RECHTSFILOSOFIE
VUB Rechten – De Mentor
,Inhoudsopgave
HOOFDSTUK 1 INLEIDING CURSUS EN ALGEMENE RECHTSTHEORIE ........................ 1
HOOFDSTUK 2 LEGAL REALISM .............................................................................................. 12
2.1 ACHTERGRONDEN BIJ LEGAL REALISM..................................................................................... 13
2.1.1 PRAGMATISME ............................................................................................................................ 13
2.1.2 SOCIOLOGIE ................................................................................................................................ 13
2.2 LEGAL REALISM........................................................................................................................... 14
2.2.1 K.N. LLEWELLYN (BOEK: ‘THE BRAMBLE BUSH) ..................................................................... 15
2.2.2 OLIVER W. HOLMES (BOEK: ‘THE PATH OF THE LAW’) (1841-1935) ...................................... 18
2.2.3 IAN KERR (BOEK: THE PATH OF LAW AFTER THE COMPUTATIONAL TURN) ............................... 24
HOOFDSTUK 3 H.L.A HART OVER HET BEGRIP RECHT ................................................... 27
3.1 ACHTERGRONDEN ........................................................................................................................ 30
3.1.1 ANDERE RECHTSTHEORETICI ...................................................................................................... 33
3.2 DE VERPLICHTING........................................................................................................................ 35
3.3 WAT IS EEN REGEL? ..................................................................................................................... 36
3.4 HARDNEKKIGE VRAGEN .............................................................................................................. 40
3.4.1 VERWARRING IN DE RECHTSTHEORIE......................................................................................... 40
3.4.2 DRIE TERUGKERENDE VRAAGSTUKKEN ..................................................................................... 40
3.4.3 DEFINITIE .................................................................................................................................... 41
HOOFDSTUK 4 DWORKIN’S RECHT ALS INTERPRETATIE ............................................. 42
4.1 DE THEORIE VAN RONALD DWORKIN ........................................................................................ 46
4.1.1 ACHTERGROND ........................................................................................................................... 46
4.1.2 DE HERMENEUTIEK ..................................................................................................................... 47
4.1.3 WIE ZIJN DWORKIN’S TEGENSTANDERS? ................................................................................... 47
HOOFDSTUK 5 HART EN LATOUR: H.L.A HART’S ‘THE CONCEPT OF LAW’ &
LATOUR’S ‘LA FABRIQUE DU DROIT ......................................................................................... 57
5.1 LATOUR......................................................................................................................................... 60
5.1.1 WE ZIJN NOOIT MODERN GEWEEST ............................................................................................. 60
5.1.2 LA FABRIQUE DU DROIT (THE MAKING OF LAW) ...................................................................... 61
HOOFDSTUK 6 LATOUR OVER DE RELATIE TUSSEN RECHT EN ANDERE
PRAKTIJKEN ZOALS ETHIEK, POLITIEK EN TECHNIEK .................................................... 67
6.1.1 VOORBEELDEN VAN DE VERMENGING TUSSEN RECHT ENERZIJDS EN ETHIEK, EN POLITIEK
ANDERZIJDS. ............................................................................................................................................ 67
6.2 LLEWELLYN (BOEK: THE BRAMBLE BUSH) (LEGAL REALISM) EN BRUNO LATOUR............. 69
,6.3 DWORKIN EN LATOUR ................................................................................................................. 70
6.4 HART (RECHTSPOSITIVISME) EN LATOUR.................................................................................. 71
6.5 WAT IS DE RELATIE TUSSEN RECHT EN ANDERE PRAKTIJKEN? ............................................... 72
HOOFDSTUK 7 DE SM-RECHTER .............................................................................................. 78
7.1 DE CASUS ...................................................................................................................................... 78
7.1.1 DE BELANGRIJKE ELEMENTEN IN DE CASUS WAAR JURISTEN NA ............................................... 79
7.1.2 HET HOF VAN BEROEP IN ANTWERPEN (1997) .......................................................................... 80
7.1.3 HET EUROPESE HOF VOOR DE RECHTEN VAN DE MENS IN STRAATSBURG (2005).................... 85
7.1.4 TWEE BENADERINGEN VAN DE RELATIE TUSSEN RECHT EN MORALITEIT .................................. 87
7.1.5 RECHTSLEER ............................................................................................................................... 87
7.1.6 LINK MET DE RECHTSFILOSOFIE ................................................................................................. 88
7.1.7 LINK MET HART EN DWORKIN.................................................................................................... 89
HOOFDSTUK 8 DE ZAAK EICHMAN ......................................................................................... 90
8.1 DE CASUS ...................................................................................................................................... 92
8.1.1 DE HOLOCAUST .......................................................................................................................... 93
8.1.2 ANTISEMITISME BINNEN HET NATIONAALSOCIALISME .............................................................. 93
8.1.3 WIE IS ADOLF EICHMANN .......................................................................................................... 95
8.1.4 WIE IS HANNAH ARENDT ........................................................................................................... 95
8.1.5 DE BELANGRIJKSTE ACTOREN IN HET EICHMANN PROCES......................................................... 96
8.1.6 DRIE REDENEN WAAROM HET EICHMANN PROCES EN HET VERSLAG VAN HET PROCES VAN
HANNAH ARENDT HET ONDERWERP VAN CONTROVERSE WERDEN ....................................................... 97
8.1.7 DEMARCATIE VAN HET JURIDISCHE BINNEN HET EICHMANN PROCES ....................................... 98
HOOFDSTUK 9 INSTITUTIONAL ETHICS, LAW & MORALITY ...................................... 104
9.1 WAT IS A.I? ................................................................................................................................ 104
9.1.1 IS ER BEHOEFTE AAN DIGITALE ETHIEK? .................................................................................. 104
9.1.2 DE GROEI AAN INITIATIEVEN OVER DE ETHIEK VAN AI SINDS 2018 ........................................ 105
9.1.3 HOE VERHOUDT ETHISCHE AI ZICH TOT DE WET? .................................................................... 105
9.2 KLASSIEKE DEBATTEN OVER RECHT EN MORAAL ................................................................... 107
9.2.1 MORELE WAARDEN BUITEN DE WET (DECLARATION, RADBRUCH) ......................................... 108
9.2.2 WETGEVING ALS PUBLIEKE ETHIEK (BENTHAM) ..................................................................... 111
9.2.3 WETTELIJKE HANDHAVING VAN DE GEMEENSCHAPPELIJKE MORAAL (DEVLIN)..................... 113
9.3 DE ETHISERING VAN DIGITALE INNOVATIE .............................................................................. 115
9.3.1 KORTE GESCHIEDENIS VAN DE INSTITUTIONALISERING ........................................................... 115
9.3.1 GRENSVERLEGGINGEN: 4 TROPEN ............................................................................................ 118
9.4 VERGELIJKING ........................................................................................................................... 123
9.5 DISCUSSIE ................................................................................................................................... 126
9.6 ETHIEK ALS PRAKTIJK? ............................................................................................................. 127
9.6.1 GEVOLGEN VAN “ETHIFICATIE” ............................................................................................... 127
HOOFDSTUK 10 HET DEBAT OVER TECHNOREGULERING ............................................ 129
,10.1 NIEUWE OPLOSSINGEN: NIEUWE VORMEN VAN CONFLICTBESLECHTING ........................... 131
10.1.1 ONLINE DISPUTE RESOLUTION (ODR): .................................................................................. 131
10.1.2 GESCHILLENBESLECHTING IN VIRTUELE WERELDEN ............................................................. 132
10.2 RECHT EN POLITIEK: HET DEBAT ROND TECHNOREGULERING............................................ 134
10.2.1 LAWRENCE LESSIG: CODE IS LAW .......................................................................................... 134
10.2.2 HET DEBAT OVER CODE ALS LAW ........................................................................................... 139
HOOFDSTUK 11 RECHT, ETHIEK, POLITIEK EN WETENSCHAP IN EEN
TECHNOLOGISCHE SAMENLEVING I: HOBBES EN DE CONSTITUTIE VAN
MODERNITEIT 142
11.1 ONTWIKKELINGEN VAN NIEUWE WETENSCHAP EN TECHNOLOGIE ..................................... 143
11.2 ETHISCHE EN JURIDISCHE UITDAGINGEN EN REACTIES (VAN DIE ONTWIKKELINGEN) ...... 144
11.3 FILOSOFISCH-CONSTITUTIONELE DUIDING ........................................................................... 146
11.3.1 HOBBES OVER POLITIEKE, JURIDISCHE, RELIGIEUZE EN WETENSCHAPPELIJKE
MACHTSAANSPRAKEN ........................................................................................................................... 146
HOOFDSTUK 12 RECHT, ETHIEK, POLITIEK EN WETENSCHAP IN EEN WERELD
VAN TECHNOLOGISCHE VERANDERING II: DE CONSTITUTIONELE MOMENTEN . 155
12.1 HISTORISCHE ACHTERGROND................................................................................................. 158
12.2 POLITIEK EN TECHNOLOGIE ................................................................................................... 159
12.3 CONSTITUTIE VAN EUROPA ..................................................................................................... 160
12.4 CONSTITUTIONELE MOMENTEN .............................................................................................. 163
12.5 DEPOLITISERING VAN TECHNOLOGIE .................................................................................... 167
12.6 CONSTITUTIONELE INZICHTEN STS ....................................................................................... 168
, Hoofdstuk 1 Inleiding cursus en algemene rechtstheorie
Er zijn twee vragen die we vaak terug gaan zien. Deze vragen behoren tot de kern van de
rechtsfilosofie.
1. Wat is de aard van het recht?
2. Wat zijn de verhoudingen tussen recht en andere praktijken zoals ethiek, politiek,
wetenschap en technologie?
De verhouding tussen recht en moraliteit/ethiek is een zeer belangrijke verhouding. De
verhouding tussen recht en politiek is ook zeer belangrijk. In de laatste 50 jaar zijn er ook een
aantal nieuwe ontwikkelingen (bv. wetenschap en technologie) en daar vallen ook interessante
vragen over te stellen (bv. wat is de grens tussen recht en technologie?).
Overzicht van de colleges:
De eerste les is een inleidend college en daarna gaan we het grondwerk doen. We gaan kijken
naar een aantal rechtsfilosofische stromingen uit de 20e eeuw. Die twee vragen die we in het
begin hebben gesteld gaan we hier altijd bij betrekken en we gaan kijken dat er verschillende
antwoorden zijn gegeven op deze vragen door een aantal klassieke rechtsfilosofische
stromingen.
We gaan ongeveer 4 stromingen bespreken en daarna gaan we gaan kijken naar een aantal
concrete zaken. In de laatste colleges gaan we dan meer naar het heden gaan kijken (de
verhoudingen tussen recht en technologie, wetenschap,…).
1
,DE PRAKTIJKWENDING IN HET RECHT
De klassieke debatten tussen de rechtspositivisten en de natuurrechtaanhangers waar de
metafysica een grote rol speelt, wordt verlaten. Er worden vragen gesteld over de rol van de
juridische praktijk binnen de rechtstheorie, in plaats van abstracte concepten. Dit is cruciaal
binnen de rechtsfilosofie van de 20e eeuw.
We gaan het dus hebben over de rechtsfilosofie uit de 20e eeuw. Wat is er typisch aan de
rechtsfilosofie uit de 20e eeuw?
ð De rechtspraktijk begint steeds een grotere rol te spelen. In de 20e eeuw zien we een
verschuiving naar een meer praktische kijk op het recht. Dat werd ingeleid met het Legal
Realism. Zij gaan kijken naar de rechtspraktijk om te kijken of er vanuit de rechtspraktijk
iets kan worden gezegd over de rechtsfilosofie. Dus welke rol speelt de rechtspraktijk in het
maken van een theorie over het recht.
De rechtspraktijk gaat een veel belangrijkere rol gaan spelen en het wordt een soort van
conceptueel laboratorium voor de rechtsfilosofen om te gaan spelen met die vraag ‘wat is recht’
en hoe kan de rechtsfilosoof toegang krijgen tot het recht.
LEGAL REALISM
We zien dit in het begin van de 20e eeuw in de VS bij het Legal Realism. Zij gaan een heel
concrete nieuwe ingang proberen te vinden in de rechtsfilosofie, bijna een soort van
instrumentele wijze om naar het recht te kijken. Dat was in die tijd zeer controversieel. Voor de
Legal Realist’s is het recht pure voorspellingen van wat juristen/rechtbanken/gezagsdragers
gaan doen. Op het moment dat je kan voorspellen wat ze gaan doen, heb je een antwoord op de
vraag ‘wat is recht?’.
Dat is dus een heel minimalistische kijk aan de ene kant, maar het opent een heel nieuw spectrum
over hoe we naar het recht kunnen kijken.
Bij elke theorie die we gaan bespreken gaan we ook
een beeld gebruiken zodanig dat alle factoren bij
elkaar staan en ze met elkaar vergeleken kunnen
worden.
Volgens de realisten zijn het recht voorspellingen
van wat juristen gaan doen. Dat is dus het antwoord
op de eerste vraag, nl. wat is recht?. De andere
vraag die we ons gingen stellen ging over de
verhoudingen tussen het recht en andere praktijken.
Bij de realisten zien we dat die connectie tussen bv. recht en moraliteit of recht en logica of
recht en geschiedenis langzaam los wordt gekoppeld en ze een nieuwe connectie gaan maken.
Als recht een voorspelling is van wat juristen gaan doen dan wordt een discipline zoals de
statistiek (waarmee voorspellingen kunnen worden gedaan) veel belangrijker.
2
,Dit is een heel oude stroming, maar door de technologische ontwikkelingen (bv. software) heeft
dit idee terug aan belang gewonnen. Het idee is dat als men veel beslissingen in een databank
gaat plaatsen, dan kan men controle krijgen over wat bv. een rechter zal doen.
HERBERT L.A HART (1907-1992)
De tweede stroming is die van L.A Hart. Dit is een van de bekendste filosofen uit de 20e eeuw.
Met zijn boek (The Concept of Law) krijgen we een soort centrale versie van wat recht is in de
20e eeuw, een soort synthese van de praktijkbenadering van het recht.
Wat is het recht volgens Hart?
Recht heeft iets te maken met sociale regels die op een hele specifieke manier gesystematiseerd
zijn. Bij Hart zal de rechtspraktijk ook een belangrijke rol spelen om te begrijpen wat recht is.
Hij gaat net zoals de realisten een ontkoppeling maken van recht met moraliteit en een
ontkoppeling met dwang/macht en hij gaat daarentegen wel een connectie maken met inzichten
uit de sociale wetenschap/sociale regels.
RONALD DWORKIN
Dworkin gaat kritiek geven op het systeem van Hart.
HLA Hart maakte een connectie met sociale regels, maar Dworkin gaat die loslaten en
Dworkin wil terug naar de moraliteit. Recht heeft iets met moraliteit te maken (niet zoals in
het oude natuurrecht). Dworkin geeft als definitie dat het recht een geheel van principes is, die
op een integere manier zijn geïnterpreteerd. Volgens hem moeten we daarvoor gaan kijken
naar de rechtspraktijk. Dworkin gaat gaan kijken naar het werk van rechters. Als rechters
beslissingen moeten nemen, zeker als het gaat om moeilijke beslissingen, dan bieden de regels
niet altijd een uitkomst en dan moeten we een beroep doen op morele principes om een
interpretatie te kunnen geven van de bestaande rechtsregels. Hij gaat veel meer afstand nemen
van de sociologische benadering. Hij bekijkt meer vanbuiten af, waardoor hij dichter komt bij
zowel ethische en politieke vragen.
3
,BRUNO LATOUR
Bruno Latour is een filosoof/antropoloog. Zijn methode was om niet een abstracte theorie te
maken, maar wel om te gaan kijken naar de praktijk. Zelfs mensen zoals Hart en Dworkin voor
wie de rechtspraktijk zo belangrijk is, blijven kijken naar de rechtspraktijk als iets abstract.
Bruno Latour daarentegen gaat echt naar de praktijk gaan kijken (rechtspraktijk). Hij gaat dat
doen via de antropologie. De antropologie is de wetenschap die een aantal jaren observationele
studies gaat doen. Volgens Latour moeten we dat ook doen bij onze instituties en hij is dat gaan
toepassen op ons recht.
Hij heeft bv. vier jaar lang bij de Franse Raad van State gezeten waar hij dan aan antropologie
heeft gedaan.
Volgens Latour is recht een verbinding van een lokale casus aan de totaliteit van het recht via
geslaagdheidsvoorwaarden. Uit zijn observaties haalde Latour 10 voorwaarden waar een
succesvolle uitspraak moet aan voldoen. Dat is dus een antwoord op de eerste vraag.
Latour gaat het recht met heel veel andere praktijken gaan vergelijken.
=> Dat is het eerste blok van deze cursus.
4
,In het tweede blok van de cursus gaan we naar een aantal casussen gaan kijken. We gaan niet
gaan kijken naar wat de filosofen zeggen, maar wel naar hoe juristen zelf in moeilijke gevallen
die afbakeningen gaan maken. We weten hoe de filosofen denken over recht en moraliteit en
rechten en politiek, maar in die casussen gaan we kijken hoe de juristen daar zelf mee omgaan.
CASUS 1: DE ZAAK EICHMANN
Eichmann was de ‘chef logistiek’ (hij organiseerde de transporten naar de
massavernietigingskampen) achter de Jodenvervolging. Eichmann was na WOII gevlucht naar
Argentinië. Later werd hij ontvoerd door de Israëlische geheime diensten en werd hij naar Israël
overgebracht. In 1961 is hij dan terecht gewezen in Israël. Hij werd terechtgewezen door een
lokale districtsrechtbank, en geen internationaal Hof (zoals bv. het Neurenberg tribunaal).
In deze zaak speelde er heel veel zaken van moraliteit en politiek een rol. De staat Israël bestond
nog niet lang en die zaak was voor Israël een zeer belangrijke zaak om zichzelf als land op de
kaart te zetten en aan de internationale gemeenschap te laten zien dat ze een functionerende
rechtstaat zijn.
In dat hele spel van moraliteit en politiek zal die districtsrechtbank toch een beslissing moeten
nemen. De vraag is dan welke technieken die juristen gaan gebruiken om met die moraliteit en
politiek om te gaan.
Hoe pakt een rechtbank dat precies aan? Welke afbakeningen nemen zij aan? Hoe gaan zij om
met vragen van moraliteit en politiek? Mogen deze een rol spelen of toch niet? Hoe gaan zij dus
uiteindelijk om met de relatie tussen recht en moraliteit en politiek?
Hierover is een boek geschreven door Hannah Arendt (journaliste), Eichmann in Jeruzalem. Dit
is zeer controversieel geworden door de ondertitel die stelt: de banaliteit van het kwaad. Hij leek
de meest saaie bureaucraat te zijn.
CASUS 2: SM RECHTER
Deze zaak gaat over een rechter die samen met zijn vrouw in hun vrije tijd sm-praktijken
beoefenden. Men vond daar een video van en die rechter werd daarvoor vervolgd. De vraag
stelt zich dan hoe ver het recht op privéleven (artikel 8 EVRM) gaat. Artikel 8, 2e lid EVRM
bepaalt dat er uitzonderingen kunnen worden gemaakt op dit recht op basis van de goede zeden.
De vraag die centraal zal staan is wat er onder die goede zeden moet worden verstaan. Het
dwingt de rechter het oordeel van ethicus te voeren.
In België wordt er gekozen voor de moraliteit als een basis voor de veroordeling. Juristen gaan
dus die zaak oplossen door een connectie te maken met de moraliteit. In hoger beroep kwam de
zaak voor het Europees Hof voor de Rechten van de Mens en daar gaat men zich afzetten van
dat idee van moraliteit en er zal hier een heel andere beslissing volgen.
Dit zal het tweede blok van de cursus vormen.
5
, In het derde en laatste blok van de cursus gaan we gaan kijken naar een aantal minder klassieke
relaties. Wat is de precieze relatie tussen recht en technologie/wetenschap? Dit zal worden
bekeken aan de hand van de auteur Lawrence Lessig.
INSTITUTIONAL ETHICS, LAW & MORALITY
In de krant lezen we meer en meer over de opkomst van artificiële intelligentie en het feit dat
de Europese Unie vindt dat daar regulering moet voor komen. Er komen steeds meer ethische
lichamen (groepen die advies geven aan beleidsmakers) en zij zijn op een moderne manier bezig
met die vragen ‘wat is recht’ en ‘wat is moraliteit’.
Vroeger waren dat vooral vragen die werden gesteld vanuit een juridisch setting, maar nu zijn
er ook andere instituties/lichamen gekomen in de maatschappij die zich ook die vragen gaan
stellen, maar vanuit een heel ander perspectief.
HET DEBAT OVER TECHNOREGULERING
Hier gaan we de twee centrale vragen (nl. wat is recht en wat zijn de verhoudingen tussen recht
en andere praktijken) proberen te beantwoorden.
We gaan dat doen aan de hand van de auteur Lawrence Lessig en zijn boek ‘Code 2.0’.
Dit is een Amerikaanse jurist. Wij gaan kijken naar een controversiële stelling van hem, nl.
“computercode is law”. Online is code het equivalent van wat recht is in de normale wereld.
Lessig gaat gaan kijken naar hoe ons gedrag wordt gestuurd. Hij gaat kijken naar hoe ons gedrag
wordt gestuurd door een aantal verschillende regulatoren (norms, law, market, architecture).
RECHT, POLITIEK EN WETENSCHAP IN EEN TECHNOLOGISCHE SAMENLEVING (DEEL I EN
II)
In de laatste twee colleges gaan we gaan kijken naar de verhouding tussen recht politiek en
wetenschap.
We gaan daarbij kijken naar het werk van Hobbes. We kennen Hobbes vooral van zijn werk
‘the leviathan”. Hobbes heeft ook een aantal dingen geschreven over de wetenschap. Er zijn een
aantal auteurs die dat opnieuw hebben opgepikt.
BESLUIT
Dit was een overzicht van wat in de volgende colleges aan bod zal komen.
6
