Religie, zingeving en levensbeschouwing
- Extra boek moet gelezen worden, wordt inzichtsvraag
- Opnames college
- RZL: vraagstelling in cursus
o Rol godsdienst in samenleving
o Kennis nodig van religieuze systemen
o Hoe reageren ze op secularisering en globalisering
- Focus cursus
o Focus op theopolitics: invloed van de religies op internationale
politieke kwesties
o Religies: focus op monotheïstische geloof
- Interview Ernst van den Hemel: religieallergie (geen leerstof, staat in de
cursus)
o Hoort religieonderwijs thuis op school?
o Religie lokt maatschappelijke conflicten uit moeten dingen over
leren
1. College 1: secularisatie, desecularisatie, hersecularisatie, globalisering
Welke rol spelen religies in hedendaagse samenlevingen? Is er sprake van
voortschrijdende secularisatie, desecularisatie, hersecularisatie? Welke rol speelt de
globalisering en de migratie bij deze fenomenen?
1.1. Secularisatiethese
- Secularisatiethese = de rol van religie af in moderne, geïndividualiseerde
samenlevingen met een liberale democratie
o Naarmate de levensstandaard toeneemt (mensen worden rijker)
minder nood aan religie
o Naarmate een seculier-wetenschappelijk vertoog aan belang wint
o Naarmate de emancipatie van het individu en groepen veld wint
= Religie was niet bestand tegen het proces van modernisering (met
bijhorende processen: urbanisatie, rationalisering, individualisering,
democratisering)
- Belang van godsdienst neemt af op 2 gebieden/niveaus
1) Maatschappelijk: religieuze instituten minder vat op sociale leven
2) Individueel: individualisering van zingeving maakt
geïnstitutionaliseerde religie minder relevant (gaat alle richtingen op)
= Bv. Fake news: mensen zijn heel vatbaar voor heel extreme verhalen
- Godsdienstsociologen die hierover hebben gewerkt zijn Max Weber, Emile
Durkheim, Peter Berger (The Sacred Canopy: Elements of a Sociological
Theory of Religion, 1967). Maar ook recentere sociologen als Steve Bruce
(Secularization in the West, 2002)
- André Glücksmann stelde in La troisième mort de Dieu of de derde dood
van God(2000) dat vooral de grote rampen van de twintigste eeuw
(Verdun-Auschwitz-Rwanda) het geloof in een voorzienige en goede God
een definitieve knauw hadden gegeven
- Tot 1989: “Godsdienst leek maatschappelijk randverschijnsel”
o Communistische wereld: geen godsdienstvrijheid
o Westerse wereld: secularisatie en crisis van het Godsgeloof
- Maar het debat had behoefte aan meer nuancering
,1.2. Verfijning van de secularisatiedebat
- Religie in de Stad van de Mens - Harvey Cox: zeker in stedelijke contexten
religie hardnekkiger was dan hijzelf aanvankelijk had verondersteld
- José Casanova (- Public Religions in the Modern World): debat van
secularisering verfijnd moet worden
1) Scheiden van politieke en religieuze sfeer
2) Verminderen van belang van (geïnstitutionaliseerde) religie
3) Privatisering van religie (= problematisch)
= driedeling maakte school en is inmiddels in brede kring aanvaard
- A secular age – Charles Taylor: secularisatie ≠ afwezigheid van religie
o Bij een seculiere staat is het belangrijk om het samenleven van
verschillende godsdiensten mogelijk te maken
o Pleit voor conceptuele verfijning in debat over de seculiere staat
o Verschil moet tussen doelstelling en middelen van een seculiere staat
a) Doelstelling seculiere staat is bevorderen wederzijds respect
en gewetensvrijheid
b) Middelen is scheiding tussen Kerk en Staat
o Verschillende soorten secularisme en staten die zichzelf seculier
noemen
1) Republikeinse model (Frankrijk): nadruk op middelen en dus op
neutraliteit van de Staat en de overheid (laicité)
2) Liberale model (Angelsaksisch): nadruk op doelstelling, met
pragmatische omgang met de middelen
o In de praktijk: continuum – onderling verschillen
o Belgische model: unieke vulling door ‘verzuiling’ (verkaveling van de
staat volgens ideologisch-levensbeschouwelijke breuklijnen)
Katholiek – socialistisch – liberaal
- “Believing without belonging” – Grace Davie: (NIC)
o Geloof in bepaalde zaken (leven na de dood, ziel,…) in Europa niet
even hard/snel vermindert als de band met kerken en godsdiensten
Vraag: is dit een tijdelijk verschijnsel?
- “Vicarious religion”: band met institutionele kerk wordt losser, maar dat
betekent niet dat meerderheid tégen de kerk is
o Bv. Huwelijken, begrafenissen
o Een kleine minderheid stelt religieuze handelingen in naam van een
grotere groep
1.3. Paradigmawissel met einde van Koude Oorlog: desecularisatie
- Religie begint terug te komen?
o Gilles Kepel – La revanche de Dieu:
Oorlog in Joegoslavië één van de eersten die de terugkeer van
religieuze-culturele krachten gesignaleerd had
o John Micklethwait + Adrian Wooldrigde – God is Back
Hoofdredacteurs van het toonaangevende liberaal-seculiere
weekblad weinig ruimte voor religieuze standpunten
- Wanneer was die terugkeer van religie begonnen? = 1978 als breukjaar
o In dit jaar brak de Iraanse revolutie uit (Conservatie sjiitische
geestelijke leider verdreef Shah Rezah Pahlevi, die het land een
, moderniserende en westersgezinde koers liet varen, van de macht te
verdrijven)
o Verkiezing paus Johannes Paulus II
Speelde een grote rol in de geweldloze revolutie die zou leiden tot
de ontmanteling van het communistische systeem
- In Westerse cultuur oogt het plaatje complex
o Secularisering/geloofsafval zet door
o Hernieuwde waardering voor de rol godsdienst niet-gelovige
wetenschappers
o Hang naar sacraliteit/spiritualiteit is terug samen met wantrouwen
voor geïnstitutionaliseerde godsdienst
Bv. Iemand die niks moet weten van religie en dan in de zomer
gaat wandelen naar Compastella
- Berger – The Desecularization of the World
o Verklaarde eerst dat religie zich zou laten leiden door maatschappij
o MAAR FOUT, door enkele factoren heeft hij zich laten beïnvloeden:
De West-Europese uitzondering
Denken dat wij voorlopen op de rest van de wereld
De academische bias (confirmation bias)
Seculiere wetenschappers zouden dusdanig in een ‘bubble’
vertoeven waarbij ze automatisch elkaars uitgangspunten
overnemen en bevestigen zagen zo niet meer wat er
werkelijk gaande was in de wereld
- Jürgen Habermas: evolutie
o Van marxistische godsdienstcriticus tot positieve attitude ten opzichte
van sociale rol van religie
o Overtuigde aanhanger van de secularisatiethese, maakte een opening
om ook religieuze argumenten te laten meespelen in het
maatschappelijke debat
Tijdens gesprekken met kardinaal (latere paus)
o WEL: op de plaats van formele beslissig (parlement) religieuze
argumenten zoveel mogelijk vertaald moesten worden in rationale
temren
1.4. Hersecularisatie
- Volgens recente cijfers zou de trend in de meeste
landen inmiddels weer omgedraaid zijn, en lijkt
religie weer aan belang te verliezen
- Cijfers gebaseerd op Value Survey en de vraag
“Speelt God een belangrijke rol in uw leven”
Inglehart
- Vooral in VS sterk teruggelopen
- Ook interessant om te kijken naar waar het wel is
toegenomen
o India
o Bulgarije
o Moldavië
o Rusland
o Nieuw-Zeeland (als ‘enige’ westerse land)
1.5. Globalisering (niet besproken in les, wel in
cursus)
, - Ons tijdsgewricht = globalisering, MAAR
o Veel grenzen weggevallen
Wereldwijze vrijhandel als praktijk en ideologie
Opkomst van wereldwijde en instant communicatiemogelijkheden
Toegenomen mogelijkheden om je over de heel wereld te
verplaatsen
o Nieuwe muren opgetrokken (bv. Economisch protectionisme, tegen
migranten en vluchtingen,…)
- Hebben grote invloed op de godsdiensten (moeten zich herpositioneren en
herstructureren)
1.6. De ‘clash of civilisations’ – Samuel Huntington
- Na het einde van de Koude oorlog in 1989/1991 niet waar dat we
vreedzaam samenleven (samen met onze democratie en vrije markt) =
OUDE BESCHAVINGEN OPNIEUW DE MOTOR VAN CONFLICTEN ZIJN
- Botsende beschavingen
o 7/8 beschavingen op wereldvlak
o Iedere beschaving gebouwd op één leidende godsdienst
o Leidende mogendheden binnen iedere beschaving
(mogendheid = internationaal publiekrecht)
o Voorstellen:
Multiculturalisme afzweren
Niet denken dat Westerse waarden universeel zijn
- 9/11 als zijn grote gelijk? Voor velen wel (Islam tegen het Westen)
o Illustreerden in de ogen van veel tijdgenoten het grote gelijk van
Huntington, met name wat de botsing tussen de Westerse wereld en
de islamitsche wereld betreft
o Heel vaak wanneer er religieus verschil speelde in een gewapend
conflict, werd dat voortaan geduid als hoofdoorzaak
o Tot op vandaag kijken vele wereldwijd door die lens naar
gebeurtenissen dichtbij en veraf
- Kritiek op Huntington:
1) Oversimplificatie
a. De beschavingen zijn helemaal niet homogeen, er zijn veel
interne verschillen
b. Je moet als land de doodstraf aflassen als je je wilt voegen bij
Europa
2) Conflicten eerder binnen dan tussen de beschavingen
a. Bv. Het conflict in Jemen, in Noord-Mozambique,…
3) Te weinig oog voor andere oozaken conflicten (economisch, politiek,
etnisch)
4) Band tussen cultuurgebied en godsdienst steeds losser
secularisatie + globalisering = deterrioralisering
5) Weinig oog voor uniformiseringsprocessen door globalisering, sociale
media
