2e jaar orthopedagogie
Deontologie
Hogeschool Gent
Lies Poppe
Schooljaar 2022 - 2023
,Inhoudsopgave
PROLOOG: HET GOEDE EINDE...................................................................................................................................4
1. Moraal en ethiek...............................................................................................................................................4
1.1. De verwisselbaarheidsgedachte.................................................................................................................4
2. Rechtvaardigheidstheorieën.............................................................................................................................5
2.1. Consequentialisme.....................................................................................................................................5
2.2. deontologie................................................................................................................................................5
2.3. Consequentialisme en deontologie: een verhaal van ‘worden’ en ‘zijn’...................................................7
2.4. Het goede of het juiste doen?....................................................................................................................7
2.5. Theleologische ethiek/ deugdenethiek......................................................................................................8
DEEL 1: PRIVACY, ALOM BEKEND, WEINIG BEMIND?...............................................................................................9
1. ‘The right to be left alone’.................................................................................................................................9
1.1. Privacy als fundamentele vrijheid............................................................................................................10
1.1.1. Negatieve en positieve vrijheid.........................................................................................................10
1.1.1. Grenzen aan vrijheid.........................................................................................................................11
1.2. Privacy als mensenrecht en grondrecht...................................................................................................12
2. Privacy: much ado about nothing?.................................................................................................................13
2.1. De relativering van privacy.......................................................................................................................14
2.1.1. ‘ik heb niets te verbergen, want ik doe niets verkeerd’...................................................................14
2.1.2. Wat zijn ze met mijn gegevens?........................................................................................................14
2.2. Privacy is privacyvrijheid..........................................................................................................................15
2.3. Het tijdperk van big data..........................................................................................................................16
2.3.1. de data-economie als uitgading voor privacy:..................................................................................16
2.3.2 persoonsgegevens als het nieuwe goud:...........................................................................................16
3. Juridisch kader rond gegevensverwerking......................................................................................................17
3.1. De gdpr als nieuwe impuls voor privacy..................................................................................................17
3.2. Beginselen van gegevensverwerking.......................................................................................................18
3.3. Rechten en plichten.................................................................................................................................19
3.4. Principieel verwerkingsverbod.................................................................................................................20
3.5. Geïnformeerde toestemming..................................................................................................................20
3.5.1. Privacy in de media...........................................................................................................................21
3.6. Handelings – en wilsbekwaamheid..........................................................................................................22
3.6.1. grenzen aan autonomie....................................................................................................................24
3.7. Andere onderbouwde wetten..................................................................................................................24
3.7.1. Beeldmateriaal: recht op afbeelding.................................................................................................24
3.7.2. (bewakings)camerawetgeving..........................................................................................................26
1
, 4. Het toezichtskapitalisme als bedreiging voor privacy.....................................................................................27
4.1.1. ‘The hiding strategy’..........................................................................................................................28
4.1.2. De data-economie als onvermijdelijk en noodzakelijk voor vooruitgang.........................................28
4.2. Het toezichtskapitalisme..........................................................................................................................29
4.2.1. Bewustwording van toezichtskapitalisme.........................................................................................29
4.1.2. de GDPR als tegenwicht?..................................................................................................................29
4.3. De impact van toezichtskapitalisme en digitale profilering.....................................................................30
5. Taking back control.........................................................................................................................................30
DEEL 2: DISCRETIEPLICHT, AMBTSGEHEIM EN BEROEPSGEHEIM: SPREKEN IS ZILVER, ZWIJGEN IS GOUD...........31
1. Discretieplicht en ambtsgeheim......................................................................................................................31
1.1. Juridisch kader..........................................................................................................................................31
1.1.1. Spreekplicht.......................................................................................................................................32
1.1.2. Gevolgen schending..........................................................................................................................33
2. Discretie als deugd voor sociaal-agogisch werkers.........................................................................................33
2.1. De noodzaak voor discretionaire ruimte..................................................................................................34
3. Beroepsgeheim: zwijgplicht als basis voor vertrouwen..................................................................................34
3.1. Alle (..) personen die kennis dragen van geheimen die hun zijn toevertrouwd......................................35
3.1.1. Toevertrouwde geheimen.................................................................................................................35
3.2. … uit hoofd van een beroep.....................................................................................................................36
3.2.1. De maatschappelijke relevantie van beroepsgeheim.......................................................................36
3.3. … uit hoofd van staat................................................................................................................................36
3.4. … en deze ‘geheime’n bekendmaken, … worden bestraft?.....................................................................37
3.5. Een absolute interpretatie van het beroepsgeheim................................................................................38
3.6. Discretieplicht/ en of beroepsgeheim?....................................................................................................38
3.6.1. Discretieplicht en/of beroepsgeheim: de vier scenario’s.................................................................39
4. Wettelijke uitzonderingen...............................................................................................................................40
4.1. Zwijgrecht/ spreekplicht...........................................................................................................................41
4.1.1. getuigenis in rechte (Art. 458 SW)....................................................................................................41
4.2. Spreekrecht..............................................................................................................................................41
4.2.1. Noodtoestand....................................................................................................................................41
4.2.2. Artikel 458bis SW..............................................................................................................................42
4.2.3. Artikel 458ter Sw...............................................................................................................................43
4.2.4. Artikel 458quater Sw.........................................................................................................................44
4.3. Spreekplicht..............................................................................................................................................44
4.3.1. ambtelijke en private aangifteplicht.................................................................................................44
4.3.2. terroristische misdrijven...................................................................................................................45
4.3.3. schuldig hulpverzuim (art. 422Bis)....................................................................................................45
2
, 4.4. Andere uitzonderingen op de geheimhoudingsplicht.............................................................................46
4.4.1. spreekplichten verbonden aan een functie of organisatie...............................................................46
4.4.2. toestemming cliënt...........................................................................................................................46
4.4.3. Cliënt als slachtoffer..........................................................................................................................47
4.4.4. Eigen verdediging in rechte...............................................................................................................47
5. Functionele invulling vh beroepsgeheim bij samenwerking...........................................................................47
5.1. Samenwerking als realiteit.......................................................................................................................47
5.2. Gedeeld beroepsgeheim..........................................................................................................................48
5.3. Gezamenlijk beroepsgeheim....................................................................................................................48
5.3.1. Toestemming cliënt...........................................................................................................................48
5.4. Belang van transparantie.........................................................................................................................49
EPILOOG: HET BELANG VAN BEROEPSETHIEK.........................................................................................................49
1. Sociaal-agogisch werkers als technische én normatieve professionals..........................................................49
2. Communicatieve rationaliteit als basis v/e beroepsethisch dialoog..............................................................50
2.1. 3 soorten argumenten.............................................................................................................................50
2.1.1. Oriëntatie in de breedte....................................................................................................................50
2.1.2. Oriëntatie in de hoogte.....................................................................................................................51
2.1.3. Oriëntatie in de diepte......................................................................................................................51
2.1.4. Geldigheid en tegensprekelijkheid....................................................................................................52
3
, DEONTOLOGIE
PROLOOG: HET GOEDE EINDE
1. MORAAL EN ETHIEK
Een ethisch klimaat ≠ moralistisch klimaat
Moraal = het geheel van waarden en normen die richting geven aan ons handelen en zin geven aan wat we
denken en doen.
gebeurt in dagelijkse leven vooral inuïtief; we vertrouwen op onze morele intuïtie en ons geweten als we
handelingen stellen
Morele intuïtie wordt van kinds af aan opgebouwd door socialisatie en trial and error, door vallen en
opstaan
Normatieve uitspraken = waardeoordelen die we uitspreken over onszelf en anderen, over motieven, emoties
en concrete daden
Alleen wnr men geconfronteerd wordt met tegenstrijdige gedragsvoorschriften of conflicterende
opvattingen over het goede, zien we ons gedwongen om ons doen en laten te bevragen/
waardeoordelen te rechtvaardigen.
Ethiek/ moraaltheorie = de theoretische studie vd moraal, een filosofische discipline die waarde- en
normenstelsels onderzoekt, onder woorden brengt en nagaat welke bep keuzes voor dat goede legitimeren.
Disciplines binnen de moderne ethiek:
• Theoretische ethiek:
- Meta-ethiek: zoekt naar fundamenten vd ethiek en bekijkt het morele taalgebruik en het
argumenteren
- Normatieve ethiek: zoekt theoretische kaders waarbinnen morele problemen behandeld
kunnen worden
• Toegepaste ethiek: bekijkt morele problemen binnen specifieke domeinen bv. bio-ethiek, medische
ethiek, media-ethiek…
• Empirische ethiek: betreft disciplines zoals moraalsociologie en psychologie, waarbij concrete W&N
onderzocht w die gelden in de sl of behoren tot het referentiekader v personen. Er w meer gekeken
naar hun sociale of psychologische oorsprong, naar veranderingen en hun impact.
1.1. DE VERWISSELBAARHEIDSGEDACHTE
= principe van gelijkheid
Belangrijkste toetssteen binnen normatieve ethiek
Bepaalt of theorie ethisch is
Houdt in dat men bij het innemen ve standpunt de eigen belangen niet meet gewicht toekend dan de
belangen v anderen
4
, De eigen rol in een moreel standpunt, moet inwisselbaar zijn met de rol v anderen
‘Ik mag mezelf niet anders behandelen dan een ander en de anderen niet verschillend v elkaar’
Een oordeel is pas ethisch/moreel als het handelen uit eigenbelang/ egoïsme overstijgt
Geeft antwoord op de vraag naar ethische aanvaardbaarheid ve handeling
Bv. Stel men wil een taart verdelen onder een aantal personen, dan kan die ingedeeld w volgens verschillende
principes. Iedereen kan evenveel krijgen, verdeling volgens wie het meeste honger heeft, de jarige een groter
stuk… deze principes zijn allemaal ‘verwisselbaar’. Er is een gegronde reden om een ander een groter stuk te
geven en op termijn krijgt iedereen die jarig is of veel honger heeft wel eens een groter stuk. Wnr men de taart
zou delen volgens oudsten, jongsten, zwaksten… zou dit niet verwisselbaar zijn, dit zijn nml geen gegronde
redenen
2. RECHTVAARDIGHEIDSTHEORIEËN
= de gemeenschappelijke noemer voor 3 grote ethische stromingen:
- het consequentialisme
- de deontologie
- de theologische/deugdenethiek
2.1. CONSEQUENTIALISME
= utilitarisme
= evalueert een handeling op basis vd toestand die die handeling veroorzaakt.
Een handeling is de goed als die best mogelijk gevolgen oplevert of de minst schadelijke.
Ethiek vh consequentialisme = een afweging van onze belangen en die v anderen, waarbij moeten streven naar
een positieve balans. We moeten handelingen stellen die niet meer goed dan slecht veroorzaken.
Het consequentialisme koppelt de handeling los vd persoon die de handeling stelt en maakt een ethisch
standpunt onpersoonlijk: een ethische handeling is een handeling die na afweging meer ‘goed’ veroorzaakt
en iedereen in dezelfde situatie zou dezelfde keuze maken.
Each one counts as one and no more than one
The greatest happiness for the greatest number’
2.2. DEONTOLOGIE
= plichtenleer/ beginselethiek
= Zegt hoe we behoren te handelen, wat we zouden moeten doen
= Centraal aspect binnen sociaal-agogische beroepen én binnen ons sociale leven (big data)
= ‘goede wil’
Verschil consequentialisme er wordt bij deontologie gekeken naar de intenties ipv de gevolgen.
Een handeling is in de deontologie goed als ze vertrekt vanuit de juiste intentie, waarbij een intentie juist is als
ze gebaseerd is op een principes beginsel.
beginselethiek/ principe-ethiek
- Waarden = Iets waar we persoonlijk belang aan hechten
5
,- Normen = Concrete gedragsregels die een waarde of een principe in praktijk omzetten
- Principes = hangen samen metW&N, principes zijn waarden die in onze samenleving niet te bediscussiëren
uitgangspunten vormen. Verheven waarden met prioriteit.
bv. vrijheid, gelijkheid, solidariteit in de Westerse sl, vertrouwen id hv
Basis deontologie: principes
• Juist omgaan met vertrouwelijke informatie (de ‘letter’ van de wet)
• Ethische aspecten (h)erkennen: de ‘geest van de wet’
• Wetten en regels kunnen onrechtvaardig zijn: niet blind volgen
• Is het juiste ook het goede?
• Normatieve professionalisering
Recht zoekt naar het juiste antwoord (maar is niet altijd het goede):
- Cf. wetswijzigingen/wetsuitbreidingen
- Belang van interpretatie
- Wetten/decreten = tijdelijke ‘morele consensus’ in de maatschappij
- Rechtvaardige wetten veroorzaken onrechtvaardigheden
Ethiek: intuïtie (buikgevoel) onder woorden brengen
- Kritisch niveau = ‘verantwoorden handelen’ – accountability)
- Ethische argumenten: ‘postconventioneel’ – balans ik en de ander
- Praktische argumenten: vaak ‘secondbest’-oplossing
- Nood aan reflectie en dialoog
‘Het goede’ bestaat niet:
- Niet absoluut, maar contextgebonden
- Niet relatief (= iedereen zijn eigen waarheid): vanuit beroep gericht op het zorgethische
Sociaal-agogische professionals als technische én normatieve professionals (enkele zaken uit de ppt):
• De dingen goed doen én de goede dingen doen:
Niet enkel methodisch, maar ook met ethische reflectie
‘Buikgevoel’ vertalen naar ethische argumenten - niet louter ‘uitvoeren’
• Vanuit de complexiteit van het werkveld en het normatieve karakter
Toename ‘ethische dilemma’s’ (rol-, loyaliteits-, en waardenconflicten)
• Standpunt ethisch beargumenteren – wat is goed orthopedagogisch handelen?
Welke handelingen dragen bij aan de waarden van het beroep?
• Geen oplossingen
Eigen aan ‘ethiek’ > attitude voor nieuwsgierigheid, reflectie en dialoog
Doel: ‘accountability’: handelen en (achterliggende) visie op sociale problemen en -oplossingen
6
, bespreekbaar maken (= meesterschap)
• Beroepsethisch model (integratieles – epiloog)
Focus op vertrouwen, fundament van de hulpverlening
• Deontologisch perspectief (letter en geest van de wet) als onderdeel van een beroepsethische
positionering (het volgen van een code maakt een handeling niet automatisch goed)
2.3. CONSEQUENTIALISME EN DEONTOLOGIE: EEN VERHAAL VAN ‘WORDEN’ EN ‘ZIJN’
Consequentialisme Spreekt in filosofisch over het ‘worden’. Het goede krijgt vorm in relatie tot elkaar. Wat
goed is, ligt niet van tevoren vast, maar er wordt door ons allemaal bepaald.
Deontologie De taal van het ‘zijn’. Deontologische handelen is juist handelen volgens universaliseerbare
principes waaraan wij ons houden. Het is de taal vd wet en die vh hebben van onvervreemdbare rechten.
Metafoor vd ingenieur en de rechter:
Een consequentialist is een ingenieur die het goede opbouwt en handelt vanuit de regel ‘het welzijn vh volk
moet de hoogste wet zijn’. En deontoloog hanteert de regel ‘het recht moet zijn loop kennen, al stort de hemel
in’ en neemt op die manier de positie en van de rechter.
Voor deontologen bepalen intenties of een standpunt ethisch legitiem is handelingen die vertrekken vanuit
een verkeerde intentie zijn verboden, ongeacht de mogelijke positieve gevolgen van die handelingen.
Het algemeen belang is gevaarlijk voor minderheidsgroepen volgens critici impliceert het consequentialisme
dat minderheden kunnen w opgeofferd ten voordele v het algemene belang, maar hierbij w vergeten dat dit
vertrekt vanuit medemenselijkheid (solidariteit is het vertrekpunt). Hierdoor staat het consequentialisme niet
haaks tegenover de hv. Maar, als iemand niet maatschappelijk wil of kan redeneren, niets wil bijdragen aan het
algemene belang, kan dit mogelijks uitsluiting veroorzaken.
! Door geen rekening te houden met de gevolgen, blijft een handeling met goede intenties, sowieso een goede
handeling, zelfs als de gevolgen dat niet zijn !
2.4. HET GOEDE OF HET JUISTE DOEN?
Consequantialisten lijnde prioriteit bij het goede te nadelen van het juiste ‘priority of the good over the
right’. Ze willen meer ‘goed’ realiseren.
Deontologen omgekeerd, ‘priority of the right over the good’. Ze willen meer ‘juist’ realiseren.
Het goede = een moreel positief doel te bereiken door ons handelen
Het juiste = een geheel v regels of morele normen die onze zoektocht naar het goede mogelijk maken of net
binnen de perken houden.
John Rawls:
• deontoligsche denker
• In een pluralistische sl is het onmogelijk om consensus te vinden over het goede, terwijl we door
systemen als wetgevingen zien dat het wel lukt voor het juiste.
7
, • Ethiek gaat voor hem over waar mensen ‘recht’ op hebben: primaire sociale goederen die het
mogelijk maken dat individuen hun leven inrichten zoals zij dat willen, rekening houdend dat anderen
dezelfde wens hebben.
• Het goede is voor iedereen verschillend, het juiste schept voorwaarden voor dat goede.
Simon Blackburn:
• Wijst op wat hij een eigenaardig aspect van onze hedendaagse samenleving noemt
• Hij onderscheidt een dominantie v/e deontologisch parcours, met een sterke focus op rechten en
tegelijk een tendens waarbij vragen over een goed leven eerder uit de weg gegaan w
• Volgens hem voelen wij ons ongemakkelijk bij het formuleren van het goede
• Is het goede wel te bepalen en wie zou dat moeten doen?
• Mensen zijn ethische wezens: we oordelen, ordenen, waarderen… Maar we houden er niet van als
iemand ons zegt wat moet doen of wat we moeten laten
David Hume:
• Indirect utilitarisme
• Hij verbindt het principiële met het algemeen belang, regels kunnen gerechtvaardigd w door een
uitwerking op het algemeen belang
• Rechtvaardiging v regels is volgens hem utilitaristisch, maar id toepassing v regels kijken we niet naar
consequenties
• Bv. spelregels: Je kunt spelregels niet willekeurig toepassen, ook niet als publiek meer geniet van
valsspelen, van het spel zou dan nml niet veel over blijven.
• Volgens Hume breekt nood ook wet.
• Het indirect utilitarisme is een compromis; in algemene zin geeft het plaats aan consequentialistisch
denken, een doelmatigheid gericht op het algemeen belang. Maar, in het dagelijkse leven hebben
regels en principes het hoogste gezag (deontologisch perspectief)
2.5. THELEOLOGISCHE ETHIEK/ DEUGDENETHIEK
• Derde speler in de normatieve ethiek, naast het consequentialisme en deontologie
• Handelend persoon staat centraal
• Een handeling is goed als deze bijdraagt aan (de vorming van) een goed persoon – handelen naar best
vermogen
• Synthese: gericht op een betere wereld (consequentialisme) en deugden als ‘juiste’ kwaliteiten
• Belang van praktische wijsheid (leerproces)
• ‘Het goede’ bestaat uit de verwezenlijking vh aantal ‘goede’ individuen :, bv. ‘Ethica Nichomachea van
Aristoteles’ of ‘übermensch v Nietzsche’. Het gaat over individuen die dmv zelfbeheersing, creativiteit en
andere deugden, boven zichzelf en boven de middelmatigheid die de mensheid kenmerkt, proberen uit te
stijgen
8
, • Ethiek w bepaald door individuen die streven naar ‘deugdelijkheid’
• Het is een synthese vd 2 voorgaande stelsels : bij teleologie ligt de focus op de thelos: het doel/ richting v
ons handelen sterk verband met consequentialisme dat zoveel mogelijk goed id wereld stelt. Maar, daar
waar het consequentialime vraagt om de eigen belangen buiten beschouwing te laten, w dat in een
theologische ethiek getemperd door erkenning vd beperktheid van de mens. Het verzoek is daarom niet
langer om het goede te doen, maar om het best mogelijke te doen. Wie doet wat hij kan, doet het goed
(Aristoteles).
• Theologen zoeken altijd naar de gulden middenweg, om conflicterende waarden alsnog zoveel mogelijk te
realiseren.
• Bij de deugdenethiek ligt ‘goed handelen’ niet besloten in dat handelen op zich, maar id handelende pers
die een morele grondhouding heeft.
• Persoonlijke ontw geldt als fundament en moraliteit kan enkel blijken uit het doen (praxis)
• De theologische ethiek vormt de inspiratie voor de zorgethiek, wat belangrijke handvaten biedt voor de
beroepsethiek en het sociaal-agogisch werk.
Volgens Aritoteles was een verstandig mens diegene die het midden tss 2 extremen houdt.
Bv. i/e gevaarlijke situatie niet ‘een beetje moedig’ en ‘een beetje voorzichtig’, maar evenwicht ertussen
4 kardinale deugden:
- Moed
- Voorzichtigheid/ wijsheid persoonsgebonden volgens Kant
- Gematigdheid
- Rechtvaardigheid enige ‘morele’ deugd
Volgens Kant kan er geen sprake zijn van een deugd, als dat vanuit het idee is om beloond te worden en
niet vanuit moed
Evenmin kan er sprake zijn van een deugd, wnr die pers dat niet met mate doet en bv. zichzelf wegcijfert,
onvoorzichtig of onrechtvaardig is.
DEEL 1: PRIVACY, ALOM BEKEND, WEINIG BEMIND?
1. ‘THE RIGHT TO BE LEFT ALONE’
In 1890 -> Amerikaanse juristen Samuel D. Warren & Louis D. Brandeis verdedigden in hun tekst ‘The Right To
Privacy’ = privacy moet worden begrepen als ‘the right to be let alone’.
The right to be let alone = het recht om met rust gelaten te worden, om alleen te kunnen zijn zonder inmenging
van anderen
hun tekst was de start voor een juridisering van het begrip privacy & tot vandaag de dag de invulling ervan.
Jurist heeft een pleidooi gegeven rond privacy -> startpunt om privacy als begrip te erkennen = het recht
om gerust gelaten te worden door anderen (derden, personen die buiten de private sfeer staan).
9
