SOCIALE PSYCHOLOGIE
INLEIDING HANDBOEK
1. Sociale psychologie bestudeert:
- Hoe mensen invloed hebben op elkaars gedrag (die invloed is er wel degelijk)
- Alles wat mensen met, voor en tegen elkaar doen
o Open gedrag (overt) = gedragingen die iemand anders dan de handelende persoon waarneemt
o Gesloten gedrag (covert) = gedragingen die alleen de handelende persoon rechtstreeks kan
waarnemen (anderen kunnen dit wel vermoeden, maar niet waarnemen)
- Sociaal psychologen bestuderen ‘normaal gedrag’ (geen pathologisch gedrag (klinisch psychologen))
o Dit wel niet zeggen dat dit geen problematisch gedrag is, bv. agressie
- Het is een wetenschappelijke studie
o Onderzoek (niet zoals in dagelijks leven)
o Beschrijven, voorspellen, verklaren, toepassen
De bestudeerde oorzaken en gevolgen kunnen van sociale als van niet-sociale aard zijn
o Kennisopbouw volgens methodologische spelregels
Fundamenteel = = onderzoek naar algemene principes van sociaal gedrag of van sociale invloeden op
theoriegericht onderzoek individueel gedrag
Toegepast = = onderzoek dat inzichten gebruikt uit de fundamentele psychologie om maatschappelijke of
praktijkgericht onderzoek persoonlijke problemen van individuen te begrijpen en op te lossen + onderzoeken of deze
oplossingen het beoogde effect hebben zonder ongewenste neveneffecten op te leveren
Er zijn ook veel onderzoeken met zowel fundamentele als toegepaste aspecten
Sociaalpsycholoog Kurt Lewin: fundamenteel en toegepast onderzoek moeten innig verbonden zijn
2. Uitgangspunten van de sociale psychologie
1) (sociaal) gedrag wordt sterk beïnvloed door de (sociale en niet-sociale) situatie waarin iemand zich
hier-en-nu bevindt
o Deze nadruk op situationele gedragsdeterminanten betekent niet dat er volgens
sociaalpsychologen geen andere determinanten mee gedrag bepalen (maar die worden in
andere psychologische deeldisciplines bestudeerd)
2) Experimenteel onderzoek is bij uitstek geschikt om causale relaties tussen vermeende oorzaken en
gevolgen te toetsen
o Dit betekent niet dat sociaalpsychologen andere methoden afwijzen
3) Dieronderzoek is nuttig om menselijk gedrag te begrijpen
o Gedragswetenschappers achten gelijkenissen of juist verschillen tussen mensen en dieren
o Het observeren van hetzelfde verschijnsel bij mensen en bij dieren leert onderzoekers dat het
op zijn minst de moeite loont om naar een gemeenschappelijk mechanisme te zoeken
4) Sociaalpsychologen gaan ervan uit dat een enkel onderzoek, hoe spectaculair ook, vrij weinig kennis
oplevert over gedrag
o Een onderzoek krijgt vooral waarde door de rol die het speelt binnen de kennisopbouw of,
anders gezegd, door zijn samenhang met een of meerdere theorieën en andere onderzoeken
o Studie kan vooral een rol spelen bij de opbouw van een theorie of juist bij het toetsen ervan
5) Om de waarde van de resultaten van onderzoek correct te beoordelen, is het ook nuttig te bekijken
hoe ze zich verhouden tot die van ander onderzoek
o De laatste decennia zijn er krachtige statistische technieken ontwikkeld om de kwaliteit en de
resultaten van studies over eenzelfde onderzoeksvraag te vergelijken, en om op grond van een
gewogen combinatie van deze resultaten de grote lijnen te distilleren
, 6) Sociaalpsychologen trachten te begrijpen welke rol die onderzoeken spelen in de opbouw van kennis
over sociaal gedrag + zicht te krijgen op hoe een welbepaald resultaat zich verhoudt tot de resultaten
van andere onderzoeken
INVALSHOEKEN
Methodologisc - Nadruk op experiment (maar ook andere methodes)
h - Onderzoek bij mens en dier
o Dieronderzoek niet zoals in de geneeskunde of pharmacie!
o We gaan er niet vanuit dat dieren gelijkaardig zijn & zich zoals mensen gedragen
o Wel omdat we er vanuit gaan dat dieren zich juist anders dan mensen gedragen
- Empirische cirkel: 1 studie levert weinig kennis onderzoek ontleent zijn waarde aan zijn
samenhang met ander onderzoek + theorieën
o Vroeger was dit niet zo
o Er kwam veel fraude in onderzoeken uit want onderzoekers wilden hun onderzoek zo
indrukwekkend mogelijk maken
o Nieuwe procedures en afspraken kwamen daaruit voort
o 1 idee daaruit: we moeten meer terug naar onze oorspronkelijke uitgangspunten
zorgvuldig doorlopen van die empirische cirkel + met onderzoeken iets bijdragen aan
een groter empirisch bouwwerk
Inhoudelijk - Traditioneel situationele determinanten van gedrag determinanten die zich in het hier en
nu voordoen => afbakening van onderzoekdomein
o In welke omstandigheden + welke factoren zijn er nu op die persoon aan het inspelen
o Ook voorgeschiedenis van een persoon is belangrijk
o Ook genetische afkomst + fysiologische processen zijn belangrijk
deze 2 invloeden worden in andere takken van de psychologie bestudeert
o Enkel met determinanten van het hier en nu kan je iemand niet volledig begrijpen
- Andere determinanten: andere vakgebieden
3. De relatie tussen sociale psychologie en mensenkennis
Maatschappij- en gedragswetenschappen, waaronder de sociale psychologie, kampen met een specifiek
probleem: ze bestuderen het gedrag van mensen en groepen van mensen, terwijl degenen aan wie de
uitkomsten van het onderzoek worden voorgesteld ook mensen zijn de resultaten van onderzoeken kunnen
overeenkomen met wat mensen menen te weten, of ze kunnen ertegen ingaan
- Komen de onderzoeksresultaten overeen met wat mensen op grond van hun eigen ervaring en gezond
verstand menen te weten, dan vinden ze het onderzoek vaak banaal en nutteloos
- Een vergelijkbare reactie treedt op wanneer onderzoek iets aan het licht brengt over een thema
waarover mensen nog nooit eerder hebben nagedacht
o Dat komt omdat mensen voor een deel omdat mensen zich, zodra ze iets weten, moeilijk
kunnen voorstellen hoe het was toen ze het nog niet wisten
= hindsight bias doet zich vooral voor wanneer mensen gemakkelijk voorbeelden
herkennen uit het eigen leven
- Gaan onderzoeksresultaten daarentegen in tegen wat mensen op grond van hun ervaring en gezond
verstand menen te weten, dan concluderen mensen vaak dat het onderzoek niet deugde
o Indien onderzoek inzichten aan het licht over immoreel, beschamend of irrationeel gedrag dat
mensen bij anderen of hun medemensen liever niet herkennen, schrijven ze het onderzoek
kwaadaardige bedoelingen toe
Af en toe komen er gevallen van onderzoeksfraude aan het licht
- Gegevens kunnen veranderd of aangevuld zijn
- Verzamelingen van onderzoeksgegeven kunnen uit de duim gezogen zijn
,Ethisch betwistbaar onderzoek = onderzoek waarin deelnemers in extreme situaties worden gebracht die ze in
het gewone leven zelden of nooit tegengekomen + waarin alles hen ertoe aanzet om gedragskeuzes te maken
waar ze niet echt trots op kunnen zijn
- Onderzoekers hebben een morele verantwoordelijkheid tegenover de deelnemers, de
wetenschappelijke gemeenschap, de wetenschap als geheel, maar ook tegenover de samenleving
Onderzoekers moeten zich strikt aan methodologische en ethische voorschriften houden
- Reden: indien ze willen bijdragen tot de ontwikkeling en de verspreiding van inzichten in menselijk
gedrag, dan is het hun taak om het vertrouwen tegenover de gedragswetenschappers te beschermen
en niets te doen wat het wantrouwen zou kunnen aanwakkeren
Dus: zowel wetenschappelijke psychologie als de intuïtieve mensenkennis kunnen waar als onwaar zijn
- Het verschil ligt in de manier van kennisverwerving en de kritische reflectie daarop
o In het dagelijks leven: men is blij met een intellectueel bevredigende verklaring voor gedrag
o Psychologen: willen de verklaring in onderzoek toetsen + ze volgen afgesproken regels over de
manier waarop onderzoek en gegevensanalyse verlopen + ze doen aan kritische reflectie
- Het verschil is dus vooral methodologisch, niet noodzakelijk inhoudelijk
4. De rol van waarden in de sociale psychologie
We vinden dat waarden een belangrijke rol moeten spelen in ons gedrag met, tegen en voor onze medemens.
- In theorie: onderzoekers moeten naar waardenvrij onderzoek streven dit is onmogelijk
- Alternatief: waarden die mogelijk van invloed zijn op het onderzoek expliciet maken
o Probleem: veel onderzoekers maken hun waarden niet expliciet:
Ofwel omdat ze zich niet bewust zijn van de invloed ervan
Ofwel omdat ze vrezen dat het de indruk zou wekken dat ze bevooroordeeld zijn
Waarom is het belangrijk om als sociaalpsycholoog bewust te zijn van de manieren waarop waarden een rol
kunnen spelen in de wetenschapsbeoefening?
1) De individuele waarden van een onderzoeker bepalen mee welke thema’s hij/zij aansnijdt
2) Waarden kunnen de door de onderzoeker bestudeerde thema’s beïnvloeden op een niveau dat de
individuele onderzoeker overstijgt
o De tijdsgeest en veranderingen daarin kunnen op verschillende manieren van invloed zijn op
de onderzochte thema’s
3) Waarden bepalen mee welke termen psychologen gebruiken om gedrag te beschrijven
o Deze etiketten hebben gevolgen: ze bepalen mee de keuze van andere verschijnselen
waarmee onderzoekers het gedrag in verband brengen + de conclusies die ze trekken
4) Waarden bepalen mee welke adviezen onderzoekers uit hun conclusies gaan afleiden
o Het is echter belangrijk conclusies en aanbevelingen van elkaar te onderscheiden
5) Soms nemen mensen aan dat sociaalpsychologen die verschijnsels aan het licht brengen daar meteen
ethische of praktische implicaties aan verbinden resultaten worden vaak daarop bekritiseerd
o Sociaalpsychologen laten echter alleen zien welke gevolgen bepaalde al dan niet zelfgekozen
levensomstandigheden hebben op specifiek omlijnde, meetbare dimensies van gedragingen +
welke principes ons gedrag sturen en welke gevolgen sociale gedragingen hebben
o Iedereen staat vrij om zich daardoor te laten informeren bij het maken van morele en
praktische keuzes, maar die keuzes zullen afhangen van zijn/haar waarden en normen
5. Doel en inhoud van dit boek
Doel: laten zien hoe sociaalpsychologen nadenken over menselijk gedrag + zelf zo leren denken
, Inhoud: dat doel bereiken vereist de verwerving van kennis over de discipline + over de manier waarop men
aan onderzoek doet en theorieën ontwikkelt en toetst.
6. Implicaties voor de inhoud: een diepgaande bespreking van enkele fundamentele thema’s
Het boek behandelt een beperkt aantal thema’s verhoudingsgewijs diepgaan
de focus ligt op de fundamentele sociale psychologie
- Het is vruchtbaarder om een kennismaking te ordenen rond basistheorieën en basisinzichten (dan om
een oppervlakkig overzicht van toepassingen na te streven (toegepaste sociale psychologie)
- De sociale psychologie is echter niet zomaar een huis met vele kamers, het is een stad met vele huizen
7. Implicaties voor de klemtoon: onderzoekstradities en baanbrekend onderzoek
We verkennen hoe deze stad is opgebouwd en hoe hij telkens weer uitgebreid en verbouwd wordt daarom
komen uitgebouwde onderzoekstradities aan bod.
- Niets menselijk is sociaal psychologen vreemd, en daar is op zich niets mis mee
8. Voorbeeld denken als een sociaalpsycholoog (over afspraken)
Gedrag kan veranderen via mechanismen en die hebben hun voor- en nadelen, afhankelijk van wat je wil
bereiken ga je die mechanismen navolgen?
Vraag: hoe kunnen scholen ervoor zorgen dat minder goed functionerende personeelsleden gemaakte
afspraken nakomen?
- Sociaalpsycholoog zal zich o.m. afvragen...
o Wat voor afspraken zijn het?
Strikte regel of gewaardeerd gedrag?
o Relatieve belang van gevolgen van aanpak
Snelle gedragsverandering
Kwaliteit relatie
Subjectieve gevoel van betrokkene
o Hoeveel kan betrokkene zelf beslissen in job?
In functie van al die antwoorden gaat de sociaalpsycholoog de kennis toepassen over effecten van:
o Verbale instructies vs. gedragsgevolgen
o Determinanten van effecten van gedragsgevolgen
o (straf vs. beloning) op beoogde uitkomst + neveneffecten
o Formulering van verzoeken/opdrachten/afspraken
- Die kennis haalt hij/zij uit onderzoek + dankzij methodologische kennis kan hij/zij evalueren:
o Proefopzet geschikt om effect vast te stellen?
o Hoe zijn variabelen gemeten?
o Eenmalig onderzoek of ‘gerepliceerd’?
Bevindingen
- Instructies helder formuleren
- Wat is het best: belonen of straffen? afhankelijk van je doel (bv. hoofddoel dat mensen je leuk
vinden: belonen voor wenselijk gedrag idpv bestraffen voor onwenselijk gedrag)
- Straffen werkt beter dan belonen bij injunctieve vormen dit komt omdat bij een beloning voor goed
gedrag zeg je ‘ik vind dit gedrag niet normaal, je hebt iets extra gedaan boven wat van u verwacht
wordt => het is niet dwingend’ --- een straf is leerzamer dan een beloning bij dwingende afspraken
- ‘ik zeg dat het zo moet’ => wekt een tegenstelde reactie op
= reactantie (mensen doen niet wat je vraagt) vermijden: afspraken niet erg dwingend formuleren
- Deze zaken zijn uit degelijk onderzoek naar voren gekomen
