lOMoARcPSD|20345883
Politicologie
Hoofdstuk 1: Politiek en politieke wetenschap
1.1 Politiek
Het sturen van een samenleving = wanneer mensen samenleven duidelijke afspraken maken, om dingen
te regelen en de vrije keuze van mensen in te perken
wanneer de groep groter is, worden de afspraken ingewikkelder, neemt het aantal regels toe en worden
ze waarschijnlijk ook opgeschreven om ernaar te kunnen verwijzen wanneer er onenigheid bestaat
Grieke woord politika = de zaken die met de polis te maken hebben
- Aristoteles: de mens is een zoön politikon een sociaal wezen, een wezen dat van nature met
anderen samenleeft
- Plato: zag het bestuur liever in handen van een beperkte en zorgvuldig samengestelde groep van
wijze mannen dan in handen van alle mannen in Athene
Definitie van politiek moet ons in staat stellen de variaties, soorten en vormen te onderscheiden en
historische veranderingen te zien
Politiek = alles wat te maken heeft met het besturen van een samenleving
1.2 Variaties in politiek
Een samenleving het belangrijkste aspect van politiek dat kan variëren confrontatie met problemen van
coördinatie en sturing vereisen politieke maatregelen.
1.2.1 Politiek en territorium
Wij associëren poltiiek eerder met samenlevingen die verbonden zijn met territorium.
Bv. Gemeenten, provincies, regio’s, landen, internationale rganisaties van landen, …
Het lidmaatschap van een samenleving die verbonden is aan grondgebied is omvattender en dwingender
dan lidmaatschap van verenigingen en organisaties:
regels zijn niet zomaar te ontwijken
Vandaag is de wereld verdeeld in staten, die staten hebben grondgebied dat ze intern besturen en
eventueel tegen externe vijanden beschermen.
andere politieke structuren kunnen net zo belangwekkend zijn: denk aan de Rooms-Katholieke kerk
doorheen de Europese geschiedenis
Territoriale politiek = alles wat te maken heeft met het besturen van een territoriaal gefundeerde
samenleving
krijgt vorm en inhoud adhv nationale staten zijn niet de enige structuren die onze samenleving
sturen; de territoriale structuur van onze samenleving is een stuk ingewikkelder geworden
Politiek kan een hele diepgaande invloed hebben op de leden van de samenleving
Politiek variëert niet enkel in soorten samenlevingen, ze variëert ook naargelang inhoud en
reikwijdte
1.2.2 De verschuivende culturele grenzen van politiek
Historische verschillen: toen de moderne staat halverwege de 19 e eeuw een vaste vorm kreeg was politiek
een erg beperkte aangelegenheid
staat zorgde voor een aantal basisregels, een rechtbank en politie, garandeerde een bescherming van
de grenzen en hieldt zich bezig met belastingsinning
er kwam meer vraag om nieuwe aspecten van de samenleving door de staat te laten regelen
, lOMoARcPSD|20345883
- Arbeidsbeweging: ijverde voor beschermende maatregelen die de gevolgen van economische
vrijheid moesten inperken
- T.H. Marshall: burgerschap mag vanaf de 20ste eeuw niet alleen gezien worden als een zaak van
burgerlijke en politieke rechten maar ook van sociale rechten
- In veel landen is het nu vanzelfsprekend dat de poltiiek regelend optreedt op terreinen als
onderwijs, wetenschap, cultuur, welzijn, gezondheid, …
Vanuit de samenleving worden constant nieuwe vragen geformuleerd voor een regulerend
optreden door het politieke systeem
Historische evolutie is gepaard gegaan met een evolutie in onze politieke cultuur
elke samenleving heeft een aantal regels over wat politiek kan worden en wat niet
die regels veranderen op grond van behoeften die in de samenleving ontstaan
in de Westerse samenleving vandaag: veel belang voor onderscheid tussen privé en publiek
- Het privéleven is een sfeer waarin de politiek niet aanwezig is of mag zijn
- Veel discussie over de grens tussen beide sferen
1.2.3 De vormen en structuren van de politiek
Politiek
Variëert naargelang de soort samenleving die bestuurt wordt
Kan een zeer verschillende inhoud hebben
Kan zeer verschillende vormen aannemen
de dagelijkse praktijk van de politiek kan er heel anders uitzien in verschillende landen en op
verschillende momenten
studie van de variatie staat centraal in de politieke wetenschap; vormen die de poltiiek aanneemt in
betekenisvolle categoriën rangschikken
Classificaties van politieke regimes op basis van de vraag wat de grote principes zijn die ten grondslag
liggen aan het functioneren van een bestel een politiek regime
onderscheidt in regimes
Democratisch regime = waar de macht tijdelijk is en verspreid is over verschillende groepen
o De toestemming om regels te maken en op te leggen adhv verkiezingen
o Een reeks fundamentele rechten worden formeel erkend en beschermd
variaties en gradaties in de mate waarin deze kenmerken aanwezig zijn
Autoritair regime = waar één leider de macht houdt door een combinatie van traditionele
legitimiteit, patronage en onderdrukking
onderscheidt in staten
Unitaire staten = waar het hele territorium vanuit één punt bestuurd wordt
Federale staten = waar deelgebieden ook hun eigen bestuur hebben
1.3 Politieke wetenschap
Politieke wetenschap bestudeert de politiek
als politiek het sturen van een samenleving is heeft die samenleving en al haar leden voortdurend met
politiek te maken veel leden van de samenleving praten over politiek
sommige leden van de samenleving praten over politiek als professionele bezigheid
- Journalisten brengen verslag uit, geven commentaaren suggereren betere oplossingen
- Kunstenaars praten ook vaak via hun werk over mens, maatschappij en politiek
Politieke wetenschappers zijn niet de enigen die over politiek praten, maar doen het wel volgens
hun eigen regels
- Regels volgen uit een doelstelling: politieke gebeurtenissen en instellingen proberen te begrijpen,
verklaren en analyseren
, lOMoARcPSD|20345883
1) Regel van de intellectuele distantie
Politieke wetenschappers zijn lid van de samenleving die ze bestuderen en hun onuitgesproken voorkeur of
bias wordt geïllustreerd door hun keuze aan onderwerpen
o Jaren 60: levensvatbaarheid van democratische regmies na het onafhankelijk worden van
veel (Afrikaanse) kolonies die het moeilijk hadden met een democratisch regime op te
zetten
o Jaren 80: splinternieuwe groene partijen
o Jaren 90: opkomst van extreemrechtse partijen
o 2000: oorzaken en gevolgen van terrorisme
o Vandaag: klimaatverandering, financiën gecontroleerd door de overheid, populisme,
toenemende etnisch-culturele diversiteit
2) Regels van de wetenschappelijke methode
Intellectuele distantie kan voor een groot deel bereikt worden door de wetenschappelijke methode te
hanteren
gebruik maken van veel en bewust verzamelde waarnemingen, en een zorgvuldige en bewuste keuze
van onderzoekstechnieken
3) Regel van systematisch data verzamelen
bewust en systematisch heel veel informatie verzamelen gedreven door de wil om dit politiek
verschijnsel beter te kunnen begrijpen
Montesqieu onderzocht heel systematisch verschillende staatsvormen en regimes
4) Principe van openheid
Bij het verzamelen van data neemt de politieke wetenschapper het principe van openheid in acht: altijd
zeggen wat je doet en waarom je het doet
anderen moeten je onderzoek altijd kunnen overdoen, controleren en verfijnen
Niccolo Machiavelli (1469-1527)
Wordt tweede kanselarij van republiek Firenze nadat de Medici verdreven zijn Medici grijpen met
behulp van de paus opnieuw de macht en Machiavelli wordt gevangen genomen schrijft Il Principe
visie op politiek die totaal breekt met het verleden: politiek en moraal worden van elkaar
lossgekoppeld; een ‘goede’ of ‘deugdelijke’ politiek is geen politiek die een aantal ethische voorschriften
beantwoord, maar is een politiek die haar vooropgestelde doel bereikt = een nuttigheidscirterium
1.4 De instrumenten van de politieke wetenschap
Doel van een politieke wetenschapper:
Inzicht verwerven en verklaringen geven voor wat er zich in de politieke sfeer van een samenleving
afspeelt
Politiek begrijpelijk maken, analyseren en inzichten aan te reiken
Doel bereiken: gebruik maken van een aantal intstrumenten = hulpmiddelen die het mogelijk maken
om politieke gebeurtenissen te ontleden en classificeren
1.4.1 Concepten
Een concept = een begrip, een algemene categorie, een verschijnsel dat benoemd wordt met de bedoeling
het precies te kunnen afbakenen
Geslacht = het biologische verschil tussen mannen en vrouwen
Gender = de sociale en culturele verschillen als maatschappelijke constructies die geënt zijn op de seksen
maakt het mogelijk te praten over de wijze waarop in een samenleving mannelijke en vrouwelijk
rolpatronen bestaan, verwachtingen over hoe mannen en vrouwen zich moeten gedragen, oordelen over
de positie die ze in de samenleving (idealiter) innemen
, lOMoARcPSD|20345883
begrip dat ons toelaat aan de strikte tweedeling te ontsnappen en zo ook andere genderidentiteiten
erkenning te geven
Robert Dahl:
Polyarchie = een soort politiek systeem, een regime dat voldoet aan de volgende voorwaarden:
De controle over de regering en het beleid is in handen van de gekozen mandatarissen
De verkiezingen verlopen vrij en eerlijk
De meeste volwassenen hebben het recht om hun stem uit te brengen
De meeste volwassenen hebben het recht om zich kandidaat te stellen
Burgers genieten een gegarandeerde vrijheid van meningsuiting (ook tov het beleid)
Burgers hebben vrij toegang tot informatie die niet door het betsuur gecontroleerd wordt
Burgers zijn vrij om zich te verenigen in belangenorganisaties en politieke partijen
lijkt op een democratie
is een ideaaltype = het wil niet bestaande regimes exact beschrijven, maar wil een aantal essentiële
kenmerken ervan identificeren die het mogelijk maken om te classificeren en vergelijken
1.4.2 Modellen
Een model = een voorstelling van de realiteit, maar niet zomaar een reproductie ervan
een instrument om te ebstuderen objecten tot hun essentie te herleiden
geeft relaties aan, vertelt hoe een aantal dingen in elkaar zitten
David Easton (1965):
Model van de politieke kringloop
politieke systemen beschouwen als een kringloop, waarbij ‘inputs’ worden omgezet in ‘outputs’
inputs: eisen en steun
outputs: beslissingen en terugkoppeling
1) Eisen = vragen vanuit individuen of groepen om een politieke oplossing van een probleem
- Niet alle wensen en verwachtingen zijn eisen
- Niet alle problemen vragen om een politieke oplossing
een politieke oplossing = een oplossing waarbij aan de hele samenleving een regel opgelegd wordt,
waarbij de samenleving dus in een bepaalde richting gestuurd wordt
- De eisen kunnen te talrijk zijn = volume overload
- De eisen kunnen te gevarieerd zijn = content overload
Conversie door gatekeepers of sluiswachters = mechanismen die de individuele eisen bundelen tot
algemene principes en maken ze op die manier makkelijker te behandelen
- Thema’s die niet meteen passen in de algemene visies van politieke partijen of belangengroepen,
hebben het moeilijk om door de sluizen te passeren
2) Steun = uitingen van vertrouwen in het politiek systeem
- Kunnen verschillende vormen aannemen
o Meestal passief: door gehoorzaamheid en het naleven van politieke beslissingen
o Kan ook actief geuit worden
- Zeker niet iedereen steunt altijd het politieke systeem:
o Niet na-leving is een uiting van afwezigheid van steun
o Onderzoek: burgers die minder vertrouwen hebben in de politiek zijn minder geneigd om de
wetgeving op te volgen
, lOMoARcPSD|20345883
Eisen en steun worden geconverteerd tot politieke beslissingen regels waarmee de samenleving
gestuurd wordt
Beslissingen hebben meteen gevolgen voor de eisen en steun: terugkoppeling of feedback
1.4.3 Theorieën
Een theorie = iets wat aangeeft hoe politieke verschijnselen met elkaar in verband staan
concreter dan een concept of model
zijn het resultaat van waarnemingen en onderzoek en sturen op hun beurt een onderzoek
houdt altijd een hypothese in
Voorbeeld:
Theoriën over stemgedrag van de burgers; specifiek waarom kiezers al dan niet gaan stemmen
wie lager geschoold is, gaat veel minder vaak stemmen dan wie hoger geschoold is
de allerjongsten en de oudste gaan het minst vaak stemmen
Hoofdstuk 2: Staat en macht
Een van de meest centrale concepten binnen de politieke wetenschappen = ‘macht’
vandaag nog onenigheid over de definitie van macht
2.1 Wat is macht?
Talcott Parsons:
Onze belangstelling voor macht is te verklaren vanuit twee aspecten:
1) We hebben macht nodig om in een politieke gemeenschap zaken te kunnen realiseren en ons
samenleven te organiseren
- Gebruik van een breed spectrum van vormen van machtsuitoefening
2) Wanneer, en onder welke omstandigheden is de uitoefening van macht gerechtvaardigd?
- Staat:
o Realiseert een belangrijke concentratie aan machtsmiddelen
o Oefent een grote impact uit op ons dagelijks leven
- Regels die een politiek systeem creëert zijn bindend; ze kunnen opgelegd worden aan de leden
van de samenleving
leden van de gemeenschap beschouwen bepaalde engagementen en verplichtingen als bindend
aanvaarden dat er consequenties zijn aan het niet naleven van de regels
Politieke gemeeschappen oefenen macht uit om regels op te leggen en af te dwingen
Enige manier om aan politiek systeem te ontsnappen: gemeenschap verlaten
Relatief eenvoudig bij niet-statelijke systemen
Bij statelijke systemen kan je enkel ontsnappen door van het territorium van de staat weg te
trekken dan kom je gewoon in een ander politiek systeem terecht
Leden van een gemeenschap worden verondersteld zich aan de regels te houden zonder er verder over na
te denken toch regelmatig uitingen van burgerlijke ongehoorzaamheid = individuele burgers of groepen
die zich principieel verzetten tegen een aantal regels, en geven daarmee aan dat zij het er niet mee eens
zijn een publieke, niet-gewelddadige en bewuste daad die ingaat tegen de en wet en die tot doel heeft
wizjigingen te realiseren in het beleid of de wetgeving verschilt van het gewoon niet naleven van de wet
gekenmerkt door drie elementen:
Het is een vorm van protest die steunt op morele elementen die stelt om een vorm van
fundamenteel onrecht aan te klagen
Het protest verloopt op een ‘civiele’ manier;
o Er word geen gebruik gemaakt van geweld
o De redenen om de wet te overtreden worden toegelicht aan bestuur en media
o Respect voor het principe van poltiek pluralisme
Deelnemers aanvaarden de wettelijke gevolgen van hun handelingen
, lOMoARcPSD|20345883
Henry David Thoreau:
Weigerde jarenlang belastingen te betalen klaagde de manier aan waarop de Amerikaanse staat de First
Nations behandelde en hun oorlogscampagne tegen Mexico aan
manier om samenwerking te ontzeggen aan de Amerikaanse staat
ontstaan van term ‘burgerlijke ongehoorzaamheid’
Max Weber:
Macht = de mogelijkheid die een actor heeft om in kader van een sociale relatie zijn wil op te
leggen aan anderen, ook tegen evetuele weerstand in
Gezag = machtsuitoefenign die aanvaard wordt, die als legitiem wordt gezien en in de praktijk ook
gevolgd wordt
drie vormen van gezag:
o Traditioneel gezag: uit respect voor traditie en gewoonte
o Charismatisch gezag: berust op de persoonlijkheid van de machthebber aan wie speciale
eigenschappen worden toegeschreven
o Rationeel-legalistisch gezag: niet gebonden aan de persoon van de machthebber, maar uit
respect voor de regels
in onze moderne samenleving: rationeel gezag weegt zwaarder door dan traditioneel gezag;
we vragen redenen voor het uitoefenen van gezag
2.2 Hoe macht meten?
Power debate: hoe kunnen we macht meten?
Robert Dahl:
Who Governs: wie weegt er op besluitvormingsprocessen en bepaalt de uitkomsten ervan?
Macht = het feit dat actor A de mogelijkheid heeft om ervoor te zorgen dat actor B een handeling verricht
die B anders niet zou verrichten
macht is een mogelijkheid of vermogen; de mogelijkheid om dwang uit te oefenen volstaat
focus op conflict en observeerbaar gedrag: zo actor B iets anders gedaan hebben als actor A geen macht
uitgeoefend had? in welke mate worden de vrijheid of keuzemogelijkheden van actoren beperkt door
de macht van andere actoren?
Peter Bachrach en Morton Baratz:
De focus op conflict en observeerbare indicatoren is een beperkte kijk op macht.
Er is meer aandacht nodig voor de manier waarop bias, als een vooringenomenheid voor een bepaalde
beleidsuitkomst, wordt gemobiliseerd helpt verklaren waarom sommige vraakstukken van beleid
systematisch van de politieke agenda worden geweerd
vormen van non-decision making = het uitblijven van beleid impliceren ook macht, maar minder
zichtbaar
hun werk lag aan de basis van innoverende studies naar agenda-setting
Steven Lukes:
De aandacht voor onzichtbare vormen van macht erkennen onvoldoende diversiteit aan vormen van
machtsuitoefening de definitie van Bachrach en Baratz focust op vormen van machtsuitoefening die
terug te brengen zijn tot concrete actoren die gebruikmaken van hun vermogen om macht uit te oefenen
Macht werkt bij vele gevallen op een eerder diffuse manier: de oorsprong van machtsuitoefening is vaak
niet makkelijk te achterhalen of terug te brengen naar specifieke actoren.
drie verschillende gezichten van macht:
1) Beslissen en bevelen
Iemand die macht heeft kan een beslissing nemen en kan bevelen dat die wordt uitgevoerd, en
eventueel een straf opleggen aan degenen die zich daar niet aan houden
meest zichtbare vorm van macht
, lOMoARcPSD|20345883
steeds vaker geproblematiseerd: vanwege de toegenome mondigheid van de bevolking zijn ze
sneller geneigd inspraak en dialoog te eisen
2) Agenda-setting
Het is even belangrijk invloed te hebben op de mate waarin er over bepaalde thema’s wel of niet
gepraat wordt
kan zowel een positieve als negatieve vorm aannemen
3) Macht als ideologische hegemonie
niet zichtbaar, maar des te ingrijpender
In iedere samenleving bestaat er een (vaak onbewust) cultureel kader waaebinnen bepaalde dingen
gedacht en gezegd kunnen worden, waarbinnen sommige ideeën en overtuigingen normaal en
legitiem zijn en andere niet
de bestaande orde wordt niet in discussie gesteld, maar als vanzelfsprekend gezien
De diversiteit aan manieren waarop macht zich manifesteerd geeft aan dat macht niet exclusief
toebehoort aan de overheidsinstellingen of op een top-down manier wordt uitgeoefend
Michel Foucault:
Opvatting over dat macht enkel of vooral op een top-down manier wordt uitgeoefend:
mensen hebben de neiging om over macht na te denken als een éénrichtingsproces waarbij de
oorsprong van machtsuitoefening bij een specifieke bron kan worden gelegd
macht circuleert binnen de maatschappij; het is onmogelijk om een haarscherp onderscheid te maken
tussen machthebbers en diegenen die onderworpen zijn aan macht
belang van discours = het geheel aan redeneringen waarmee we proberen gripte krijgen op een
maatschappelijk onderwerp
- Wanneer een discours dominant wordt, bepaalt het hoe we naar een onderwerp kijken en wat we
als ‘waar’ beschouwen
Macht circuleert voortdurend in de maatschappij en kan niet eenduidig worden beschouwd als het
attribuut of bezit van een bepaalde groep machthebbers
Circulaire opvatting van macht: politici zijn niet de enigen die politieke beslissingen nemen
beslissingen komen tot stand als gevolg van een machtsstrijd tussen een groot aantal actoren
Is de uitoefening van macht problematisch?
- Macht is nodig om orde en sturing te realiseren
- Wanneer we macht problematiseren problematiseren we ook de ongelijke mate waarin mensen
deelnemen aan de macht
Amartya Sen:
Mensen zijn geneigd hun vrijheidop meest optimale wijze te beleven door al hun capaciteiten te benutten
als mensen ‘vrij zijn’ zullen ze lezen, cultuur beoefenen, zicht bijscholen, … veel mensen doen dat
niet; er is geen sprake van ‘echte vrijheid’
in alle gevallen waar mensen niet al hun menselijke capaciteiten ontplooien is er sprake van
machtsuitoefening, en zelfs van onderdrukking
2.3 De macht van de staat
Ook andere actoren dan de staat, zoals burgers en bedrijven, oefenen macht uit, niet zelden ook over de
staat toch staat de staat centraal in veel politieke analyses: wanneer we onze aandacht toespitsen op
zichtbare macht lijkt dat de staat over een breed arsenaal aan machtsinstrumenten beschikt
de staat oefent niet enkel macht uit maar cumuleerde ook veel macht doorheen de tijd:
