Psychologische Thema’s
Deel 4 : Het Cognitief Perspectief
1.1 Inleiding
Filmpje: psychologische stromingen - YouTube (vanaf
4:40).
De cognitieve benadering is gegroeid als reactie tegen
de leertheorie. De leertheorie focust zich op gedrag,
dat ze beschouwt als een reactie op een prikkel:
S(timulus) -> R(espons).
Vraag is wat iemand ‘in het hoofd’ met de prikkel doet vooraleer hij erop reageert. Het is de vraag
wat er zich afspeelt in de zogenaamde ‘black box’. De cognitieve theorie is net wel geboeid wat zich
‘tussen de oren’ afspeelt.
Deze cognitieve processen werden dan in het S – R basisschema geïntegreerd door de notatie ‘O’,
namelijk wat er zich in het organisme afspeelt tussen de prikkel en de reactie onder vorm van gedrag.
Het schema wordt dan: S – O – R.
Het cognitief perspectief heeft dus met het psychodynamisch perspectief gemeen dat ze beiden
aandacht hebben voor wat er zich ‘in het hoofd’ bij mensen afspeelt. Waar de psychodynamische
theorieën zich bezighouden met ‘emoties en affecten’, houden de cognitieve theorieën zich bezig
met verschillende ‘denk- of cognitieve processen’.
1.2 Mensbeeld en uitgangspunten
- Mensen zijn actieve en creatieve wezens die zelf hun gedrag veroorzaken en richting geven
aan hun leven door prikkels van buitenaf te verwerken tot zinvolle informatie.
- Informatieverwerking staat centraal. Het is de wijze waarop iemand alle informatie ordent.
Menselijk gedrag is dus te begrijpen vanuit de wijze waarop iemand zijn wereld ordent.
- Aangezien de mens zelf zijn gedrag ordent, is zijn gedrag niet voorspelbaar. Willen we
kunnen begrijpen waarom iemand zich op een bepaalde manier gedraagt dan hebben we
kennis nodig van diens ordeningsprincipe.
- Een kind verwerkt informatie anders dan volwassenen: ordeningsprincipes in
informatieverwerking zijn dus onderhevig aan het ontwikkelingsniveau.
- Niet zozeer gebeurtenissen op zich is van belang, wel de manier waarop we waarnemen,
aangestuurd door door het 4G model:
o Gebeurtenis: wat gebeurde er?
o Gedachte: wat dacht ik?
o Gevoel: wat voelde ik?
o Gedrag: wat deed ik?
En wordt gevat in de volgende formule: Gebeurtenis + Gedachte = Gevoel + Gedrag
Of… S – O – R – C (Stimulus – Organisme – Reactie – Consequenten/Context)
S Stimulus Gebeurtenis: Wat ging aan het gedrag vooraf
O Organismen Organisme: Gedachten, emoties, verwachtingen, motivatie
R Reactie Reactie: Gedrag
C Consequenten Consequenten: Gevolgen, positief, neutraal en negatief
1
, 1.3 Het cognitief perspectief
Centraal in de cognitieve benadering staat de vraag hoe mensen informatie (kennis, ervaringen, wat
men leest, sociale media) verwerken i.f.v. zowel het beoordelen van situaties als het nemen van
goede acties om problemen op te lossen.
1.3.1 Informatieverwerking
Het verwerken van informatie gebeurt aan de hand van verschillende cognitieve processen:
waarneming, geheugen, concentratievermogen, taakspanning, taal(verwerving), fanatasie,
beoordelen en beslissen, verklaren, probleemoplossing, …
Door middel van informatieverwerking proberen mensen te begrijpen en te verklaren waarom
dingen gebeuren en waarom mensen zich op een bepaalde manier gedragen. M.a.w.:
informatieverwerking = situaties en gedrag proberen begrijpen.
Informatieverwerking heeft twee belangrijke kenmerken: ze verlopen meestal onbewust en ze zijn
meestal niet waarneembaar (handelen op basis van ‘niet nadenken’).
- Onbewust wil zeggen: geautomatiseerd, als ‘vanzelf’. Cognitieve processen werken dus heel
vaak autonoom, zonder dat we ze doelbewust inzetten.
Bv.: autorijden is het resultaat van geautomatiseerde cognitieve processen: we staan niet stil
bij onze aandacht voor het verkeer, onze waarneming van verkeersborden, onze herinnering
rond wanneer we best schakelen, …
In het werken met cliënten is ons handelen gebaseerd op een beeld dat we van cliënten
hebben gevormd. Vaak blijkt dat, hoewel cliënten evolueren waardoor ons beeld van hen
niet meer klopt, ons handelen hetzelfde blijft “omdat we het ondertussen zo gewoon zijn”.
Er zijn ook doelbewust gestuurde en gecontroleerde processen. Dat is het doel van MAH:
namelijk telkens weer checken of ons beeld van de cliënt nog klopt en of we onze
ondersteuning dienen bij te sturen.
- Cognitieve processen zijn slechts onrechtstreeks waarneembaar via gedrag, enkel de
uitkomst in gedrag is zichtbaar. Het is belangrijk om een onderscheid te maken tussen het
proces (de cognitieve processen) en het resultaat (het gedrag, de beslissingen, …). Je
probeert je als begeleider als het ware het gedrag te begrijpen (zicht krijgen op wat er
cognitief aan vooraf gaat).
1.3.2 Het raamwerk van informatieverwerking: het opbouwen van cognitieve schema’s
Het beeld of de beelden die wij ons vormen van de werkelijkheid worden in de cognitieve benadering
gevat in het concept ‘cognitieve schema’s’. Deze schema’s hebben we doorheen de jaren
opgebouwd door interacties met belangrijke anderen en levensgebeurtenissen. Ze zijn innerlijke
cognitieve structuren die het beeld bepalen van jezelf, de ander, de wereld en de toekomst. Tegelijk
zijn ze ‘bestuurders’ van onze informatieverwerking (aandacht, interpretatie en geheugen) en
bepalen dus gedachten, gevoelens en gedrag.
Deze cognitieve schema’s zijn opgebouwd uit categorieën en concepten:
- Categorieën zijn verzamelingen/groepen van voorwerpen, mensen, ideeën, handelingen.
Bv.: wij en zij, vrouwen en mannen, stoelen en tafels, vreemdelingen en Belgen, …
2
