinsvormen bv. eenoudergezinnen, LAT, LTA…
• Gezinsvervangende hulpverlening
• Aandacht voor het gezin vanuit politieke & maatschappelijke hoek omwille v stijgende jeugdcriminaliteit
• Belang van ‘het veilige gezin’
Autoriraire gezinsvormen nemen langzaam aan af
Vandaag veel meer druk op ouders en opvoeders dan vroeger -> men heeft allerlei boeken, cursussen… van hoe
men bepaalde zaken, problemen moet aanpakken -> kan leiden tot opvoedingsstress en kan ervoor zorgen dat
ouders zichzelf gaan beschuldigen bij problemen
DUS?
1e periode = gezin fundament sl en bep door christendom
2e periode = herstel, wederopbouw sl en gezin
3e periode = vrijheid en emancipatie
4e = aandacht gezin als hoeksteen, hulpverlening en begeleiding
1.3. GEZINSKENMERKEN
• Socio-demografische kenmerken = SES, gezinsgrootte, leeftijden, etnische achtergrond, opleidingsniveau,
tewerkstelling…
• Cultuurpedagogische kenmerken = gesproken thuistaal, het aanbod van taal, mediagebruik, de betrokkenheid
van ouders bij scholen, regels (wat vinden de ouders belangrijk), cultuur, religie (wat geef ik mijn kinderen
mee?)…
• Affectieve kenmerken = opvoedingsstijlen, de risico- en protectieve factoren, al dan niet gebruik maken v
medische en maatschappelijke zorg, openheid, bepsreekbaarheid, gevoelens, betrokkenheid (ruimte voor
kinderen)…
Welke gezinskenmerken wanneer in kaart gebracht worden is uiteraard afhankelijk van wat men met deze
gegevens wil doen (meestal adhv vragenlijsten)
5
, De keuze om gezinnen volgens de ene of de andere kenmerken te beschrijven wordt in grote mate bepaald door
de doelstellingen die men er mee wil bereiken
‘gezinskenmerken’ w vaak als paraplubegrip gebruikt aangezien het niet altijd duidelijk is wat men zal bevragen
Kenmerken van eigen gezin spelen mee:
- Vooroordelen
- Reflecteren over eigen opvoeding: wat was goed, wat was niet goed…
Goed observeren is heel belangrijk, het eigen referentiekader speelt ook een rol.
Het is belangrijk om te zoeken naar de krachten in een gezin
1.4. GEZINSVORMEN
• Co-ouderschap = gescheiden ouders, kinderen verhuizen week – om week of per weekend..
• Bird Nesting = vorm v co-ouderschap, het kind blijft in de huiselijke kring en de ouders verhuizen om de week
• Holebi-ouderschap
• Uitgebreid gezin = extended family, het kerngezin aangevuld met minstens één verwant.
• Nieuw samengesteld gezin
• één-oudergezin
• Alleenwonenden
• Kerngezin = de standaard in de hedendaagse Westerse samenleving, beleid en instituties zijn hier vooral op
gericht
• Ongehuwd samenwonenden
• LAT (living apart together)
• Mikado gezin = verschillende stukjes gezin komen samen en één stukje kan deel zijn van meerdere gezinnen
bv. 2 individuen starten na een scheiding nieuwe relatie, nemen kinderen mee uit vorige relatie en krijgen
eventueel samen nog een kind..
• LTA (living together apart)
2. GEZINS-EN CONTEXTBEGELEIDING: WHAT’S IN A NAME?
Hvlandschap is volop in verandering transitie v aanbodgestuurde naar vraaggestuurde/vraaggerichte zorg,
impliceert dat er meer flexibele zorg moet gegeven kunnen worden en hv w nu opgedeeld in clusters en modules
waardoor het eenvoudiger is om te schakelen en de cliënt steeds de ondersteuning krijgt die hij/zij nodig heeft.
! Elke opvoeder/begeleider dient te beschikken over de competenties van een gezins- en contextbegeleider… !
2.1. GEZINS- EN CONTEXTBEGELEIDING: EEN POGING TOT OMSCHRIJVING
Contextbegeleider = begeleiding die gezinnen helpt die het moeilijk hebben met opvoeding of ontwikkeling vd
kinderen. Naast vragen over de opvoeding vd kinderen, biedt men ook begeleiding aan voor vragen op andere
levensdomeinen.
Men focust op het kind/de jongere en zijn/haar context (= gezins- en opvoedingsondersteunende functie)
w vaak meer gebruikt bij organisaties met een residentiële werking waar kinderen verblijven, men werkt rond
context (bv. vrijetijdsbesteding), de contextbegeleider w dan een trajectbegeleider vh kind en zijn/haar gezin en volgt
hen doorheen het hvtraject binnen de organisatie
Vb taken v/e contextbegeleider:
- Huiswerkbegeleiding
6
, - Slaapritueel installeren bij jongen met GES
- Contact leggen met een jeugdbeweging samen met een jongere met ASS
- Ondersteunen van de broer-zus relatie ahv spelletjes
- Eerste contacten begeleiden van een slechthorende jongere met een schaakclub
Gezinsbegeleider = ouders als primaire invalshoek, gezin als geheel
klassieke thuisbegeleider, mensen die aan huis gaan bij gezinnen waar de kinderen nog thuis wonen
gaat vaak om gezinnen met opvoedingsmoeilijkheden of gezinnen met een kind met beperking of
ontwikkelingsstoornis
Vb taken gezinsbegeleider:
- Begeleiden van relatieproblemen bij de ouders
- Contact leggen met budgetbegeleider van het OCMW
- Uitzoeken van tegemoetkomingen
- Regelen van deelname aan kampen
- Aanvragen van aangepaste hulpmiddelen
Vaak worden de termen door elkaar gebruikt.
Term contextbegeleider w steeds vaker gebruikt aangezien ‘context’ ruimer is dan het gezin alleen.
Context = Alle betekenisvolle relaties die je omringen en met wie je in een dynamische verbondenheid leeft
er w dus niet enkel gekeken naar het gezin waarin men leeft, maar ook alle andere betekenisvolle relaties die
men heeft
Contextversterkend werken = zoeken naar en aansluiten op krachten binnen de context vh kind om deze om te
zetten als middel om de groei en ontwikkelingskansen vh kind/jongere en zijn context te steunen.
met context w in eerste instantie de ouders bedoeld waarbij er aandacht is voor de kijk van ouders op de
verschillende hulp- en stressbronnen binnen hun sociaal netwerk.
Bij het ondersteunen vd ouders ligt de focus op het bevorderen vd ouder-kind relatie en de ontw vh kind
zicht krijgen op de ontw vh kind en de ontw vh ouderschap is hierbij belangrijk
Basistaak voor elke begeleider oog hebben voor, betrekken en begeleiden van gezinnen en betekenisvolle
anderen rondom de cliënt = bruggenbouwer, verbinding maken tss cliënt, sociaal netwerk en ruimere sl
Vermaatschappelijking: meer zorg dragen voor elkaar, dus rol v maatschappelijk netwerk is belangrijker
geworden, meer zorg en ondersteuning vd mensen rondom jou
Doelstelling v begeleiding is dat het tijdelijk is en de personen/gezinnen achteraf zonder verder kunnen -> netwerk
v/e cliënt is minder tijdelijk
Maatschappelijke tendensen zorgen ervoor dat de nadruk op de context breder is dan het gezin
Heeft ook te maken met de integrale jeugdhulp -> het zorgaanbod is onderverdeeld in modules, ‘zorgpakketjes’
waaruit de begeleiding kan bestaan bv. gezingsbegeleiding bij K&G (eerder preventieve luik) of contextbegeleiding
bij Jongerenwelzijn
CBAW = context begeleid autonoom wonen jongeren vanaf 17j die alleen wonen waarbij een contextbegeleider
hen ondersteunt
7
,Maar, niet enkel een ‘functie: gezinnen en contexten begeleiden = part of the job!
Functie = Gezinsbegeleider en contextbegeleider binnen begeleiding van minderjarigen (minderjarige als aangemelde
cliënt)
Part of the job = Gezinnen en contexten betrekken en begeleiden als een meerderjarige de aangemelde cliënt is of als
(leef) groepsbegeleider van kinderen en/of jongeren.
Centrale vraag id cursus: Hoe kunnen wij als begeleider gezinnen en contexten betrekken, waarderen, ondersteunen,
begeleiden, …?
Rode draden goed kennen voor examen, 7 competenties niet echt vanbuiten kennen
2.2. CONTEXTGERICHT WERKEN
7 COMPETENTIES V/E INCLUSIEBEGELEIDER:
• Een tijdelijke relatie opbouwen met de cliënt en zijn persoonlijk netwerk, met focus op maximale autonomie
• Reflecteren over de wijze waarop de cliënt en het cliëntsysteem kunnen participeren in de samenleving
• Daagt vasthoudend zijn prof. omgeving en de samenleving uit om inclusie te verwezenlijken
• Stimuleert de cliënt om acties te ondernemen die participatie aan de samenleving bevorderen
• Motiveert het persoonlijk netwerk om de cliënt optimaal te laten participeren
• Ondersteunt de cliënt en zijn persoonlijk netwerk om betekenisvolle contacten uit te bouwen id samenleving
• Onderneemt actie om de sl te sensibiliseren zodat de cliënt en zijn persoonlijk netwerk kunnen participeren.
Welke rode draden zijn belangrijk ivf gezins- en contextbegeleiding? !!!
- Participatie id sl
- Inclusie
- Autonomie
- Connecties
- Netwerk
Vele begeleiders steken zich weg achter het beroepsgeheim, ze gaan conversaties met naasten hierdoor uit de weg.
door aan naasten te vragen hoe het met hen gaat, doe je niks verkeerd en schaadt men het beroepsgeheim niet.
Multidisciplinaire richtlijn om naasten sterker te betrekken in de geestelijke gezondheidszorg
5 aspecten van de basishouding van elke hulpverlener
kennen + 2 vb kunnen geven
• Met naasten aan de slag gaan:
- Zicht krijgen op naasten
- Betrekken v naasten en zorggebruiker, ondersteunen in onderbouwen v netwerk
- Informeren over belang
- Bevragen
8
, • Met kinderen en jongeren aan de slag:
- Informeren over belang
- Tools aanreiken
- Spreken over en ondersteunen in ouderschap, ouderrol
• Onthalen :
- Benaderbaar zijn, gelegenheid bieden om vragen te stellen
- Vertrouwensrelatie opbouwen
- Aanmoedigen om zorggebruiker bij te staan
- Brochures
- Familiedagen niet uit het oog verliezen
- Rondleiding
• Ondersteunen
- Persoonsgebonden vs niet-persoonsgebonden informatie
- Focussen op noden en de vragen die naasten hebben mbt hun eigen rol
- Bespreken welke info wel en niet gegeven kan worden
• Informatie geven
- Ondersteuningsnoden v naasten bevragen
- In gesprek gaan over de impact op hun leven
- Behoeften naar ondersteuning bevragen en ondersteuning aanbieden
Enkele voorbeelden:
- GGZ: familiereflex = naasten w betrokken in de begeleiding en dit brengt positieve effecten met zich mee
voor de cliënt -> niet altijd even evident. Beroepsgeheim, privacy.. zorgen ervoor dat men te weinig oog heeft
voor naasten rondom de cliënt.
Met de familiereflex wil men cliënten, naasten en hulpverleners informeren en stimuleren om samen te
werken als gelijkwaardige partners.
Multidisciplinaire richtlijn om naasten sterker te betrekken in de geestelijke gezondheidszorg (2020)
Visie:
• Naasten als vaste waarde (<-> tijdelijke relatie hulpverlener)
• Aandacht voor naasten = cultuurverandering = weg van de heersende individuele visie = nieuwe
basishouding = contextgerichte GGZ
• Holistisch mensbeeld; zorggebruiker = persoon in een sociale context
• Betrekken van naasten = naast elkaar laten bestaan van verschillende visies = maatwerk
• Zorggebruiker is beslisser, maar onderwerp wordt op regelmatige momenten besproken en geduid
- Inclusief onderwijs: samenwerking, communicatie en overleg met ouders is heel belangrijk, net als een
eerlijke communicatie waarbij ieders stem gehoord w
in dialoog gaan en oog hebben voor de kijk vd ouders is een belangrijke factor in een positief verhaal, naast
het in dialoog gaan over wat wel en niet lukt en het continu bijsturen.
Ouders voelen zich vaak niet begrepen en hebben vaak het gevoel dat zij telkens gesprekken moeten
aanvragen. 2 zaken spelen hierin een rol: enerzijds w kennis en ervaringen v ouders ih ondersteunen v hun
9
